Ως αρχιτέκτονας, ο Ιβάν Ρούπνικ πιστεύει ότι η λύση στο πρόβλημα στέγασης των ΗΠΑ είναι προφανής: Χτίστε περισσότερα σπίτια. Ξεκινήστε σήμερα. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο χτίζονται τα σπίτια στις Ηνωμένες Πολιτείας καθιστά αδύνατη την επίσπευση της διαδικασίας. Χρόνια πριν, η Κροάτισσα γιαγιά του Ρούπνικ, αρχιτέκτονας και η ίδια, του είχε υποδείξει μια ενδιαφέρουσα λύση σ’ αυτόν τον γρίφο: τις αρθρωτές κατοικίες (modular houses) που χτίστηκαν στην Ευρώπη τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Ο Ρούπνικ έμεινε εμβρόντητος. Όντως, τα προκατασκευασμένα συγκροτήματα, και συγκεκριμένα τα σπίτια του σοβιετικού μπλοκ, μπορεί να ήταν άσχημα και ομοιογενή, αλλά με αυτή τη διαδικασία μπορούσαν να δημιουργηθούν εκατομμύρια κατοικίες σε ελάχιστο χρόνο.
Ο Ρούπνικ «κόλλησε» και άρχισε να ερευνά τα αρθρωτά σπίτια στο διδακτορικό του. Ψάχνοντας σε αρχεία του Χάρβαρντ, βρήκε μια αναφορά σε μια παλιά δημοσίευση που τον ξάφνιασε: επρόκειτο για μια πρωτοβουλία βιομηχανοποιημένης στέγασης με την ονομασία Operation Breakthrough (Επιχείρηση Επανάσταση), μέσω της οποίας χτίστηκαν σχεδόν 3.000 μονάδες μεταξύ του 1971 και του 1973 στις ΗΠΑ. Πώς ήταν δυνατόν να μην το είχε πάρει ποτέ το αυτί του;
Αποδείχτηκε ότι λίγοι άνθρωποι το είχαν ακουστά. Αδυνατώντας να βρει περισσότερες πληροφορίες, ο Ρούπνικ στράφηκε στο Υπουργείο Στέγασης και Αστικής Ανάπτυξης, το οποίο είχε δημιουργήσει το πρόγραμμα. Το 1969, όταν ανακοινώθηκε η πρωτοβουλία, το εν λόγω υπουργείο δεν είχε ακόμη κλείσει τέσσερα χρόνια ζωής και η στέγαση σε προσιτές τιμές αποτελούσε ακόμη ένα ζήτημα για το οποίο συμφωνούσαν, σε μεγάλο βαθμό, και τα δύο αμερικανικά κόμματα. Ο οραματιστής του σχεδίου, Τζορτζ Ρόμνεϊ, ένας πρώην Ρεπουμπλικάνος κυβερνήτης, διορισμένος από τον Νίξον (ναι, ο πατέρας του Μιτ Ρόμνεϊ), το παρουσίασε σαν μάθημα οικονομικών για πρωτοετείς: αν αυξήσεις γρήγορα την προσφορά στέγασης, θα ρίξεις τις τιμές για όλους.
Ο Ρόμνεϊ είπε ότι η χώρα έπρεπε να χτίσει 26 εκατομμύρια σπίτια σε διάστημα δέκα ετών, σχεδόν τρεις φορές περισσότερα απ’ όσα είχαν χτιστεί τα προηγούμενα δέκα. Η εκβιομηχάνιση των κατασκευών, υποστήριξε, ήταν ο μόνος τρόπος να συμβεί αυτό.
