Το 2004, σε ειδική αναφορά του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για «αποτελεσματικότερη ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών, κοινωνικών και διακυβερνητικών συνιστωσών στις επενδυτικές αποφάσεις», εμφανίστηκε επί της ουσίας για πρώτη φορά επισήμως ο όρος ESG, από τα αρχικά γράμματα των εννοιών Environmental (περιβαλλοντικό), Social (Κοινωνικό) και Governance (Διακυβέρνηση). Μπορούμε να πούμε, με μικρή ή μεγαλύτερη δόση υπερβολής, ότι συμπληρώνονται τα 20ά γενέθλια από την εμφάνιση τριών γραμμάτων με πολύ μεγάλη βαρύτητα, τριών γραμμάτων που έμελλε να οδηγήσουν στη δημιουργία ενός ολόκληρου οικοσυστήματος. Πράγματι, ήταν –και είναι– ταχύτατη η εξάπλωση του ενδιαφέροντος όλα αυτά τα χρόνια, αφού υπάρχει και ένας βασικός στόχος που είναι κοινά αποδεκτός: οι εταιρείες δεν θα πρέπει να έχουν ως αποκλειστικό σκοπό τη δημιουργία κερδών και ως βασικό κριτήριο επιτυχίας την οικονομική τους ανάπτυξη και την απόδοση των επενδύσεών τους. Αντίθετα, θα πρέπει να διασφαλίζουν, εκτός από τα κέρδη των μετόχων, την ευημερία των εργαζομένων και το συλλογικό καλό. Θα πρέπει, δηλαδή, να εξετάζουν και να αντιμετωπίζουν τον αντίκτυπό τους στην κοινωνία και στο περιβάλλον, πέρα από τις οικονομικές τους επιδόσεις. Ουτοπικό; Κινούμαστε προς αυτή την κατεύθυνση; Οι έρευνες καταγράφουν βήματα προόδου –ταχύτερα στο εξωτερικό, μικρότερα στην Ελλάδα–, όμως είναι ξεκάθαρο ότι μένουν πολλά να γίνουν, πολλά προβλήματα να επιλυθούν και πολλές κακοτοπιές να αποφευχθούν…
Τη λεπτομέρεια των γενεθλίων μάς θυμίζει η πρόσφατη έρευνα του οργανισμού έρευνας και ανάλυσης διαΝΕΟσις, η οποία είναι αφιερωμένη στα τρία γράμματα που επηρεάζουν πάρα πολλές πτυχές του επιχειρείν –από τη λήψη των αποφάσεων για επενδύσεις μέχρι και την ίδια την εταιρική λειτουργία–, αποτελώντας πλέον ανάγκη και όχι «πολυτέλεια». Στην έρευνα, που συνέταξαν οι Χάρης Δούκας, Ελένη Κανέλλου και Βαγγέλης Μαρινάκης, καθηγητής, ερευνήτρια και επίκουρος καθηγητής αντίστοιχα του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, διαβάζουμε χαρακτηριστικά: «Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν μετασχηματισμό, αντίστοιχο αυτού της τεχνολογικής αναβάθμισης των επιχειρήσεων, που αν δεν ακολουθηθεί θα δημιουργήσει συνθήκες εταιρικής απομόνωσης».
Βαρύς όρος η «εταιρική απομόνωση», όμως η αναδρομή πίσω στον χρόνο θυμίζει τις περιπτώσεις εκείνες που κατέστησαν σαφή σε όλους την ανάγκη θέσπισης κριτηρίων. Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, τα λογιστικά σκάνδαλα και οι εταιρικές αποτυχίες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού προκάλεσαν τεράστια οικονομική κρίση. Και, φυσικά, ανέδειξαν τη σημασία των διαφανών και υπεύθυνων πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης. Αναπτύχθηκαν, λοιπόν, κώδικες και κατευθυντήριες γραμμές εταιρικής διακυβέρνησης για τη βελτίωση της εποπτείας των διοικητικών συμβουλίων, των δικαιωμάτων των μετόχων και της ηθικής συμπεριφοράς, ακριβώς για να περιοριστούν οι πιθανότητες παρόμοιες κρίσεις να επαναληφθούν στο μέλλον. Προφανώς, δεν έχει υπάρξει αντίστοιχη πρόοδος σε όλα τα πεδία. Όμως, και η περιβαλλοντική κρίση, και η πανδημία, και η έξαρση του δημογραφικού –ειδικά στις αναπτυγμένες οικονομίες– καθιστούν σαφή την ανάγκη προσαρμογών των εταιρικών πολιτικών.
