Η Αθήνα, με τα άναρχα κουτάκια διαμερισμάτων που υψώνονται όπου και όπως βρουν. Με τις βουλγκέρ πινακίδες, τα γκρι δρομάκια, τις παράλογες παρεμβάσεις. Με τις κακοτεχνίες και τη φασαρία της. Και συνάμα με την αναπόδραστη γοητεία της. Ποιο είναι το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να σκεφτόμαστε τον δημόσιο χώρο; Πώς γίνεται μια πόλη να πρασινίσει; Γιατί είναι σημαντικό να διατηρηθεί η φυσιογνωμία των γειτονιών; Για απαντήσεις απευθυνθήκαμε στη Θεώνη Ξάνθη, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, της οποίας το αρχιτεκτονικό γραφείο, xza-architects, πρόσφατα κέρδισε τους διαγωνισμούς για την ανάπλαση της πλατείας Κολωνακίου και της νέας στάσης μετρό στην Αλεξάνδρας, με δύο προτάσεις που έδωσαν πολύ μεγάλη σημασία στην επικοινωνία των τοπόσημων με τον περιβάλλοντα χώρο και στην οραματική προσέγγιση της Αθήνας του μέλλοντος. Το αποτέλεσμα είναι μια συζήτηση περί αισθητικής, σχεδιασμού, ιδεών και κοινής λογικής.
Συμφωνείτε ότι υπάρχει πρόβλημα αισθητικής στην Αθήνα;
Θα συμφωνήσω, αρκεί να συμφωνήσουμε ότι η αισθητική δεν είναι θέμα γούστου ούτε θέμα μόνο ομορφιάς ή ιδανικής ισορροπίας. Η αισθητική έχει να κάνει και με την παιδεία, με την ιδεολογία, με τη στάση απέναντι στα πράγματα, με τους θεσμούς. Δεν είναι κάτι αυτόνομο και δεν αφορά μόνο τα πεπραγμένα των πολιτών. Πρόβλημα για την Αθήνα δεν είναι μόνο τα άτεχνα κατασκευάσματα, τα πανωσηκώματα, τα κλεισμένα ρετιρέ που όντως είναι άσχημα στην πόλη, παρόλο που εγώ έτσι την αγάπησα. Είναι και το ότι επιτρέπει η πολιτεία να γίνεται αυτό. Η αισθητική είναι κάτι που μεταβάλλεται, αν σκεφτούμε, ας πούμε, την αντιπαροχή, που γκρέμισε όλη την προηγούμενη πόλη και την ξανάφτιαξε.
Οι πολυκατοικίες που χτίστηκαν τότε και καταδυνάστευσαν την Αθήνα θεωρούνταν μοντέρνες, σύγχρονες, αποδεκτές. Αν και έχουν παλιώσει, αυτά τα κτίρια δεν παύουν να υπάρχουν στους δρόμους μας, και η λύση δεν είναι βέβαια να τα γκρεμίσουμε και αυτά, με τη συνήθη μας τακτική, ούτε να αρχίσουμε τα εκσυγχρονιστικά λούσα, τους καινοφανείς σχεδιασμούς, που αυτή την περίοδο συμβαίνουν κατά κόρον, λίγο αμέριμνα και δήθεν νεωτερικά, για να νιώσουμε πιο μοντέρνοι ή κάπως σύγχρονοι αισθητικά.