Έλλειμμα στέγασης
Ενώ σχεδόν κάθε άλλος κλάδος έχει γίνει πιο παραγωγικός από το 1968, η παραγωγικότητα στην οικοδομή –επί της ουσίας πόσο έργο παράγει ένας εργάτης ανά ώρα– έχει μειωθεί στο μισό. Οι ΗΠΑ μόλις και μετά βίας καταφέρνουν να χτίσουν αρκετά ώστε να διατηρήσουν τον υπάρχοντα αριθμό σπιτιών, ο οποίος δεν ανταποκρίνεται στις στεγαστικές ανάγκες του πληθυσμού: υστερεί κατά τέσσερα εκατομμύρια σπίτια, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ομοσπονδιακής Επιχείρησης Υποθήκης και Δανείου Σπιτιών. Τα επόμενα χρόνια, με την αύξηση του πληθυσμού, την κλιματική αλλαγή και τη φυσική φθορά των υπαρχουσών κατοικιών, θα χρειαστούν ακόμη περισσότερα.
Το έλλειμμα της στέγασης αποτελούσε πρόβλημα ήδη από το 1969. Ο Ρόμνεϊ κατάλαβε ότι οι εταιρείες δεν θα επένδυαν στα μηχανήματα και σε άλλα έξοδα που ήταν απαραίτητα για την εκβιομηχάνιση, γιατί οι πολλοί και διαφορετικοί τοπικοί κανονισμοί δόμησης και χωροταξίας απέκλειαν τη δυνατότητα ανάπτυξης στο επόμενο επίπεδο για τον εν λόγω κλάδο. Η Επιχείρηση Επανάσταση πρότεινε τη χρήση της τεράστιας αγοραστικής δύναμης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, ώστε να κατασκευαστεί ένας σημαντικός αριθμός σπιτιών και στην πορεία να καταγράψει και να προσπεράσει τα νομοθετικά εμπόδια για την εκβιομηχάνιση.
Η Επιχείρηση Επανάσταση διάλεξε εννέα τοποθεσίες σε όλη τη χώρα. Ανάμεσα στα πειράματά της στα αρθρωτά σπίτια, συμπεριλαμβάνονταν κατοικίες για ηλικιωμένους στο Καλαμαζού του Μίσιγκαν και συνεταιριστικές ιδιόκτητες κατοικίες σε μια λίμνη στο Μακόν της Τζόρτζια. Το πρόγραμμα δημιούργησε δημόσιες κατοικίες στο Μέμφις, στο Τενεσί και 58 μονοκατοικίες στο κέντρο του Σιάτλ για ενοικιαστές με κουπόνια στέγασης. Όμως, το 1976 το Κογκρέσο αποφάσισε ότι το πρόγραμμα ήταν υπερβολικά κοστοβόρο. Σε λιγότερο από μία δεκαετία από τότε που ανακοινώθηκε, η Επιχείρηση Επανάσταση ήταν νεκρή.
Θεσμικά εμπόδια
Καθώς όμως ο Ρούπνικ μελετούσε τα αρχεία, εντυπωσιάστηκε με το τι είχε επιτύχει το πρόγραμμα. Είχε οδηγήσει στη δημιουργία ενός εθνικού κανονισμού ο οποίος θα ρύθμιζε τη στέγαση σε τροχόσπιτα, κάτι το οποίο προηγουμένως δεν υπαγόταν σε κάποια νομοθεσία. Σήμερα, τα τροχόσπιτα αφορούν το 10% του πληθυσμού που ζει σε κατοικίες οι οποίες στεγάζουν μία οικογένεια. Για τον Ρούπνικ, το πείραμα κατέδειξε κάτι σημαντικό: αν εφαρμοζόταν ένας ενιαίος εθνικός κανονισμός δόμησης για τα αρθρωτά σπίτια, η βιομηχανία θα ανταποκρινόταν. Με άλλα λόγια, τα εμπόδια στη γρήγορη δόμηση δεν ήταν τεχνολογικής φύσεως, αλλά θεσμικά.
Ενώ η Επιχείρηση Επανάσταση είχε μικρό αντίκτυπο στις Ηνωμένες Πολιτείες, επηρέασε καθοριστικά άλλες χώρες. Η Ιαπωνία έστειλε ένα κλιμάκιο εκεί, για να περιηγηθεί στα εργοτάξιά της και να μελετήσει τις εκθέσεις της. Πλέον, σχεδόν όλες οι κατασκευές στην Ιαπωνία είναι βιομηχανοποιημένες και το 15% των σπιτιών προκατασκευάζονται από χάλυβα. Στη Σουηδία, το 45% των κατασκευών είναι βιομηχανοποιημένες. Οι οικοδόμοι εκεί χτίζουν ψηλές ξύλινες κατασκευές, το υλικό που προτιμάται και στις ΗΠΑ, αλλά και το πλέον φιλικό προς το περιβάλλον.
