Δεν υπάρχουν δημόσιες συγκοινωνίες για το αεροδρόμιο Borg El Arab της Αλεξάνδρειας, μολονότι απέχει από το κέντρο 50 χλμ. Ούτε καν φορτηγάκια, που κατά τα άλλα είναι πολύ διαδεδομένα στην Αίγυπτο. Η πιο βολική μεταφορά για τους τουρίστες είναι οι εφαρμογές κινητών ταξί, κι έτσι αποφεύγει κανείς τα παζάρια. Αλλά αυτή την περίοδο η πόλη δεν έχει τουρίστες.
Η πολυπληθής αποστολή του Ιδρύματος Ωνάση «Cavafy House, Alexandria» αποστολή δημοσιογραφική και επιστημονική με τη συνοδεία επισήμων έφτασε στην Αλεξάνδρεια περίπου στις 12 το μεσημέρι. Βγήκαμε από το αεροδρόμιο πάνω από μία ώρα αργότερα, μολονότι ταξιδέψαμε ως VIP.
Η πόλη, περίπου πέντε εκατομμυρίων κατοίκων, αστυνομοκρατείται. Με στολές ή με πολιτικά οι αρμόδιοι έλεγξαν προσεκτικά βίζες, διαβατήρια και αποσκευές. Ύστερα, τα mini bus της αποστολής πέρασαν την πύλη του αεροδρομίου και πολλά φυλάκια με οπλισμένους φρουρούς. Ο συνδυασμός της σχετικά μικρής απόστασης που χωρίζει την Αλεξάνδρεια από τη μεθόριο της χώρας και την εμπόλεμη Λωρίδα της Γάζας, μαζί με το ιδιότυπο στρατιωτικό καθεστώς υπό τον στρατηγό Σίσι, εξηγεί την ένταση που οσμίζεσαι αμέσως στον αέρα.
Πόλη της σκόνης
Διανύσαμε την απόσταση μέχρι το ξενοδοχείο σε χρόνο περίπου ίσο με τη διάρκεια της πτήσης. Η οδήγηση στους δρόμους της Αιγύπτου είναι μια εμπειρία από μόνη της, ένας συνδυασμός «σφήνας», κόρνας και οδηγικής αταραξίας, παρά τη βραδυπορία και τη σύγχυση. Η ατμόσφαιρα είχε το ίδιο χλωμό φως και την υγρή ζέστη, όπως και στην Αθήνα τις ημέρες των νοτίων ανέμων από την Αφρική. Κοιτώντας από το παράθυρο του αυτοκίνητου, μάζευα τις πρώτες εικόνες της Αλεξάνδρειας: ένα τοπίο με φοίνικες, παράγκες στη σκόνη, μαγαζάκια-παραπήγματα στη σκόνη, μισοτελειωμένες πολυκατοικίες στη σκόνη, περιτοιχισμένες βίλες στη σκόνη. Οι άνθρωποι επέβαιναν σε κάθε λογής όχημα και τα παιδιά έπαιζαν επίσης μέσα στη σκόνη.
Παρά τη χαοτική πραγματικότητα της Αλεξάνδρειας, μιας φτωχής, πυκνοκατοικημένης πόλης που επιπλέον τη βαραίνει η πολιτική και ανθρωπιστική κρίση στην περιοχή, η συγκεκριμένη αποστολή υπήρξε από τις πιο περιζήτητες. Προφανώς έπαιξαν τον ρόλο τους τα επίσημα θυρανοίξια της αποκατεστημένης κατοικίας του Κ.Π. Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Όχι όμως μόνον αυτό. Η Αλεξάνδρεια, σαν την Κωνσταντινούπολη ή τη Βηρυτό, ανασκευάζεται διαρκώς στη σκέψη μας, γι’ αυτό είναι έως έναν βαθμό μια πόλη φανταστική. Αναρωτιέμαι τι είχα στον νου μου ότι θα βρω εδώ. Τον μύθο μιας αρχαίας πρωτεύουσας; Το σφρίγος της ελληνικής διασποράς; Την ποίηση του Καβάφη; Κουβαλούσα μαζί μου ως αποσκευή τη μνήμη μιας κοσμοπολίτικης μυθιστορηματικής κοινωνίας. Αυτά τα δύο μύθος και μνήμη συνδυάζονται διαφορετικά στη φαντασία κάθε ταξιδιώτη ανάλογα με την εποχή, εκφράζοντας τελικά την αλεξανδρινή ταυτότητα.