Ποια είναι η λύση;
Υπάρχουν λύσεις οι οποίες αφορούν τον τρόπο που σκεφτόμαστε την Αθήνα, το πώς μπορεί να ξανακατοικηθεί στον σύγχρονο κόσμο χωρίς να πετάξει καθετί παλιό. Εάν ο τρόπος είναι να βάζουμε στις πολυκατοικίες θερμοπρόσοψη και να τις βάφουμε όλες γκρι ή μαύρες, και αυτό να το λέμε σύγχρονη αισθητική, αυτό δεν με βρίσκει σύμφωνη. Πρέπει να μελετήσουμε, σε επίπεδο πολιτείας. Να σκεφτόμαστε σε μεγαλύτερη κλίμακα, σε μέγεθος τετραγώνου, όχι διαμερίσματος. Ο επιμερισμός είναι αιτία καλού και κακού. Καλού επειδή κατοικήσαμε όλοι, κακού γιατί πλέον είναι ένας γόρδιος δεσμός που πρέπει να λυθεί. Για παράδειγμα, έχουμε το πρόβλημα των πολλών άτεχνων ή πλέον μη χρήσιμων μπαλκονιών του ενός μέτρου. Βλέπουμε πολλά στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Στις προσόψεις που κοιτούν στον νότο τα χρειαζόμαστε, γιατί κρατάνε σκιά. Όμως θα μπορούσαν να μετατραπούν σε ωραίες σέρες, να φυτευτούν, ενώ στα μπαλκόνια που κοιτούν στον βορρά θα μπορούσαν να υπάρχουν κάποιες κλειστές περιοχές, χωρίς να μας κυνηγά η πολεοδομία με τα τετραγωνικά, ώστε να προστατευόμαστε από ανέμους και να δημιουργείται μια ενδιάμεση θερμοκρασία. Αυτό δεν μπορεί να γίνει άτσαλα, πρέπει να γίνει μαζικά.
Πώς μπορούν οι παρεμβάσεις να γίνουν σε μεγαλύτερη κλίμακα;
Χρειάζεται αυστηρό θεσμικό πλαίσιο. Να αρχίσει η σκέψη να πηγαίνει κάπου μακρύτερα από το ασανσέρ-πόρτα-διαμέρισμα, από τη θερμομόνωσή μου, από το να πάρω το ΕΣΠΑ για να αλλάξω κάτι μικρό. Δεν χρειάζεται ο καθένας να βάζει τα φωτοβολταϊκά στο δώμα του. Εδώ ακόμα «κυνηγιόμαστε» για το αν έχει γίνει μια παράβαση σε μισό τετραγωνικό και την άλλη ώρα ξεπηδούν ουρανοξύστες, χωρίς να γίνει καμία μελέτη για το πού μπορεί να μπει ψηλό κτίριο. Παλιότερα είχαν γίνει κάποιοι διαγωνισμοί, παίρναμε τέσσερα πολεοδομικά τετράγωνα και μελετούσαμε πώς μπορούμε να έχουμε κοινούς χώρους, ακάλυπτους, κοινή χρήση ισογείων, να μοιράζονται τους ίδιους πόρους. Δημιουργούνταν δηλαδή ένας μικρός πυρήνας, μια γειτονιά.
Τι διαγωνισμοί ήταν αυτοί; Τι απέγιναν;
Ήταν διαγωνισμοί ιδεών, τους είχε παραγγείλει νομίζω το παλιό ΥΠΕΧΩΔΕ. Είχαν πολλά να προσφέρουν, αλλά και αυτοί μπήκαν στο συρτάρι. Πριν από 20 χρόνια ήταν πολύ της μόδας και γίνονταν μελέτες για την ένωση των ακάλυπτων σε ένα οικοδομικό τετράγωνο. Αλλά δεν είχαν συνέχεια, γιατί κάνουμε συνέχεια αποσπασματικά πράγματα, βλέπουμε ασυνέχειες από την πλευρά της πολιτείας. Πρέπει να γίνουν σοβαρές μελέτες για το τι είδους Αθήνα θέλουμε, και αυτό δεν θα το ορίσει ένας αρχιτέκτονας ούτε ένας υπουργός. Χρειάζεται χρόνος ωρίμανσης, δοκιμές, διαβουλεύσεις. Έτσι γίνεται στον κόσμο. Πρέπει να βρεθεί ο τρόπος να οραματιστούμε ξανά την πόλη χωρίς να γκρεμίζουμε και χωρίς να σταματήσουμε να είμαστε η Αθήνα. Αν χαθούν τα Πατήσια, η Κυψέλη, δεν είμαστε Αθήνα.