Δύο στατιστικά στοιχεία είναι αρκετά για να φανεί η ταχύτητα με την οποία απλώνεται το ESG ανά τον πλανήτη: Για την Αμερική, το ποσοστό των περιουσιακών στοιχείων όπου εφαρμόζονται ESG κριτήρια αναμένεται να προσεγγίσει το 50% μέχρι το 2025. Σε τι μεταφράζεται αυτό; Σε 34,5 τρισ. δολάρια – όταν το αντίστοιχο ποσό για το 2012 ήταν 3,7 τρισ. δολάρια και το 2018 έφτασε τα 12 τρισ. δολάρια. Από την άλλη πλευρά, στην Ευρώπη, από τον Ιανουάριο του 2023 έχει τεθεί σε ισχύ η Εταιρική Οδηγία Αναφοράς Βιωσιμότητας. Τουλάχιστον 50.000 μεγάλες επιχειρήσεις, οι μεγαλύτερες της ηπείρου, θα πρέπει πλέον να υποβάλλουν εκθέσεις σχετικά με τη βιωσιμότητα. Ο στόχος; Να εξασφαλιστεί ότι οι επενδυτές και άλλοι ενδιαφερόμενοι θα έχουν πρόσβαση στις πληροφορίες που χρειάζονται για την αξιολόγηση των επενδυτικών κινδύνων οι οποίοι προκύπτουν από την κλιματική αλλαγή και άλλα ζητήματα βιωσιμότητας. Επίσης, η δημιουργία κουλτούρας διαφάνειας σχετικά με τον αντίκτυπο των εταιρειών στους ανθρώπους και στο περιβάλλον.
Για την Αμερική, το ποσοστό των περιουσιακών στοιχείων όπου εφαρμόζονται ESG κριτήρια αναμένεται να προσεγγίσει το 50% μέχρι το 2025.
Τo οικοσύστημα
Oι βιώσιμες επενδύσεις, εντός του ESG πλαισίου, θεωρούνται ένας από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς στον κλάδο διαχείρισης των περιουσιακών στοιχείων. Η τάση αυτή έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας ολόκληρης αγοράς γύρω από τα ESG κριτήρια, με νέους παίκτες να εμφανίζονται διαρκώς: οργανισμούς έκδοσης προτύπων, εταιρείες αξιολόγησης επιχειρήσεων κ.λπ. Δημιουργείται πράγματι ένα ολόκληρο οικοσύστημα και η μελέτη της ΔιαΝΕΟσις το χαρτογραφεί:
1. Πάροχοι δεδομένων αγοράς και δεδομένων αποκλειστικά για ESG
2. Φορείς επικύρωσης και διαπίστευσης
3. Συμμαχίες και πρωτοβουλίες επενδυτών
για ESG ή ακόμη και εξειδικευμένα ESG funds
4. Υπεύθυνοι καθορισμού προτύπων
5. Φορείς ανάπτυξης και υποστήριξης εφαρμογής των πλαισίων.
Το εύρος του έργου είναι τεράστιο. Ο σχεδιασμός των επενδύσεων θα γίνεται ολοένα και περισσότερο με ESG κριτήρια, οι δανειοδοτήσεις θα συνδέονται επίσης με ανάλογες πολιτικές, ακόμη και ο τρόπος λειτουργίας στο εσωτερικό των επιχειρήσεων θα προσδιορίζεται βάσει των ανάλογων κριτηρίων.