Παραλιακή λεωφόρος
Ήμασταν ελάχιστοι Ευρωπαίοι στη γειτονιά του ξενοδοχείου Le Metropole όπου εγκατασταθήκαμε. Αυτό φάνηκε από την πρώτη βόλτα στα πέριξ αμέτρητα μαγαζιά με σουβενίρ, άδεια και στην περίφημη αλεξανδρινή Κορνίς, την παραλιακή οδό περιπάτου που εκτείνεται κατά μήκος του ανατολικού λιμανιού. Είναι ένας από τους σημαντικότερους διαδρόμους κυκλοφορίας στην Αλεξάνδρεια. Επισήμως λέγεται «Δρόμος 26ης Ιουλίου» και στην περιοχή του ξενοδοχείου μας ονομάζεται «El Geish Road», αλλά αυτά τα ονόματα χρησιμοποιούνται σπάνια. Στις τρεις ημέρες που έμεινα στην Αλεξάνδρεια, μία μοναδική φορά διέσχισα την παραλιακή λεωφόρο, και για να το καταφέρω, με βοήθησε η αθηναϊκή εμπειρία του πεζού που κάνει ζιγκ ζαγκ ανάμεσα σε σταματημένα αυτοκίνητα και άλλα εν κινήσει. Αν διστάζεις, ποτέ δεν θα περάσεις απέναντι.
Αλλά οι έφηβοι της Αλεξάνδρειας κάνουν διαρκώς αυτό το πηγαινέλα στην Κορνίς. Είναι κυρίως νεαρά αγόρια που μετακινούνται σε φωνακλάδικες παρέες, κορίτσια συνήθως δυο τρία μαζί με καλυμμένα τα μαλλιά κι αρκετές με χιτζάμπ, ελάχιστα ζευγάρια που ρομαντζάρουν σεμνά κοιτώντας τη θάλασσα.
Πόλη-λιμάνι, η Αλεξάνδρεια έγινε πολύ νωρίς η πολιτιστική πρωτεύουσα της Αιγύπτου και ξεχώρισε χάρη στα διάφορα σχολεία της, τον Φάρο, το μουσείο και τη βιβλιοθήκη της, που κάηκαν το 48 π.Χ. από χριστιανούς, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες. Σχεδόν τίποτα δεν έχει απομείνει από την αρχαία Αλεξάνδρεια, ελάχιστα ίχνη από τη μεσαιωνική. Κατά τον Μεσαίωνα, ελληνικά και ρωμαϊκά κτίρια χρησιμοποιήθηκαν για την παρασκευή ασβέστη. Τα ίχνη των Ιταλών, των Εβραίων, των Γάλλων, των Άγγλων έχουν σβηστεί. Σήμερα, χύνεται τσιμέντο σε νεκροπόλεις για να ενισχυθούν τα θεμέλια στις γέφυρες των αυτοκινητοδρόμων. Για την αρχαία πόλη γνωρίζουμε λίγο περισσότερα από μια συνεχή χρονολόγηση ταφών. Παρ’ όλα αυτά, η «μεγάλη Αλεξάνδρεια των αρχαίων χρόνων», όπως είπε ο Καβάφης, στοιχειώνει κάθε γωνιά του δρόμου και κάθε ανάμνηση.
Οδός Καβάφη
Η δημοσιογραφική επίσκεψη στην ανακαινισμένη κατοικία του Καβάφη πραγματοποιήθηκε το μεσημέρι της πρώτης ημέρας στην Αλεξάνδρεια. Κάθε μετακίνηση της ομάδας, ακόμα και η πιο σύντομη, γινόταν με αστυνομική συνοδεία και η κάννη του όπλου φαινόταν κάτω από το φαρδύ σακάκι των αστυνομικών. Ο Καβάφης εγκαταστάθηκε στο διαμέρισμα του δευτέρου ορόφου της τότε 10 Rue Lepsius (σήμερα Rue C. P. Cavafy 4, πρώην Rue Sharmel Sheikh) το 1907. Το κτίριο πιθανότατα είχε μόλις ανεγερθεί. Αποτελεί παράδειγμα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, που κυριαρχούσε στην Αλεξάνδρεια τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ο ποιητής έμεινε εκεί μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του, Πολ, για έναν χρόνο, κατόπιν εκείνος συνταξιοδοτήθηκε και μετακόμισε μόνιμα στη Γαλλία, στην πόλη Υέρ. Έκτοτε, ο ποιητής έζησε μόνος σε αυτό το διαμέρισμα.