Πως πρέπει να είναι μια πλατεία
Πρόσφατα, το γραφείο σας κέρδισε τον διαγωνισμό για την ανάπλαση της πλατείας Κολωνακίου. Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που δεν πρέπει να παραλείπονται όταν σχεδιάζεται μια κεντρική πλατεία της πόλης;
Οι κεντρικές πλατείες έχουν συνήθως έντονα φυσικά, ιστορικά, πολιτιστικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Η ιστορικότητα της πόλης πρέπει να αποδίδεται. Δεν θα πιάσουμε μια πλατεία όπως του Κολωνακίου να την κάνουμε τεράστιο πάρκο, γιατί έτσι θα χάσει την ιστορικότητα ενός ανοιχτού χώρου όπου μπορούν να βρίσκονται οι πολίτες. Έχει γίνει μανία αυτό με το πράσινο, δηλαδή όλα να τα φυτέψουμε; Είναι κροκοδείλια δάκρυα αυτά, γιατί δεν αφήσαμε πιθαμή άχτιστη και τώρα ζητούμε από λίγα δέντρα να μας λύσουν το πρόβλημα και όλη η κουβέντα εξαντλείται στο πόσα δέντρα κόψαμε και πού τα πήγαμε. Αυτό δεν είναι προβληματισμός για την ταυτότητα της πόλης. Λες και δεν είναι ζητούμενο το να φτιάξουμε μια πλατεία όπου να μπορείς να κάνεις ποδήλατο, να κάνεις έναν μοναχικό περίπατο, να βρεις ένα σκιερό μέρος, να βρεις και ένα μικρό καφέ που δεν έχει φάει την πλατεία με τραπεζοκαθίσματα, να ακούς τους ψιθύρους της πόλης, να νιώθεις ότι είσαι μέσα στο κέντρο της Αθήνας.
«Πρέπει να βρεθεί ο τρόπος να οραματιστούμε ξανά την πόλη χωρίς να γκρεμίζουμε και χωρίς να σταματήσουμε να είμαστε η Αθήνα. Αν χαθούν τα Πατήσια, η Κυψέλη, δεν είμαστε Αθήνα».
Κερδίσατε και τον διαγωνισμό για την ανάπλαση στον νέο σταθμό μετρό Αλεξάνδρας. Εκεί, ποιο ήταν το σκεπτικό σας;
Κάναμε μια πρόταση ολοκληρωμένη, για το σημείο του μετρό και τον περιβάλλοντα χώρο. Είδαμε ότι, αν αποφασίσουμε τι ταυτότητα θέλουμε και με ποιον τρόπο θα κάνουμε την Αθήνα βιώσιμη, όχι μόνο οι αρχιτέκτονες, αλλά και οι πολεοδόμοι και οι περιβαλλοντολόγοι, φτιάχνεται μια μεθοδολογία παρέμβασης στην πόλη. Εμείς προτείναμε μια παρέμβαση που δημιουργεί ζώνες, κρατώντας τα μέτωπα πίσω στις πολυκατοικίες, μην τους έρθει πάνω τους όλη η κίνηση του μετρό, να μείνει ένας χώρος πρασίνου, και μετά να συντάξουμε τον χώρο των μεγάλων πεζοδρομίων που θα απαιτεί η κίνηση του μετρό. Αυτό το λίγο πράσινο που θα δημιουργείται το συνδέσαμε με το Πεδίον του Άρεως, αναδιατάξαμε την κυκλοφορία, σχεδιάσαμε νέα σημεία πάρκινγκ, φαρδύναμε τα πεζοδρόμια. Κάποια από τα δρομάκια τα κάναμε πεζόδρομους. Για την πρότασή μας μετρήσαμε τουλάχιστον 3.000 δέντρα. Η Αλεξάνδρας, που έχει πάρα πολύ φαρδιά πεζοδρόμια, αν φυτευτεί και από τις δύο πλευρές, δηλαδή με διπλή συστοιχία, θα γίνει μια εντυπωσιακή λεωφόρος, μπουλβάρ, στα πρότυπα του εξωτερικού.