Οι δράσεις ESG στην Ελλάδα
Συστηματική καταγραφή των δράσεων των ελληνικών επιχειρήσεων κάνει η ICAP CRIF μέσω της ετήσιας σχετικής έρευνας, η οποία συντάσσεται βάσει των απαντήσεων που δίνουν οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις της χώρας (δείγμα 147 εταιρειών από τις 1.000 μεγαλύτερες). Σε ένα από τα βασικά ευρήματα της έρευνας στέκεται και ο επικεφαλής της ICAP CRIF, Νικήτας Κωνσταντέλλος: «Η ανάγκη άμεσης ανταπόκρισης στην κλιματική αλλαγή, οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις και η ενεργειακή κρίση κατέστησαν ακόμα πιο αναγκαίο και επιτακτικό για τις εταιρείες την αναπροσαρμογή της στρατηγικής τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 94% των επιχειρήσεων που συμμετείχαν στην έρευνα, αναγνωρίζουν τη σημαντικότητα της Βιώσιμης Ανάπτυξης και της Εταιρικής Υπευθυνότητας, χαρακτηρίζοντάς την ως “πολύ” ή “πάρα πολύ” σημαντική». Εδώ να σημειώσουμε ότι πέρυσι το αντίστοιχο ποσοστό διαμορφωνόταν στο 90%, ενώ κινείται έντονα ανοδικά όλα αυτά τα χρόνια. Μάλιστα, εκτός από το ενδιαφέρον που δείχνουν οι εταιρείες, σημαντικά είναι τα ευρήματα και σε άλλα πεδία: Ποιος κάνει τη δουλειά; Πόσα κεφάλαια διατίθενται;
1. Το υψηλότερο ποσοστό (περίπου το 65% του δείγματος) διαθέτει κονδύλια έως και 200.000 ευρώ. Το 11% φτάνει έως τα επίπεδα των 500.000 ευρώ και το 10% «παίζει» στην περιοχή από 500.000 έως και ένα εκατομμύριο ευρώ. Από εκεί και πάνω, τα ποσοστά είναι μονοψήφια: Στο 7% του δείγματος αυτοί που διαθέτουν από ένα έως 5 εκατ. ευρώ, στο 8% αυτοί που σπάνε και το φράγμα των πέντε εκατομμυρίων ευρώ. Το σημαντικό, πάντως, εύρημα δεν έχει να κάνει με το πόσα κεφάλαια διαθέτει η κάθε επιχείρηση –κάτι που προφανώς συναρτάται και με το μέγεθός της–, αλλά με τη διαπίστωση ότι το 2023, το 71% των εταιρειών του δείγματος αύξησε τα προς διάθεση ποσά. Υπάρχει δυναμική και σε αυτό το επίπεδο, καθώς το αντίστοιχο ποσοστό στην έρευνα του 2022 ήταν 66%
2. Το γεγονός ότι γίνεται αντιληπτή η αξία των δράσεων αποτυπώνεται και σε μία ακόμη μέτρηση: Το 40% των εταιρειών έχουν δημιουργήσει πλέον ξεχωριστή διεύθυνση ή τμήμα στην εταιρεία. Αυτό πλέον είναι και το μεγαλύτερο ποσοστό, με δεύτερο το 31%, που αφορά την ίδια τη διοίκηση της εταιρείας. Παλαιότερες πρακτικές που προέβλεπαν την ανάθεση του συγκεκριμένου εξειδικευμένου έργου είτε στη Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού είτε ακόμη και στην Οικονομική Διεύθυνση, σιγά σιγά φθίνουν.