Αφού ολοκλήρωσε το διδακτορικό του, ο Ρούπνικ συνίδρυσε μια εταιρεία με το όνομα MOD X, που επικεντρώνεται στην προώθηση της βιομηχανοποιημένης κατασκευής. Έβρισκε εξωφρενικό το γεγονός ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες η βιομηχανοποιημένη κατασκευή αφορά μόλις το 3% της αγοράς. Έτσι, ο ίδιος και οι διευθυντές του MOD X έπεισαν το Υπουργείο Στέγασης και Αστικής Ανάπτυξης να τους επιτρέψει να επαναξιολογήσουν την Επιχείρηση Επανάσταση, με στόχο να βρουν πώς θα παραγάγουν συμφέρουσα βιομηχανοποιημένη στέγαση στις ΗΠΑ. Τον Ιούνιο του 2023, συμμετείχα σ’ ένα από τα ερευνητικά ταξίδια της εταιρείας. Η ομάδα ήθελε να δει τι τύχη θα είχε το στεγαστικό ζήτημα στις ΗΠΑ, αν το Κογκρέσο δεν είχε ακυρώσει την Επιχείρηση Επανάσταση. Πετάξαμε έως τη Σουηδία για να το ανακαλύψουμε.
Εργοστάσιο σπιτιών
Η υπόθεση εργασίας της Επιχείρησης Επανάσταση ήταν η εξής: Τι θα γινόταν αν χτίζαμε σπίτια όπως η αυτοκινητοβιομηχανία κατασκευάζει αυτοκίνητα; Η Lindbäcks, μια οικογενειακή κατασκευαστική εταιρεία στη Σουηδία, κοντά στον Αρκτικό Κύκλο, έκανε αυτή την υπόθεση πραγματικότητα. Πριν ανοίξει ένα εργοστάσιο κατοικιών το 2017, η διοίκησή της επισκέφθηκε τα εργοστάσια της Toyota και της Volvo, καθώς και γειτονικά εργοστάσια χαρτοπολτού και χαρτιού, για να δανειστεί τις καλύτερες ιδέες τους.
Το «εργοστάσιο σπιτιών» της Lindbäcks εκτείνεται πλέον σε δέκα στρέμματα και στεγάζεται σε ένα υπόστεγο για αεροσκάφη. Μια μέρα του Ιουνίου με ομίχλη, ο Στέφαν Λίντμπακ, ο τέταρτης γενιάς διευθύνων σύμβουλος, ξενάγησε την ομάδα μας στις εγκαταστάσεις. Φορέσαμε μπότες ασφαλείας πριν οδηγηθούμε σε έναν μεταλλικό διάδρομο με θέα τον τεράστιο όροφο του εργοστασίου. Οι άνθρωποι κινούνταν γύρω από τις μηχανές σαν τα γρανάζια ενός μουσικού κουτιού. Τα πάντα ήταν στημένα γύρω από μια κεντρική γραμμή παραγωγής, έναν αργοκίνητο ιμάντα μεταφοράς πάνω στον οποίο τα έτοιμα εξαρτήματα «κλείδωναν» φτιάχνοντας πλήρως διαμορφωμένες μονάδες. Η κεντρική γραμμή ήταν η σπονδυλική στήλη. Εξαρτήματα που έπαιρναν περισσότερο χρόνο για να συναρμολογηθούν –μικρότερες γραμμές παραγωγής με μηχανές που κατασκεύαζαν τοίχους, ταβάνια, πάγκους και ντουλάπια– κλείδωναν στη σπονδυλική στήλη σαν τα πλευρά στο ανθρώπινο σώμα.