Ποια είναι η γνώμη σας για το μετρό στην πλατεία Εξαρχείων;
Για να γίνονται τέτοια έργα, χρειάζεται μεγαλύτερη συναίνεση και περισσότερη διαβούλευση. Η πλατεία Εξαρχείων είναι και θα είναι για πάντα αυτό το μικρό τριγωνάκι, δεν ξέρω πώς μπορεί να αντέξει μια γειτονιά επί χρόνια χωρίς τον δημόσιο χώρο της. Σε σχέση με την Τοσίτσα, που είχε συζητηθεί εναλλακτικά, δεν ξέρω τα τεχνικά θέματα που ίσως προέκυψαν και απορρίφθηκε, ωστόσο εάν προχωρούσε θα ήταν μια τέλεια μορφή Ράμπλας, όπως στη Βαρκελώνη.
Πώς μπορούμε να έχουμε περισσότερο πράσινο σε μια πόλη όπως η Αθήνα;
Συνήθως όταν λέμε περισσότερο πράσινο, δεν ξέρουμε και ακριβώς τι εννοούμε. Ίσως δέντρα, ίσως φύτευση. Στην Αθήνα υπάρχει μεγάλο περιθώριο για ανάπτυξη πρασίνου. Σίγουρα είναι μια πολυχτισμένη, ασφυκτική πόλη, ένα άνυδρο άστυ που βασίζεται στην τοπογραφία των λόφων και στην πυκνότητα της ζωής, έστω από έναν προκύπτοντα αστικό ιστό – είναι λίγα τα τμήματα του κέντρου που έχουν σχεδιαστεί πολεοδομικά. Συνήθως, πρώτα χτίζονταν και έπειτα έμπαιναν στο σχέδιο. Βασίζεται επίσης και στον ελεύθερο χώρο που αφήνουν πολύ μικροί τόποι, τα πεζοδρόμια, οι στοές, οι λίγοι χώροι, τους οποίους όμως δυστυχώς καταλαμβάνουν τα τραπεζοκαθίσματα. Εκεί εξελίσσεται η αθηναϊκή ζωή· στο πεζοδρόμιο. Αυτό είναι χαρακτηριστικό μας. Γιατί φωλιάζουμε εκεί; Εγώ θεωρώ ότι αυτό είναι το κλειδί για να μπορέσουμε να έχουμε περισσότερο πράσινο χωρίς να γκρεμίζουμε ή να φυτεύουμε πάνω στις στέγες δέντρα. Το αστικό μπορεί να συνυπάρχει με το φυσικό. Είκοσι πεζόδρομους αν κάνουμε στην Αθήνα και τους φυτέψουμε, θα δούμε αμέσως διαφορά. Παλιότερα υπήρχαν και κάποιες μελέτες που είχαν προνοήσει για τους διαδρόμους πρασίνου που θα συνέδεαν τους βασικούς λόφους, δηλαδή Λυκαβηττό προς Αρδηττό, Λυκαβηττό προς Υμηττό.
«Το αστικό μπορεί να συνυπάρχει με το φυσικό. Είκοσι πεζόδρομους αν κάνουμε στην Αθήνα και τους φυτέψουμε, θα δούμε αμέσως διαφορά».
Γιατί δεν προχώρησε αυτό;
Είχαν γίνει κάποιες πεζοδρομήσεις στο κέντρο της Αθήνας, π.χ. από το κέντρο στο Μοναστηράκι, οι οποίες και αυτές μείνανε λειψές. Ξέρουμε όμως ότι, για να στηθεί αυτή η πόλη, πρέπει να εμφανιστεί και κάπου φυσική γη, γιατί τότε μπορούμε να τραβήξουμε τα νερά, να έχουμε φυσικά δέντρα και σκιά. Ενώ λέμε πολλές λέξεις για βιώσιμη ανάπτυξη, πάμε όλοι να βάλουμε διπλά αλουμίνια και δεν έχουμε καταλάβει ότι μαζί μ’ εμάς ζουν κι άλλα όντα, που πρέπει να κάνουν επικονίαση, για να συνεχιστεί η ζωή, αλλιώς δεν θα αντέξουν οι πόλεις μας ούτε τις βροχές ούτε και τον κοινωνικό βίο που θέλουμε να έχουμε. Κι εγώ ρωτώ: ποιος είναι ο σχεδιασμός;
Μια πόλη σκαμμένη
Ποια είναι η άποψή σας για τον δημόσιο χώρο στην Αθήνα; Ποια στοιχεία καθιστούν την πόλη όχι και τόσο βιώσιμη;
Οι δημόσιοι κοινόχρηστοι χώροι είναι ελλιπείς, απροστάτευτοι, ασχεδίαστοι, παρατημένοι και αφιλόξενοι. Μόνο αν σκεφτούμε πόσα ασυντόνιστα έργα συμβαίνουν ταυτόχρονα, πόσα σκαμμένα δίκτυα καθιστούν αυτή την πόλη μια τεράστια ανασκαφή και δυσκολεύουν την καθημερινότητα των ανθρώπων, καταλαβαίνουμε ότι η σχέση με την πόλη είναι αβίωτη. Από την άλλη, κυριαρχεί μια ιδιοχρησία ωφελιμιστικού τύπου και μια περιφρόνηση από τους πολίτες προς τον δημόσιο χώρο. Η αλήθεια είναι ότι αυτό το αγαθό δεν αποτελεί πρώτη προτεραιότητα.