Οι προτεραιότητες
Τελικά, ποιες είναι οι δράσεις που επιλέγουν κατά προτεραιότητα οι εταιρείες; Ανά τομέα, η έρευνα της ICAP-CRIF αναδεικνύει τα ακόλουθα:
Περιβάλλον: Το 83% των εταιρειών έχει ως προτεραιότητα την αποτελεσματική διαχείριση του χαρτιού και των στερεών αποβλήτων. Ακολουθούν η εφαρμογή εσωτερικών προγραμμάτων ανακύκλωσης, αποσπώντας μερίδιο 81%, η υιοθέτηση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης σύμφωνα με εθνικά/διεθνή πρότυπα, με μερίδιο 79%, και η ενίσχυση της περιβαλλοντικής συνείδησης του προσωπικού, αποσπώντας επίσης ποσοστό 79%. Οι ενέργειες για την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων έχουν ποσοστό 69% και η αξιολόγηση των ενεργειακών επιδόσεων σε σχέση με συγκεκριμένους μεσοπρόθεσμους περιβαλλοντικούς στόχους που έχει θέσει η ίδια η εταιρεία για τη μείωση του ενεργειακού της αποτυπώματος φτάνει στο 62%. Τέλος, η χρήση ενέργειας προερχόμενης από ανανεώσιμες πηγές (π.χ. φωτοβολταϊκά) και ο εταιρικός στόλος οχημάτων φιλικών προς το περιβάλλον (υβριδικά, ηλεκτρικά) απέσπασαν μερίδια 53% και 44% αντίστοιχα. «Οι περισσότερες περιβαλλοντικές δράσεις ενίσχυσαν τα ποσοστά τους συγκριτικά με τα αντίστοιχα που έλαβαν στην προηγουμένη έρευνα, γεγονός που καταδεικνύει την προσπάθεια των εταιρειών να περιορίσουν το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα», αναφέρουν οι μελετητές, και προφανώς αυτό δεν είναι άσχετο ούτε με την πρόσφατη ενεργειακή κρίση ούτε όμως και με την περιβαλλοντική.
Κοινωνία: Εννέα στις δέκα εταιρείες δήλωσαν ότι παρέχουν ίσες ευκαιρίες προς όλους τους εργαζομένους σε βαθμό «πολύ» ή «πάρα πολύ». Το 83% των επιχειρήσεων δήλωσε ότι παρέχει δυνατότητες εκπαίδευσης ή βελτίωσης των δεξιοτήτων του προσωπικού, το 81% εστιάζει στην πρόσθετη ιατροφαρμακευτική κάλυψη του προσωπικού και το 80% στην ανταπόκριση σε έκτακτες καταστάσεις, όπως οι καταστροφές από πυρκαγιές, φυσικά φαινόμενα κ.λπ. Ακολουθούν οι πρόσθετες παροχές ή οικονομικές διευκολύνσεις (79%), οι δωρεές ή παροχές σε χρήμα ή αγαθά (73%), καθώς και η αξιολόγηση των επιδόσεων των εργαζομένων (71%). Πιο χαμηλά μερίδια απέσπασαν η υποστήριξη καλλιτεχνικών, αθλητικών, πολιτισμικών εκδηλώσεων (58%), ο εθελοντισμός των εργαζομένων και η συμμετοχή σε πρωτοβουλίες βιώσιμης ανάπτυξης (π.χ. αιμοδοσία, καθαρισμοί περιοχών, δενδροφύτευση, κ.λπ.) (53%) και οι δράσεις/πρωτοβουλίες για την ενίσχυση ΜΚΟ (43%).
Εταιρική διακυβέρνηση: Το 89% των εταιρειών δήλωσαν ότι εφαρμόζουν δράσεις με στόχο την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (π.χ. GDPR – Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων). Ίδιο ποσοστό εταιρειών (89%) επέλεξε και τη συμμόρφωση με τις ισχύουσες πρακτικές Επιχειρηματικής Ηθικής σε μεγάλο βαθμό («πολύ» και «πάρα πολύ»). Την ενσωμάτωση των τεχνολογιών cloud για την αποθήκευση και τη χρήση δεδομένων (π.χ. αντικατάσταση έντυπου αρχείου με ψηφιακές βάσεις δεδομένων) εφαρμόζει σε «πολύ» ή «πάρα πολύ» μεγάλο βαθμό το 81%. Ακολουθούν η μισθολογική ισότητα ανδρών και γυναικών (77%), η προώθηση της καινοτομίας (76%) και η συνεχής επικοινωνία και ο διάλογος με τα ενδιαφερόμενα μέλη (stakeholders κ.λπ.), με σκοπό τη βελτίωση της λειτουργίας της εταιρείας, των προϊόντων και υπηρεσιών της με θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία, στο περιβάλλον και στην οικονομία (71%). Η συμμόρφωση με το ισχύον Κανονιστικό Πλαίσιο, διεθνείς βέλτιστες πρακτικές και πρότυπα για τη βιώσιμη ανάπτυξη (Πρότυπα GRI, κ.ά.) υιοθετείται από το 64% των εταιρειών του δείγματος. Αξιόλογο ποσοστό και αυξημένο σε σχέση με την περσινή έρευνα αποσπά και η εκπροσώπηση γυναικών στο διοικητικό συμβούλιο (63%). Τέλος, σχεδόν μία στις δύο επιχειρήσεις δήλωσε ότι χρησιμοποιεί κοινωνικά και περιβαλλοντικά κριτήρια στις διαδικασίες επιλογής συνεργατών και προμηθευτών.