Η «μεγάλη Αλεξάνδρεια των αρχαίων χρόνων», όπως είπε ο Καβάφης, στοιχειώνει κάθε γωνιά του δρόμου και κάθε ανάμνηση.
Μετά τον θάνατό του, η οικία λειτούργησε κάποια χρόνια ως πανσιόν με το όνομα Amir, μεταξύ άλλων χρήσεων. Πριν φτάσουμε, η οδός C.P. Cavafy πλύθηκε με μπόλικο νερό και καθαρίστηκε από λάσπες και σκουπίδια για να υποδεχτεί το κοινό των εγκαινίων. Απέναντι από την είσοδο της πολυκατοικίας βρίσκεται ένα καφενείο που στο μπροστινό του μέρος είναι γεμάτο ανδροπαρέες το πίσω μέρος που βλέπει σε ένα στενό διαθέτει χώρο και για γυναίκες, που σπάνια όμως κάθονται μόνες. Σε αυτή την όχι και τόσο εκλεκτή γειτονιά, σύμφωνα με τα δεδομένα της ελληνικής παροικίας των αρχών του 20ού αιώνα, η πολυκατοικία του ποιητή περιβαλλόταν από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο, το Ελληνικό Νοσοκομείο και τους οίκους ανοχής της πόλης, τα οποία ο Καβάφης αποκαλούσε ο «Ναός της Ψυχής», ο «Ναός του Σώματος» και ο «Ναός της Σάρκας» αντίστοιχα.
Ο ποιητής και η πόλη
Ανεβήκαμε τη σκάλα, προσπεράσαμε τα κλειστά διαμερίσματα των άλλων ορόφων και μπήκαμε στο σπίτι. Η αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη, που έγινε με την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη, παραδίδεται στο κοινό ως μια σύγχρονη εκδοχή μουσείου που δεν αποσκοπεί στη νοσταλγία, αλλά κυρίως φωτίζει τη σχέση του ποιητή με την Αλεξάνδρεια και τον αντίκτυπο του έργου του έως σήμερα. Ο διάδρομος της εισόδου έχει διαμορφωθεί έτσι ώστε να «μιλά» για τον παγκόσμιο ποιητή, παρουσιάζοντας μια συλλογή με μεταφράσεις των έργων του, ενώ οι υπόλοιποι χώροι αναδιαμορφώθηκαν σε επτά θεματικές ενότητες. Στάθηκα λίγο στον διάδρομο, γιατί η ζέστη και η υγρασία μού επέβαλλαν πιο αργούς ρυθμούς από εκείνους της ξενάγησης. Θα ήθελα να βγω στο μοναδικό, μικρό μπαλκόνι του διαμερίσματος που βλέπει σε φτωχομαχαλάδες, αλλά μια αλυσίδα απαγορεύει την έξοδο. Παρά τις δαπανηρές προσπάθειες στήριξης, δεν είναι διόλου ασφαλές. Αποφάσισα να ξεκουραστώ εκεί όπου δεν είχε φτάσει ακόμη η ομάδα, επιμένοντας να αναζητώ το πρόσωπο πίσω από τα διάσημα αρχικά C.P., τον Κωνσταντίνο Πέτρου Καβάφη, μέσα σε αυτό το σπίτι από το οποίο απουσιάζουν τα προσωπικά αντικείμενα και έπιπλα, τα οποία εκτίθενται στο Αρχείο Καβάφη στην Πλάκα.
Η πολυκατοικία του ποιητή περιβαλλόταν από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο, το Ελληνικό Νοσοκομείο και τους οίκους ανοχής της πόλης.