Κάθε μονάδα-κιβώτιο ολοκληρωνόταν σε 30 λεπτά. Οι μονάδες μπορούσαν να συνδεθούν για να δημιουργήσουν διαμερίσματα σε διαφορετικά μεγέθη και κατόψεις.
Σε ένα «πλευρό», ένας εσωτερικός τοίχος ταξίδεψε σ’ ένα ράφι το οποίο στάθηκε όρθιο για να βαφτεί. Αυτό το τέχνασμα φάνηκε σχεδόν επαναστατικό στη Μέρι Τίνγκερταλ, πρώην επίτροπο Στέγασης στη Μινεσότα και τώρα ειδική σύμβουλο στη RISE, μια εταιρεία αρθρωτών σπιτιών. Οι λίγες βιομηχανοποιημένες κατασκευές που γίνονται στις ΗΠΑ τείνουν να προχωρούν σε μια ενιαία γραμμή συναρμολόγησης. Μια διαδικασία που απαιτεί στέγνωμα, όπως η βαφή, συνήθως γίνεται μέσα σε κλειστά κουτιά και καθυστερεί τη διαδικασία. Βλέποντας πώς το κάνει η Lindbäcks, η Τίνγκερταλ αναφώνησε ενθουσιασμένη: «Είναι διαρκώς σε εξωτερικό χώρο»!
Με βάση τα υλικά
Όμως, η πιο αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Σουηδίας είναι νομοθετικής φύσεως. Στις ΗΠΑ, οι κανονισμοί δόμησης θέλουν να εξασφαλίσουν ασφαλή κτίρια προδιαγράφοντας ακριβώς ποια υλικά πρέπει να χρησιμοποιηθούν και πώς (κανόνας προδιαγραφών). Στη Σουηδία, η κυβέρνηση προσπαθεί να πετύχει το ίδιο θέτοντας στόχους και αφήνοντας τους μηχανικούς να βρουν τρόπο να τους επιτύχουν (κανόνας απόδοσης).
Έτσι, για παράδειγμα, οι αμερικανικοί οικοδομικοί κανόνες υπαγορεύουν το πάχος της γυψοσανίδας που πρέπει να χρησιμοποιηθεί για πυραντοχή, πόσες στρώσεις απαιτούνται και με πόσα καρφιά πρόκειται να στερεωθεί. Στη Σουηδία, ο κανόνας προϋποθέτει ότι ένας τοίχος οφείλει να αντέχει στην καύση για δύο ώρες, για παράδειγμα, και αφήνει τους μηχανικούς και τους εργολάβους να βρουν τη λύση για αυτό.
Το αποτέλεσμα και των δύο είναι η πυραντίσταση και η δομική ασφάλεια, αλλά στις ΗΠΑ κάθε κτίριο που κατοικείται οφείλει να λάβει μια άδεια. Στο κατασκευαστικό στάδιο, οι εργασίες συχνά σταματούν ώστε να μπορέσουν οι επιθεωρητές να κάνουν περιοδικούς ελέγχους. Αυτό το «σταμάτα-ξεκίνα» εκνευρίζει όλους τους εμπλεκομένους, εκτός από τους δανειστές που κερδίζουν σε τόκους.
Με τα εργοστασιακά σπίτια οι τροποποιήσεις ελαχιστοποιούνται, επειδή οι πελάτες επιλέγουν γενικά μέσα από ένα τυποποιημένο πλαίσιο. Αλλαγές επιτρέπονται μέχρις ενός σημείου. Η εργοστασιακή κατασκευή έχει το πλεονέκτημα του ποιοτικού ελέγχου και της ταχύτητας. Το αληθινό, μακροπρόθεσμο κέρδος έρχεται με τον εκσυγχρονισμό του συστήματος κατασκευής για προβλέψιμα αποτελέσματα και γρήγορη παράδοση. «Δεν μας ενδιαφέρει το φθηνότερο προϊόν», είπε ο Λίντμπακ. «Θέλουμε τη φθηνότερη λύση».
