Σύμφωνα με το Global Footprint Network, αν όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη ζούσαμε όπως οι κάτοικοι του Άμστερνταμ, θα χρειαζόμασταν 3,6 πλανήτες σαν τη Γη για να καλύψουμε τις ανάγκες μας. Πάνω από το 80% των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα προκύπτει από τη χρήση υλικών και φυσικών πόρων. Έτσι, μπορεί το CO2 να μην εκπέμπεται απαραιτήτως εντός των ορίων της ίδιας της πόλης, εκπέμπεται όμως εξαιτίας των δραστηριοτήτων των κατοίκων του Άμστερνταμ· η αστική ζωή, δηλαδή, έχει σημαντικό αντίκτυπο και σε κοινότητες πέρα από τα στενά της σύνορα.
Έχοντας συναίσθηση της ευθύνης (ή του αδιεξόδου), η ολλανδική πρωτεύουσα επέλεξε για σύμμαχο την αστική καινοτομία. Με βάση την ίδια λογική, πίσω στη δεκαετία του ’70 υιοθετήθηκε η λύση του ποδηλάτου, η εκτεταμένη χρήση του οποίου μοιάζει να έχει μια ρομαντική διάσταση, όμως προέκυψε εκείνη την περίοδο λόγω της παγκόσμιας πετρελαϊκής κρίσης. Μετά τα δίκυκλα, το επόμενο στοίχημα της πόλης είναι η υιοθέτηση της κυκλικής οικονομίας, με στόχο η πόλη να είναι πλήρως βιώσιμη έως το 2050.
Νέες τεχνολογίες, παλιά δίκτυα
Ξεκινώντας από πειραματικό στάδιο, οι Ολλανδοί ερεύνησαν πιθανές εφαρμογές δοκιμάζοντας νέες τεχνολογικές μεθόδους, συνεργαζόμενοι με ακαδημαϊκούς φορείς, ενεργοποιώντας τις τοπικές κοινότητες και δίνοντας κίνητρα σε πολίτες και επιχειρήσεις. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα συνέργειας ήταν το Roboat, ένα ερευνητικό έργο από όπου ξεπήδησε μια νεοφυής επιχείρηση και το οποίο έλαβε πρακτική υποστήριξη από τον δήμο. Ερευνητές από το AMS (Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions) και το MIT Senseable City Lab ανέπτυξαν έναν στόλο αυτόνομων πλωτών οχημάτων για την παροχή εναλλακτικών λύσεων σε μια σειρά από αστικές προκλήσεις, όπως η αποκομιδή απορριμμάτων εντός της πόλης σε δρόμους με μεγάλη κυκλοφοριακή συμφόρηση.
Στον πυρήνα της τεχνολογίας λογισμικού του Roboat βρίσκεται μια σειρά από αισθητήρες υψηλής ακρίβειας, όπως δεδομένα ανίχνευσης εικόνας και εμβέλειας με λέιζερ (LiDAR) για εντοπισμό και χαρτογράφηση, κάμερες υψηλής ανάλυσης και εξελιγμένη ΤΝ με μοντέλα μηχανικής μάθησης για να διασφαλιστεί η ασφαλής και ευέλικτη πλοήγηση.
Εκείνο που βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρον στην περίπτωση του Roboat είναι ότι η καινοτομία πραγματοποιείται με έναν μάλλον παλιομοδίτικο τρόπο, αξιοποιώντας το υπάρχον δίκτυο των πολυσύχναστων καναλιών του ποταμού Άμστελ. Ο Ούντο Κοκ, πρώην αντιδήμαρχος του Άμστερνταμ, είχε δηλώσει πως, «όταν το Roboat θα έχει εξελιχθεί σε ένα εμπορικό προϊόν, τα κανάλια του Άμστερνταμ θα μπορούν να χρησιμοποιούνται και πάλι εντατικά για τη μεταφορά εμπορευμάτων, ακριβώς όπως πριν από τρεις αιώνες».