Μιλάμε για βιώσιμη ανάπτυξη και οικονομία πόρων, ενώ κάθε διαμέρισμα έχει δικό του ρολόι νερού, επειδή με την αντιπαροχή η ΕΥΔΑΠ ήταν σε θέση να δίνει σε κάθε ιδιοκτήτη ρολόι. Αυτό δεν συμβαίνει πουθενά στην Ευρώπη.
Δεν έχουμε και την αίσθηση του κοινού, δηλαδή ότι μια πολυκατοικία είναι ένα κοινό οικοδόμημα για να μοιραζόμαστε όλους τους πόρους, το πώς παίρνουμε αέρα, πώς τη φτιάχνουμε, πώς τη συντηρούμε, πώς ζούμε μια κοινή ζωή. Κάθε πεζοδρόμιο είναι γεμάτο ρολόγια και δεν χωράνε οι λωρίδες να περάσουν οι τυφλοί, να φυτέψουμε δέντρα. Πρέπει να υπάρχουν ρυθμιστικά πλαίσια, να καθοριστεί το πού θα πηγαίνουν τα αυτοκίνητα, ανά γειτονιές, ποιοι χώροι μπορούν να απαλλοτριωθούν, να γίνουν κάποια υπόγεια πάρκινγκ, να μεγαλώσουμε τα πεζοδρόμια ξαναμετρώντας λωρίδα τη λωρίδα. Όχι πως δεν έχουν γίνει θαυμαστά έργα, όπως η πεζοδρόμηση κάτω από την Ακρόπολη.
Η Πανεπιστημίου;
Η Πανεπιστημίου ήταν ένα έργο χωρίς μελέτη, και αυτό φάνηκε. Δεν μπορούμε να κάνουμε την «αρχιτεκτονική της ζαρντινιέρας». Πρέπει να ξέρουμε για ποιον κυκλοφοριακό φόρτο μιλάμε και, για παράδειγμα, όταν μιλάμε για ποδηλάτες, πρέπει να τους έχουμε ζώνες να περνούν οι άνθρωποι, όχι να κινδυνεύουν.
