«Μουντάρουν, κάντε πίσω καλύτερα». Αυτή είναι η πρώτη νέα λέξη που έμαθα όταν ανεβήκαμε στα Αστερούσια όρη της Κρήτης για να δούμε από κοντά τα μελίσσια του Κώστα Φραγκιαδάκη, μελισσοκόμου τρίτης γενιάς από τα γειτονικά Βορίζια. «Μουντάρουν» σημαίνει «επιτίθενται». Μικρά σμήνη μελισσών πετούν νευρικά γύρω από τις κυψέλες τους, παρά τον καπνό που βγαίνει από το καπνιστήρι του μελισσοκόμου. Αυτό που φταίει είναι ότι δεν βρίσκουν επαρκή τροφή και είναι εκνευρισμένες λόγω της πείνας, αλλά και επειδή δεν μπορούν να εκπληρώσουν το καθήκον τους.
Με τις μέλισσες να μουντάρουν, δεν μπαίνω καν στη διαδικασία να φορέσω την προστατευτική στολή και να τις πλησιάσω. Παρακολουθώ από απόσταση, όσο ο Κώστας Λεονταράκης, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδας, μου δείχνει τα βότανα στις γύρω πλαγιές. Αν και βρισκόμαστε στις αρχές του καλοκαιριού, η όψη τους είναι τόσο ταλαιπωρημένη που θυμίζει Αύγουστο. Τα ασπάλαθα έχουν ρίξει πια τα κίτρινα λουλούδια τους, ενώ το θυμάρι δεν έχει «ανοίξει» ακόμα. Και οι μέλισσες αναγκάζονται να αναζητήσουν χυμούς στις άγριες αγκάθες, στις χαρουπιές, ακόμα και στα κλήματα. Κοιτώντας προς τα βόρεια, απλώνονται μπροστά μας μικροί κλήροι γης στους οποίους καλλιεργούνται κυρίως ελιές και σιτηρά, καλυμμένοι με το γνώριμο πλέον φίλτρο της αφρικανικής σκόνης. «Κάποτε, αυτά τα μέρη ήταν γεμάτα με άγρια βότανα», εξηγούν οι δύο μελισσοκόμοι.
Oι επιδοτήσεις που δόθηκαν στους βοσκούς για να καλλιεργούν τροφή για τα κοπάδια τους οδήγησε σε εκχερσώσεις και στέρησε από τις μέλισσες σημαντικούς βοτανότοπους. Το ίδιο ισχύει βέβαια και για τις δασικές πυρκαγιές και για τους ανεξέλεγκτους ψεκασμούς με φυτοφάρμακα. Είναι πλέον πάρα πολλοί οι παράγοντες που δυσχεραίνουν την επιβίωση των μελισσών. Η δε κλιματική κρίση αλλάζει ακόμα και την ίδια τη φύση της μελισσοκομίας.
«Η μελισσοκομία στην Κρήτη είναι νομαδική και αυτό ακριβώς κάνει το μέλι μας ξεχωριστό», εξηγεί ο Κώστας Φραγκιαδάκης. Από τον Απρίλη οι μέλισσες δουλεύουν το ανοιξιάτικο πεύκο. Έπειτα τρυγούν τα βότανα του βουνού και τους παραθαλάσσιους θυμαρότοπους, ενώ η σεζόν κλείνει στα πευκοδάση. Αυτός ο φυσικός συνδυασμός διαφορετικών πηγών τροφής της μέλισσας είναι που δικαιολογεί τον τίτλο “πευκοθυμαρόμελο” στα κρητικά μέλια με προστατευόμενη ονομασία προέλευσης. «Ο κύκλος όμως χάθηκε», συνεχίζει ο Κώστας. «Φέτος δεν είχαμε ανοιξιάτικο πεύκο ούτε θα επιτρέψει η ανομβρία να έχουμε ικανοποιητικό θυμάρι, πέρα από λίγες εξαιρέσεις». Κι αυτό ηχεί ακόμα πιο λυπηρό για ένα νησί που διαθέτει 2.000 διαφορετικά είδη άγριων βοτάνων, 190 από τα οποία είναι μάλιστα ενδημικά. Την τελευταία δεκαετία, η παραγωγή πολλών μελισσοκόμων έχει μειωθεί στο 50%, ενώ η επιδείνωση είναι ραγδαία τα τελευταία τρία χρόνια. Το γεγονός βέβαια ότι η ποσότητα που διατίθεται στην αγορά παραμένει σταθερή δείχνει το τρομακτικό μέγεθος που έχει πάρει η ελληνοποίηση πρώτων υλών που φέρουν την ονομασία “μέλι” και παράγονται κυρίως στην Κίνα. «Ο παραγωγός πουλάει το μέλι του γύρω στα 8 ευρώ το κιλό στη χονδρική. Οτιδήποτε βλέπουμε στο σούπερ μάρκετ κάτω από την τιμή αυτή θα πρέπει να μας προβληματίζει ως προς τα συστατικά και την ποιότητά του», προσθέτει με νόημα ο Κώστας.