Απευθύνθηκα στη Λυδία Γιόκαρη, αρχιτέκτονα, επισκέπτρια διδάσκουσα στην αρχιτεκτονική σχολή του TU Delft και program developer στο AMS, για να μου μεταφέρει την εμπειρία της από τη συνεργασία με τον δήμο του Άμστερνταμ. «Έχουν ένα φιλόδοξο όραμα για την κλιματική αλλαγή και τη μεταμόρφωση της πόλης έως το 2050, με ενδιάμεσους χρονικούς σταθμούς το 2030 και το 2040», μου λέει. «Έχουν τεθεί σαφείς στόχοι και πρακτικά βήματα για να επιτευχθεί η επιθυμητή αειφορία και η καινοτομία τόσο σχετικά με τον αστικό σχεδιασμό και τα ποικίλα αστικά συστήματα (ενέργεια, κυκλική οικονομία, κινητικότητα κ.ά.), όσο και σε σχέση με τους ανθρώπους, στοχεύοντας στην πιο φιλική, βιώσιμη και ελκυστική πόλη για τους κατοίκους», σημειώνει. Η διαχείριση των ροών τροφίμων και οργανικών αποβλήτων είναι ένας από τους τρεις βασικούς τομείς όπου έχει επιλέξει να επικεντρωθεί η πόλη του Άμστερνταμ, μαζί με τα καταναλωτικά αγαθά και τις κατασκευές, με γνώμονα το μεγάλο περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα.
Τίποτα δεν πάει χαμένο
Το Afval Naar Oogst είναι μια τοπική πρωτοβουλία που αφορά τη διαχείριση των οργανικών αποβλήτων, ένα εγχείρημα που εμπίπτει στην κατηγορία του «waste to harvest»: Πρόκειται για ετεροτοπίες κομποστοποίησης, φάρμες εντός του αστικού ιστού στις οποίες οι κάτοικοι του Άμστερνταμ αποθέτουν υπολείμματα φρούτων και λαχανικών προκειμένου να μετατραπούν σε φυσικό λίπασμα ακολουθώντας τον δρόμο πίσω στη φύση, σε μια απόλυτα κυκλική διαδικασία. Με τη στήριξη του δήμου, θέλει να φτάσει και στις 107 γειτονιές της πόλης.
«Έχουν ένα φιλόδοξο όραμα για την κλιματική αλλαγή και τη μεταμόρφωση της πόλης έως το 2050, με ενδιάμεσους χρονικούς σταθμούς το 2030 και το 2040».
– Λυδία Γιόκαρη, αρχιτέκτων
Το κυκλικό μοντέλο έχει στόχο τη μείωση του τελικού όγκου απορριμμάτων. Προς αυτή την κατεύθυνση, η πόλη σε παροτρύνει να επιδιορθώσεις τα ρούχα σου αντί να τα πετάξεις στα σκουπίδια, καθώς με το city pass έχεις 40% έκπτωση στα σχετικά τοπικά καταστήματα. Και αν δεν θέλεις πλέον ένα ρούχο, η πόλη ελπίζει ότι θα επισκεφτείς ένα μέρος όπως το Swapshop, ένα κατάστημα μεταπώλησης που δίνει εκπτώσεις με tokens (swaps) σε αντάλλαγμα για κάθε μεταχειρισμένο ρούχο. Στη βιομηχανία υφασμάτων, τη δεύτερη πιο ρυπογόνο βιομηχανία στον κόσμο, πέρα από το στάδιο της κατανάλωσης υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης και στην παραγωγή. Πρόσφατα, το Amsterdam Climate & Energy Fund συνέβαλε στον πρώτο γύρο χρηματοδότησης της Byborre (που συνολικά «σήκωσε» 3,2 εκατ. ευρώ), μιας πλατφόρμας κλωστοϋφαντουργικής καινοτομίας όπου γίνεται on-demand παραγωγή με βιώσιμες πρώτες ύλες.
Επανάχρηση και οικιστική κρίση
Ο κλάδος των κατασκευών χρεώνεται περίπου το 60% της συνολικής χρήσης υλικών στην πόλη, ενώ συχνά τα μπάζα που περισσεύουν ξεπερνούν τα ίδια τα κτίρια. Γι’ αυτό, ο δήμος έχει ήδη διατυπώσει μια σειρά κυκλικών κριτηρίων για νέες κατασκευές και έργα ανακαίνισης, με στόχο τη μείωση των υλικών αλλά και την αντικατάστασή τους με βιομηχανικά υλικά φυσικής προέλευσης, όπως το ξύλο. Αυτό κάνει το έργο των κατασκευαστών πιο σύνθετο.