Το 89% των ελληνικών εταιρειών δήλωσαν ότι εφαρμόζουν δράσεις με στόχο την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.
Υπάρχει πρόοδος και στην Ελλάδα, κάτι που προκύπτει τόσο από την έρευνα της ICAP-CRIF, όσο και από την αντίστοιχη της διαΝΕΟσις, οι οποίες καθιστούν σαφές ότι τα περιθώρια βελτιώσεων είναι ακόμη μεγάλα. Όπως επισημαίνει ο κ. Νικήτας Κωνσταντέλος, «οι εταιρείες πιστεύουν ότι υπάρχουν σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης των δράσεων ESG, αφού το 48% κρίνει ότι ο βαθμός διείσδυσης/εφαρμογής των σχετικών πρακτικών κυμαίνεται σε μέτρια επίπεδα. Η συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων θεωρεί την ενίσχυση της εταιρικής εικόνας (95%) και τη δημιουργία μακροπρόθεσμης αξίας για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη και την ευρύτερη οικονομία (91%) ως τα κυριότερα οφέλη που αποκομίζουν από την υιοθέτηση δράσεων ESG».
Από την άλλη, η έρευνα της διαΝΕΟσις μιλάει για «αρχικά στάδια υιοθέτησης» των κριτηρίων στην Ελλάδα, επισημαίνοντας ταυτόχρονα ότι ελληνικοί θεσμικοί επενδυτές, όπως τα συνταξιοδοτικά ταμεία, άρχισαν σταδιακά να ενσωματώνουν τις πτυχές των ESG στις επενδυτικές τους στρατηγικές. «Ορισμένες εταιρείες διαχείρισης περιουσιακών στοιχείων στην Ελλάδα άρχισαν να προσφέρουν επενδυτικά προϊόντα με γνώμονα τη βιωσιμότητα, προκειμένου να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση των επενδυτών. Επιπλέον, οι ελληνικές τράπεζες έχουν αρχίσει να σχεδιάζουν παραμέτρους που να ενσωματώνουν ζητήματα ESG στις πρακτικές δανειοδότησής τους, λαμβάνοντας υπόψη τους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς κινδύνους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, καθώς και τους κινδύνους λόγω αδιαφανών πλαισίων εταιρικής διακυβέρνησης».