Βρήκα το νήμα προς το παρελθόν στο δωμάτιο της Γενεαλογίας, αυτό που βρίσκεται δίπλα στο παλιό σαλόνι. Στην κοσμόπολη όπου γεννήθηκε και εγκαταστάθηκε, ο ποιητής είχε συνήθειες ταιριαστές με την εποχή του. Ο Καβάφης έζησε το fin de siècle και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα σύμφωνα με την παιδεία και τη θέση του ως μέλος της ακμάζουσας αστικής ελληνικής παροικίας.
Τα χαρτώα εκθέματα στις προθήκες αποκαλύπτουν θραύσματα της ζωής του: Γιόρτασε την αλλαγή του έτους 1895 με τα μέλη της «Κλίκας», δηλαδή τον κύκλο των φίλων του που αναφέρονται ονομαστικά. Η κάρτα του μενού που εκτίθεται είναι χειρόγραφη, στη γαλλική γλώσσα, και κάτω από το ξεθωριασμένο μελάνι διακρίνουμε πως το πρώτο πιάτο που προσφέρθηκε ήταν μάλλον κονσομέ. Σε μια επιστολή του, ο στενός φίλος του Μικές Ράλλης τον παρατηρεί ότι ξοδεύει μεγάλα χρηματικά ποσά για ρούχα χωρίς να πληρώνει τους ράφτες του εις πείσμα της οικονομικής του κατάστασης, που κανονικά δεν θα του επέτρεπε την αλλοτινή οικογενειακή ευζωία. Σε ένα σημειωματάριο με την επιγραφή «Τζόγος», για την περίοδο από τον Ιανουάριο του 1887 έως τον Απρίλιο του 1893, καταχωρίζει με χειρόγραφες σημειώσεις σχολαστικά, όπως έκανε και με το έργο του, ποσά κέρδους και ζημιάς ανά παιχνίδι, ανά μήνα και συνολικά για κάθε έτος.
Όσο για τη σύμβαση εργασίας με ημερομηνία 8 Μαΐου 1913, καταγράφει την ανανέωση της θητείας του Καβάφη ως υπαλλήλου του Υπουργείου Δημοσίων Έργων για περίοδο πέντε ετών, με ετήσιες απολαβές 264 αιγυπτιακές λίρες. Η θέση του ήταν στα γραφεία του 3ου Κύκλου Αρδεύσεων. Από εκεί ίσως ο ποιητής έβλεπε τη θάλασσα, και σχολώντας από το γραφείο, έκανε έναν περίπατο στην προκυμαία – στο συγκεκριμένο πρώην δημόσιο κτίριο στεγάζεται σήμερα το ξενοδοχείο Metropole. Ανεβαίνοντας προς το δωμάτιό μου και την ταράτσα με το μπαρ, που έχει υπέροχη θέα στην προκυμαία, στο κομψό παλιομοδίτικο ασανσέρ με την περίτεχνη σιδερένια πόρτα και την ξύλινη εσωτερική επένδυση υπάρχει μια φωτογραφία του ποιητή και απόσπασμα ποιήματος.
Ίχνη Ελλάδας
O Κ.Π. Καβάφης είναι ένας από τους μύθους της Αλεξάνδρειας. Και ακόμα περισσότερο είναι μία από τις προσωπικότητες που με τον βίο και το έργο τους δεν μας επιτρέπουν να ξεχάσουμε ότι υπάρχουν βαθιές ελληνικές ρίζες σε αυτή την πόλη, ακόμα και αν από την ελληνική κοινότητα που το 1940 αριθμούσε 250.000 μέλη –μεταξύ τους εθνικοί ευεργέτες, επιχειρηματίες, επιστήμονες και άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων–, μετά το 1960 έχουν παραμείνει μερικές εκατοντάδες. Λίγες υπομνήσεις όλων αυτών διασώζονται μέσα στην καθημερινότητα της τεράστιας πόλης. Οι περισσότερες βρίσκονται συγκεντρωμένες στη συνοικία Αταρίν, στην περιοχή Αλ Σάτμπι, όπου βρίσκεται το λεγόμενο «ελληνικό τετράγωνο» και το διαμέρισμα του Καβάφη. Το 1992, με πρωτοβουλία του ιστορικού και συγγραφέα Κωστή Μοσκώφ, τότε μορφωτικού ακολούθου στην Ελληνική Πρεσβεία του Καΐρου, είχε εγκαινιαστεί στον ίδιο χώρο το Μουσείο Καβάφη. Δύο χρόνια αργότερα διαμορφώθηκε και η Αίθουσα Στρατή Τσίρκα στην οικία, με υλικά που δώρισε η Εταιρεία Φίλων Στρατή Τσίρκα, ο οποίος είχε γνωρίσει σε νεαρή ηλικία τον Καβάφη και τον επισκέφθηκε στο διαμέρισμά του το καλοκαίρι του 1930.