Μια γλυκόπικρη ιστορία
Τα πράγματα δεν ήταν, όμως, πάντα έτσι και σίγουρα προηγήθηκαν εποχές που ο τίτλος «αγνό» προσδιόριζε επάξια κάθε μέλι που παραγόταν στην Ελλάδα. Η πρώτη επαφή του Κώστα Φραγκιαδάκη με τα μελίσσια της οικογένειάς του ήταν σε ηλικία έξι ετών. Και θεωρεί ότι μέσα από την εμπειρία αυτή, όπως και μέσα από τις υπόλοιπες δουλειές της αγροτικής καθημερινότητας, διδάχθηκε πολλά, χωρίς να συνειδητοποιεί απαραίτητα τη σημασία τους. Εκείνες τις εποχές, η συλλογή του μελιού γινόταν μέσα σε πήλινα δοχεία και την εξαγωγή του την έκαναν με το χέρι, μαλάσσοντας τα φυλακτάρια, όπως λέγονται οι φυσικές κηρήθρες στις οποίες το αποθήκευαν οι μέλισσες. Τα Βορίζια του Ψηλορείτη ήταν ένας τόπος που δεν διέθετε ιδιαίτερα γόνιμα εδάφη, και αυτός ήταν ενδεχομένως ένας από τους λόγους που πολλοί από τους κατοίκους του χωριού ασχολήθηκαν με τη μελισσοκομία. Ακούγεται κάπως ειρωνικό ότι σε εποχές έντονης φτώχειας οι μελισσοκόμοι μπορούσαν να βασιστούν στην αφθονία των βοτάνων για να παραγάγουν ένα αγαθό. Σήμερα, οι φυσικές ισορροπίες έχουν διαταραχθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό, που οι μελισσοκόμοι της Κρήτης ανησυχούν αν θα τα καταφέρουν οι μέλισσές τους να επιβιώσουν και αν οι ίδιοι θα μπορέσουν να συνεχίσουν να ασκούν το επάγγελμά τους.
Σαν το μανούκα
Καθώς η μείωση της ποσότητας του παραγόμενου μελιού είναι γεγονός, μπαίνουν πιο δυναμικά στο παιχνίδι προϊόντα όπως η γύρη, η πρόπολη, ο βασιλικός πολτός – ακόμα και το δηλητήριο της μέλισσας. Κάθε ένα από τα προϊόντα αυτά έχει διαφορετικά οφέλη για την υγεία και τα περισσότερα χρησιμοποιούνται από τους μελισσοκόμους εδώ και αιώνες. Ίσως όμως το πιο εντυπωσιακό είδος που συζητιέται παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια είναι το νεοζηλανδέζικο μανούκα. Το προϊόν αυτό προβλήθηκε διεθνώς ως «βασιλιάς του μελιού», χάρη στην ισχυρή του αντιβακτηριακή δράση και την υψηλή του περιεκτικότητα σε ένζυμα και αμινοξέα, με την τιμή πώλησης να ξεπερνά τα 100 ευρώ ανά κιλό.
Την τελευταία δεκαετία, η παραγωγή πολλών μελισσοκόμων έχει μειωθεί στο 50%, ενώ η επιδείνωση είναι ραγδαία τα τελευταία τρία χρόνια.