Εμπόδια και προβλήματα
Σε κάθε ταχέως αναπτυσσόμενο οικοσύστημα είναι αναμενόμενο να υπάρχουν σημαντικά προβλήματα. Στην ερώτηση για τους ανασταλτικούς παράγοντες υλοποίησης των δράσεων ESG, οι αναλυτές της ICAP-CRIF έλαβαν και ιεράρχησαν τις ακόλουθες απαντήσεις: Ως κυριότερος ανασταλτικός παράγοντας στην υλοποίηση δράσεων ESG αναδεικνύεται διαχρονικά, με ποσοστό 15%, η δαπάνη/κόστος για την εφαρμογή ενός προγράμματος βιώσιμης ανάπτυξης και ακολουθεί η έλλειψη κινήτρων προς τις επιχειρήσεις για την ανάληψη σχετικών δράσεων, καταλαμβάνοντας μερίδιο 13%. Η σχετική αποκλιμάκωση των τιμών της ενέργειας οδήγησε τις οικονομικές πιέσεις εξαιτίας της ενεργειακής κρίσης στην τρίτη θέση, από τη δεύτερη, που κατέλαβαν τα δύο προηγούμενα έτη, με ποσοστό 12%. Το ίδιο ποσοστό απέσπασαν η μη επαρκής γνώση και κατάρτιση της διοίκησης της εταιρείας σε θέματα βιωσιμότητας (ESG) και η έλλειψη εθνικού ρυθμιστικού πλαισίου. Έπονται η ελλιπής ενημέρωση των πολιτών για την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης (11%), η δυσκολία μέτρησης της βιωσιμότητας (10%) και η γραφειοκρατία (9%). Τελευταίος παράγοντας στην κατάταξη βάσει σπουδαιότητας εμφανίζεται διαχρονικά το μέγεθος της επιχείρησης (8%) – αναμενόμενο, αν ληφθεί υπόψη ότι η έρευνα απευθύνεται στις 1.000 μεγαλύτερες ελληνικές επιχειρήσεις της χώρας. Προφανώς, σε διαφορετικό δείγμα ερωτηθέντων το ποσοστό θα ήταν εντελώς διαφορετικό, καθώς στην Ελλάδα, όπου κυριαρχεί η μικρομεσαία επιχειρηματική δραστηριότητα, τα κριτήρια ESG είναι πολύ πιθανό να αποτελούν άγνωστη έννοια για τη μέση ελληνική οικογενειακή επιχείρηση.
Οι αναλυτές της διαΝΕΟσις στέκονται αρκετά στο πρόβλημα του greenwashing, τη μετάδοση δηλαδή ψευδών οικολογικών ισχυρισμών ή παραπλανητικών πληροφοριών μιας εταιρείας σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Σε πρόβλημα επίσης εξελίσσεται το γεγονός ότι οι εκθέσεις ESG που συντάσσονται –και μάλιστα με ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό υποχρεωτικότητας– έχουν κυρίως απολογιστικό χαρακτήρα. Το ζητούμενο είναι οι εκθέσεις να γίνουν περισσότερο μελλοντοστραφείς (forward looking), περιλαμβάνοντας στόχους και επιδεικνύοντας την εναρμόνιση της επενδυτικής και λειτουργικής στρατηγικής κάθε οργανισμού με τις αρχές της βιωσιμότητας.
Ως κεντρικά ζητήματα αναδεικνύονται η έλλειψη διαλειτουργικότητας των επιμέρους μεθοδολογιών αξιολόγησης (έχουν αναπτυχθεί πολλές), όπως επίσης και η έλλειψη διαφάνειας ως προς τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται. Η περιβαλλοντική διάσταση (διάσταση «E») είναι η πιο ώριμη από πλευράς προδιαγραφών και ποσοτικοποίησης με αντίστοιχα κριτήρια και δείκτες. «Όμως, δεν πρέπει, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα, να επισκιάζει τις άλλες δύο διαστάσεις. Ο λόγος είναι πως η αποτυχημένη διαχείριση των κοινωνικών επιπτώσεων (διάσταση «S») μπορεί να οδηγήσει όχι μόνο σε αδρανή περιουσιακά στοιχεία και υποδομές, αλλά και σε σημαντικές κοινωνικές ανισότητες, με κοινότητες και ανθρώπους να “αδρανοποιούνται”», αναφέρουν οι συντάκτες της μελέτης. Όσον αφορά τη διάσταση «G» (διακυβέρνηση), εάν τα κριτήρια ESG δεν βασίζονται σε ανοιχτά συστήματα και εργαλεία διακυβέρνησης, υποστηριζόμενα από ανοιχτές επιστημονικές μεθοδολογίες που να «πιστοποιούν» τους ESG «ισχυρισμούς» εταιρειών ή διαχειριστών κεφαλαίων, τότε δεν θα προάγουν βιώσιμες πρακτικές, ενώ υπάρχει και η πιθανότητα ερμηνείας των ενεργειών αυτών ως greenwashing.