Η πλήρως αποκατεστημένη Οικία Καβάφη έχει τη μουσειακή υποδομή για να γίνει πόλος έλξης των τουριστών από όλο τον κόσμο, όπως ονειρεύεται ο Αλεξανδρινός στην καταγωγή πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου. Αυτό θα συμβεί όταν η βία των διεθνών συγκρούσεων κοπάσει και το ταξίδι στην Αλεξάνδρεια ξαναγίνει ένα είδος προσκυνήματος από όλους εκείνους που την κουβαλούν μυθική στις σκέψεις τους. Στο κέντρο της πόλης, τα κτίρια της Μπελ Επόκ και του Μεσοπολέμου είναι μια ξένη χώρα που κατοικείται από αναμνήσεις, αλλά δεν μπόρεσα να μη σκεφτώ τον στίχο: «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι». Αλλά και το ποίημα Επήγα: «Τελείως αφέθηκα κι επήγα. / Στες απολαύσεις, που μισό πραγματικές, / μισό γυρνάμενες μες στο μυαλό μου ήσαν, / επήγα μες στη φωτισμένη νύχτα».
Επιστρέφοντας με τα πόδια στο ξενοδοχείο σε μία από τις λίγες βόλτες χωρίς αστυνομική συνοδεία και φροντίζοντας να φορώ παντελόνι και να έχω καλυμμένους τους ώμους, πέρασα άλλη μια φορά από τους δρόμους με τα αμέτρητα μικρομάγαζα για κινητά τηλέφωνα που τα πεζοδρόμιά τους κατακλύζονταν από άντρες κάθε ηλικίας. Η πόλη έχει ζωή που σφύζει από νωρίς το πρωί έως αργά τη νύχτα, έχει φασαρία και ευτυχώς έχει ακόμη μερικές παρέες αγοριών και κοριτσιών που περπατούν μαζί. Ωστόσο θέλει πολλή επιμονή για να ανασκάψει κανείς τα στρώματα αυτού του παλίμψηστου και να βρει τον κοσμοπολιτισμό κάτω από τη βία των κοινωνικών σχέσεων και τον φανατισμό.
Η πόλη έχει ζωή που σφύζει από νωρίς το πρωί έως αργά τη νύχτα, έχει φασαρία και ευτυχώς έχει ακόμη μερικές παρέες αγοριών και κοριτσιών που περπατούν μαζί.
Τα ονόματα των δρόμων, με εξαίρεση τα παραδοσιακά των παλιών οθωμανικών συνοικιών, θα μπορούσαν να συνθέσουν μια άλλη ανθολογία της Αλεξάνδρειας, από την Κλεοπάτρα μέχρι τους Πτολεμαίους και από τον Αντώνιο μέχρι τους επανιδρυτές της σύγχρονης πόλης: τον Νουμπάρ Γκουλμπενκιάν ή τον Μοχάμεντ Άλι. Τόποι μνήμης είναι βεβαίως ο Φάρος κάτω από το φρούριο Qaytbay, ο Καθεδρικός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, οι συγκλονιστικές Κατακόμβες –μοναδικό δείγμα συνύπαρξης των πιστών κάθε κοινωνικής τάξης στη μετά θάνατον ζωή–, αλλά είναι επίσης ο Ελληνικός Ναυτικός Όμιλος, το ζαχαροπλαστείο Tamvaco ή το Brazilian Coffee. Η διαδρομή της επιστροφής προς το αεροδρόμιο μου φάνηκε συντομότερη, είχα πάψει να κοιτάζω το τοπίο. Σκεφτόμουν ότι στην Αλεξάνδρεια επιστρέφεις ακόμα και αν, όπως ο Καβάφης, βρίσκεις ότι είναι μια πόλη αποπνικτική.