Μια αλχημεία του ξύλου
Όσο ταξιδεύαμε με ένα λεωφορείο, περίπου μιάμιση ώρα, νότια του εργοστασίου, ο ήλιος τρεμόπαιζε μέσα από τα πεύκα και τα έλατα έξω από τα παράθυρα. Έπειτα το δάσος διαδέχτηκε μια μικρή πόλη όπου ένα κτίριο δέσποζε πάνω από τα υπόλοιπα: το Sara Kulturhus, ένα πολιτιστικό κέντρο πάνω από το οποίο βρίσκεται ένα ξενοδοχείο, ένα εικοσαώροφο ξύλινο κτίριο εργοστασιακής κατασκευής. Ο ξενοδοχειακός πύργος περιλαμβάνει 205 πανομοιότυπα δωμάτια που καλύπτονται από διπλά παράθυρα, σαν κουβούκλια σφραγισμένα με γυαλί.
Πριν η Σουηδία υιοθετήσει τον κανόνα απόδοσης το 1995, τα ξύλινα κτίρια περιορίζονταν σε διώροφες κατασκευές· έπειτα, σχεδόν εν μια νυκτί, αν ένας μηχανικός μπορούσε να αποδείξει ότι το ξύλινο κατασκεύασμά του ήταν ασφαλές, το κτίριο μπορούσε να είναι όσο ψηλό ήθελε ο κατασκευαστής του.
Ο κατασκευαστικός κλάδος ευθύνεται για το 40% των παγκόσμιων εκπομπών ρύπων διοξειδίου του άνθρακα, αλλά στη Σουηδία το ποσοστό είναι 20%, λόγω της χρήσης ξύλου, που είναι άφθονο. Ο άνθρακας δεσμεύεται στα δέντρα που υλοτομούνται και στα δέντρα που φυτεύονται για να τα αντικαταστήσουν. Ενώ το ξύλο κοστίζει περισσότερο από άλλα υλικά, η οικοδόμηση με αυτό απαιτεί λιγότερη ενέργεια και επιτρέπει γρηγορότερη κατασκευή. Αυτό σημαίνει ότι οι κατασκευαστικές εταιρείες μπορούν να αποπληρώσουν πιο σύντομα τα δάνειά τους και να νοικιάσουν νωρίτερα τις κατοικίες που δόμησαν.
Ο κατασκευαστικός κλάδος ευθύνεται για το 40% των παγκόσμιων εκπομπών ρύπων διοξειδίου του άνθρακα, αλλά στη Σουηδία το ποσοστό είναι 20%.
Μια ξύλινη κάρτα-κλειδί με έβαλε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου από έλατο, που είχε παράθυρα από το δάπεδο έως την οροφή. Η αίσθηση κουτιού του χώρου έφερνε στον νου περισσότερο το μινιμαλιστικό σκανδιναβικό ντιζάιν παρά την αρθρωτή κατασκευή. Είχαν περάσει κατά πολύ τα μεσάνυχτα, αλλά στο τέλος Ιουνίου ο ήλιος απλώς χάθηκε κάτω από τον ορίζοντα για μερικές ώρες, ρίχνοντας μια αμυδρή λάμψη, σαν λάμπα που αχνοφέγγει από ένα δωμάτιο στο τέρμα του διαδρόμου. Η γλυκιά αλχημεία του χώρου, όμως, δεν οφειλόταν τόσο σ’ αυτό το φως, όσο στο καταπραϋντικό ξύλο της κατασκευής.
Για τον Ρούπνικ και τους άλλους ταξιδιώτες, τα πλεονεκτήματα της αρθρωτής στέγασης ήταν προφανή. Παρ’ όλα αυτά, οι προσπάθειες για τέτοιες κατασκευές στις ΗΠΑ ήταν δύσκολο να ευδοκιμήσουν. Ο πιο διάσημος κατασκευαστής κατοικιών που χτίζονται εκτός εργοταξίου είναι η startup Katerra, που ιδρύθηκε το 2015. Όλοι πίστευαν ότι θα κάνει το άλμα. Διέθετε πολύ μεγάλο κεφάλαιο –η SoftBank επένδυσε 2,4 δισ. δολάρια–, αλλά προσπάθησε να κάνει τα πάντα, παντού, ταυτόχρονα. «Αναπτύχθηκαν πάρα πολύ γρήγορα», είπε ο Τοντ Μπέιροτερ, πρώην ανώτερος διευθυντής δομικών υλικών στην Katerra, που είχε έρθει στο ταξίδι στη Σουηδία.