Έχοντας συναίσθηση ότι τα νέα κριτήρια πρέπει να είναι προσβάσιμα σε όλους, ο δήμος αξιοποιεί και πάλι την ικανότητά του να ενώνει τα ενδιαφερόμενα μέρη, κάνοντας συνέργειες με ακαδημαϊκούς φορείς και κατασκευαστικές εταιρείες και ερευνώντας τις εφαρμογές των οικοδομικών υλικών βιολογικής βάσης, όπως η κυτταρίνη και το λινάρι, ώστε να γεφυρωθεί η υπάρχουσα διαφορά κόστους μεταξύ των παραδοσιακών και των βιώσιμων μεθόδων. Τι σημαίνει, όμως, αυτό για μια πόλη που αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου οικιστική κρίση; Εκτιμάται ότι πέρυσι σε ολόκληρη την Ολλανδία «έλειπαν» 390.000 κατοικίες.
Το Startblok είναι μια πρωτοβουλία στέγασης στο Άμστερνταμ που προσφέρει οικονομικά προσιτή στέγαση σε νέους ενήλικες (από 18 έως 27), συμπεριλαμβανομένων προσφύγων. Έχει ιδιαίτερα βιώσιμο χαρακτήρα, αφού έχει μετατρέψει αχρησιμοποίητα άδεια οικόπεδα και παρατημένα αθλητικά κέντρα σε ζωντανές οικιστικές κοινότητες, ενώ αρκετές από τις μονάδες έχουν δημιουργηθεί από παλιά κοντέινερ που διαφορετικά θα είχαν πάει στα σκουπίδια. Δυστυχώς, μία από τις κοινότητες θα κλείσει το 2026, αφού τότε τελειώνει ο κύκλος ζωής των κοντέινερ, και η γη έχει αγοραστεί από ιδιώτες επενδυτές, όμως το έργο του Startblok θα συνεχίσει να υποστηρίζει τους κατοίκους προς μία ζωή πιο κοντά στην έννοια της κοινότητας.
Η ανοιχτή πρόσβαση σε κοινούς χώρους και η αυτοδιαχείρισή τους φαίνεται να διαδραματίζουν ισχυρό ρόλο στην κοινωνική συνοχή. Δύο παραδείγματα επανάχρησης μέσω της μετατροπής σχολικών κτιρίων της δεκαετίας του 1960 στο Nieuw-West σε σύγχρονα, βιώσιμα κοινοτικά κέντρα (το Ru Pare και το De Wereldburger, που συνεχίζει να λειτουργεί και ως σχολείο) υπογραμμίζουν αυτή την τάση. Και στις δύο περιπτώσεις ο δήμος συνεργάστηκε με αρχιτεκτονικά γραφεία και, παρότι είχαν περιορισμένο προϋπολογισμό, κατάφεραν να διατηρήσουν την αρχική δομή του κτιρίου από σκυρόδεμα, αντικαθιστώντας τις σκάλες, τις πόρτες, τις οροφές και την πρόσοψη με νέες εκδοχές από ξύλο και επαναχρησιμοποιημένα δομικά υλικά. Μάλιστα, και τα δύο έργα τιμήθηκαν με το Βραβείο Αρχιτεκτονικής του Άμστερνταμ (το 2019 και το 2022, αντίστοιχα).
Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι μόνο τα κτίρια που διεκδικούν το δικαίωμα σε μια «δεύτερη ζωή» στο Άμστερνταμ. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα επανάχρησης φωτοβολταϊκών πάνελ, ούτως ώστε να μη σπαταλώνται σημαντικές πρώτες ύλες, ένα ακόμα πρόγραμμα του AMS. Για την επισκευή και την τοποθέτησή τους, ο δήμος προσφέρει εκπαιδευτικά προγράμματα σε ανέργους, ώστε να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας σε σχέση με τη βιωσιμότητα και την κλιματική αλλαγή.
Πάντως, εκείνο που είναι σημαντικό είναι πως τέτοιες πρωτοβουλίες μειώνουν την εξάρτηση από μακρινές αλυσίδες εφοδιασμού πρώτων υλών, οι οποίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκονται σε δυσθεώρητα νούμερα. Μόνο στις σπάνιες γαίες (που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη νέων και «πράσινων» τεχνολογιών) η ΕΕ εξαρτάται σε ποσοστό 99% από την Κίνα. Η εφαρμογή της αστικής κυκλικής καινοτομίας στις ευρωπαϊκές πόλεις είναι στρατηγικής σημασίας, όπως περιγράφεται στο Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία (CEAP) και στον Ευρωπαϊκό Νόμο για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες (CRMA) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το παράδειγμα της κυκλικής μετάβασης του Άμστερνταμ σηματοδοτεί την ανάγκη για αστική ανθεκτικότητα και δείχνει στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις την κατεύθυνση της αυτονομίας και της αυτάρκειας.