Στον πρόσφατο καύσωνα καταγράφηκαν στα τσιμέντα θερμοκρασίες ασύλληπτες. Πώς μπορεί η Αθήνα να προστατευτεί;
Πάντως, όχι με μεταλλικά στέγαστρα. Ως συνολικό σχόλιο, παρατηρώ πως έχει γίνει μπαμπούλας το ζήτημα της αστικής βιωσιμότητας, ενώ στην πραγματικότητα πρέπει να σταθούμε πάνω από αυτό που λέγεται φυσική αστικότητα. Είμαστε πόλη, δεν θα γίνουμε δάσος. Το βιοκλιματικό έχει να κάνει με τη ζωή, με την κοινωνία και με το κλίμα. Ενδέχεται μια μέρα να πιάσουμε όλες τις προδιαγραφές, αλλά να μη ζούμε σαν Αθηναίοι. Πρέπει με φυσικό τρόπο να συνυπάρχει το άστυ με το φυσικό περιβάλλον. Υπάρχουν παραδείγματα στην Αθήνα, όπως το Πάρκο Ελευθερίας, ένας καταπληκτικός χώρος, που συνδέεται με την τοπογραφία του Λυκαβηττού. Ένα φυσικό πάρκο που το χαίρονται οι Αθηναίοι. Υπάρχει η Δεξαμενή, που είναι μείξη μιας αστικής διαμόρφωσης και του φυσικού περιβάλλοντος, έχει και το σινεμά, και σε αυτό βλέπουμε πώς ανθεί και ο κοινωνικός βίος, τι ωραία περνάμε εκεί και τι δροσερά και τι ανοιχτά είναι, χωρίς να χρειάζεται κανένας υπερ-σχεδιασμός. Κάθε μέρα βλέπω απέναντι από την πλατεία Μαβίλη μια πολυκατοικία που την έχει κυριεύσει ένας κισσός. Αυτό είναι πράγματι ένα πράσινο κτίριο, γιατί τα άλλα κτίρια που λέμε ότι είναι πράσινα, δεν είναι, και ας έχουν μικρότερη κατανάλωση. Δύο ρίζες ενός κισσού προστατεύουν μια πολύ μεγάλη πολυκατοικία, και δεν χρειάζεται ούτε να βγάλουμε τα αρτιφισιέλ της όψης ούτε καμία θερμομόνωση. Δεν είναι βραχόκηπος, δεν είναι πρασινόκηπος, είναι ένας κανονικότατος κισσός. Έχουμε στραφεί τόσο πολύ στην τεχνολογία και δεν σκεφτόμαστε ότι υπάρχουν και πιο φυσικοί τρόποι και ότι πολλές φορές, για να παραχθούν τα αλουμίνια για τη μόνωση, έχεις κάψει τον μισό πλανήτη και μετά τα βάζεις στο σπίτι και λες «ααα, εντάξει, τώρα έπιασα κατηγορία ενεργειακή Α».
«Δύο ρίζες ενός κισσού προστατεύουν μια πολύ μεγάλη πολυκατοικία, και δεν χρειάζεται ούτε να βγάλουμε τα αρτιφισιέλ της όψης ούτε καμία θερμομόνωση».
Υπάρχουν ιστορικές συνοικίες της Αθήνας, όπως η Κυπριάδου, που γκρεμίζονται κατά κόρον και άλλες που μετατρέπονται πολύ γρήγορα σε αμιγώς τουριστικά μέρη. Ποιο είναι το σχόλιό σας;
Παλιά, το YΠΕΧΩΔΕ δεν έκανε διαχείριση του ενός και του άλλου «φιλέτου». Yπήρχαν τμήματα που έκαναν σχεδιασμό, οραματικά και πρακτικά. Επί Τρίτση δουλευόταν όλη η Αθήνα και η περιφέρεια. Πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε την πόλη για να παραμείνουμε με τα χαρακτηριστικά μας, δηλαδή κοινωνικοί, ελκυστικοί, τουριστικοί; Αν αλλάξουμε ταυτότητα, θα είμαστε ένα τίποτα, οπότε πάνε και τα αirbnb, πάνε και τα ξενοδοχεία, πάνε και τα κοτσυφόπουλα, που λέει ο Σαββόπουλος. Ως προς τις κατεδαφίσεις, είμαστε ειδικοί καταστροφής και έτσι αποποιούμαστε και το παρελθόν μας. Πάντα στα Πατήσια σήκωναν πολυκατοικίες, αλλά η Κυπριάδου, αν δεν αναγνωριστεί ως σύνολο αστικού πολιτισμού και αθηναϊκής ταυτότητας, θα αλλοιωθεί. Προφανώς, ο καθένας κοιτάζει το συμφέρον του. Έχει μπερδευτεί το real estate με την ουσία της πόλης. Είμαστε όντως μια τουριστική πόλη, άξια να την επισκεφτεί οποιοσδήποτε και πολλές φορές. Αλλά, αν αφήσουμε χωρίς έναν κεντρικό σχεδιασμό τον κάθε ιδιώτη να πράττει όπως θέλει και μείνουμε στο τέλος χωρίς κατοίκους, δεν θα έχουμε κάτι να συζητήσουμε.