Τα αποτελέσματα πολυετούς έρευνας που δημοσίευσε τον Μάιο του 2024 το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δείχνουν, ωστόσο, ότι πολλοί τύποι ελληνικού μελιού αποδεικνύονται εξίσου ωφέλιμοι για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος όσο το μανούκα. Η ομάδα της Χρυσούλας Τανανάκη, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο ΑΠΘ, μελέτησε 96 διαφορετικά δείγματα μελιού και εντόπισε ότι πολλά ξεπερνούν το νεοζηλανδέζικο σε περιεκτικότητα αντιοξειδωτικών ουσιών. Το μέλι στο οποίο αποδίδεται η υψηλότερη αντιοξειδωτική δράση είναι αυτό της βελανιδιάς, ενώ ακολουθούν η καστανιά, το έλατο, η ερείκη, το πεύκο, το μανούκα, το παλιούρι, το θυμάρι και το βαμβάκι. Η κ. Τανανάκη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να ακολουθήσουν περισσότερες μελέτες οι οποίες θα εστιάσουν στο είδος των φαινολών που χαρακτηρίζει κάθε τύπο μελιού. Και οπωσδήποτε η θέση και η αξία του ελληνικού μελιού σε διεθνείς αγορές θα ωφεληθούν από έρευνες που τεκμηριώνουν επιστημονικά την υψηλή διατροφική αξία του.
Το μέλλον του μελιού
Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες η μελισσοκομία αποτελεί σήμερα ενεργό στοιχείο της παράδοσης, ενώ προκύπτουν και άλλοι τρόποι αξιοποίησης του μελιού και της κουλτούρας που το περιβάλλει. Ο Κώστας Φραγκιαδάκης αναφέρει ενδεικτικά την περίπτωση της Σλοβενίας, όπου συνεδρίες μελισσοθεραπείας πραγματοποιούνται μέσα σε ειδικά κατασκευασμένα ξύλινα σπίτια. Η εμπειρία αυτή έχει αρχίσει δειλά δειλά να κάνει την εμφάνισή της και στην Ελλάδα, με τους θεραπευομένους να ξαπλώνουν άνετα σε ένα κρεβάτι και να εισπνέουν τον αέρα από τις κυψέλες των μελισσών που βρίσκονται μέσα σε απομονωμένο χώρο. Οι εισπνοές έχουν ευεργετική επίδραση στη λειτουργία του αναπνευστικού συστήματος, ενώ μάλιστα κάποιοι χαλαρώνουν ακούγοντας το χαρακτηριστικό βουητό των μελισσών.
Κάτι που σε καμία περίπτωση δεν ισχύει αυτή τη στιγμή για τους μελισσοκόμους της Ελλάδας, οι οποίοι ανησυχούν για την επιβίωση των μελισσιών τους σε όλα τα επίπεδα: από το βιολογικό μέχρι το οικονομικό.
Καθώς απομακρυνόμαστε από τις αγριεμένες μέλισσες, συζητάμε με τον Κώστα Λεονταράκη για τον πρωταγωνιστικό τους ρόλο στην επικονίαση των φυτών και στην παραγωγή κάθε είδους φυσικής τροφής. Δεν τολμάμε, ωστόσο, να πούμε με λέξεις αυτό που φοβόμαστε ότι θα συμβεί αν οι πληθυσμοί των μελισσών μειωθούν ακόμα περισσότερο.
Η ελπίδα εν μέσω κλιματικής κρίσης εντοπίζεται στη δυνατότητα της μέλισσας να μας εκπλήσσει με μηχανισμούς που ξεπερνούν την ανθρώπινη αντίληψη.
Στέκουμε σιωπηλοί και εστιάζουμε το βλέμμα σε μια μέλισσα που βουτάει στον κίτρινο ανθό της αγκάθας, για να ρουφήξει το νέκταρ. Ο Κώστας την πιάνει προσεκτικά και αποκαλύπτει τους δύο γιγαντιαίους, αναλογικά με το μέγεθός της, κόκκους γύρης που έχουν κολλήσει στα πόδια της. «Η μέλισσα καταφέρνει να σηκώσει φορτίο μεγαλύτερο από το βάρος της», εξηγεί. Ανοίγει απαλά τα δάχτυλά του για να την απελευθερώσει και προσθέτει ότι «αυτό αναιρεί τους νόμους της αεροδυναμικής όπως τους καταλαβαίνει ο άνθρωπος». Παρατηρώ τη μέλισσα καθώς πετάει μακριά μας και σκέφτομαι ότι μάλλον εκεί εντοπίζεται και η ελπίδα εν μέσω κλιματικής κρίσης: στη δυνατότητα της μέλισσας να μας εκπλήσσει με μηχανισμούς που ξεπερνούν την ανθρώπινη αντίληψη.