Μετά το πρώτο έτος πανδημίας, έχοντας σπαταλήσει κεφάλαιο σε υπερσύγχρονα εργοστάσια και εξαγορές, η εταιρεία κατέρρευσε και κήρυξε πτώχευση.
Ο Ρούπνικ, πάντως, είναι ενθουσιώδης για άλλες πρωτοβουλίες σε ολόκληρη τη χώρα. Μια εταιρεία στη Φιλαδέλφεια αγόρασε το εργοστάσιο της Katerra στο Τρέισι της Καλιφόρνια και έχει ολοκληρώσει πάνω από 6.000 αρθρωτά σπίτια. Στο Βελέιχο της Καλιφόρνια, η Factory OS έχει κατασκευάσει σπίτια για πελάτες όπως η Alphabet, η μητρική εταιρεία της Google, και για εργολάβους στο Όκλαντ. Στη Μινεάπολη, η Δημόσια Αρχή Στέγασης ανέθεσε στη RISE Modular να κατασκευάσει 16 τέτοια κτίρια.
Αυτό που ενδέχεται να αυξήσει τη βιομηχανοποιημένη στέγαση στις ΗΠΑ είναι η έλλειψη έμπειρου εργατικού δυναμικού. Αυτό έχει ήδη επηρεάσει έναν τομέα της κατασκευής: τα ξύλινα δοκάρια που στηρίζουν τη στέγη. Για να κοπούν, χρειάζεται τρομερή ακρίβεια, κάτι που λίγοι εργάτες κατέχουν, επομένως κατασκευάζονται ως επί το πλείστον σε εργοστάσια.
Η ανάγκη για ταχύτητα
Κανένας δεν ξέρει πόσες από τις 3.000 αρθρωτές κατοικίες που χτίστηκαν από την Επιχείρηση Επανάσταση στέκουν ακόμη. Το Bryant Manor, ένα συγκρότημα 58 μονοκατοικιών στο κέντρο του Σιάτλ, γκρεμίζεται σταδιακά χωρίς κανείς να δίνει σημασία. Στη θέση του θα χτιστεί ένα κτίριο με 250 διαμερίσματα, με μόλις 58 από αυτά σε προσιτή τιμή.
Πριν από μερικές εβδομάδες, πέρασα από κει και πλησίασα μια κάτοικο, τη Φατουμά Χουσεΐν. Σήμερα είναι φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, μεγάλωσε όμως στο Bryant Manor. «Είναι περιφραγμένο και τα παιδιά μπορούν να παίζουν έξω: μπουγέλο, ποδόσφαιρο, ό,τι μπορείς να φανταστείς», είπε. «Οι ηλικιωμένοι περπατούν στο πράσινο κάθε πρωί. Γνωρίζω κάθε οικογένεια ξεχωριστά».
Με ρώτησε αν θέλω να με ξεναγήσει και με οδήγησε μέσα. Μια πιτσιρίκα πίεσε τα μάγουλά της στο παράθυρο και χαμογέλασε. Αφού η Χουσεΐν τη χαιρέτισε, δύο ακόμη γελαστά παιδιά κόλλησαν τα πρόσωπά τους στο τζάμι για να μας πουν γεια. Την ακολούθησα στη μονοκατοικία όπου ζει με τη μητέρα και τις δύο αδελφές της. Βγάλαμε τα παπούτσια μας πριν μπούμε μέσα. Το σπίτι της Χουσεΐν ήταν ένα από τα μικρότερα, αλλά επαρκούσε για μία οικογένεια.
Η μητέρα της Χουσεΐν, η Άσα Μοχάμεντ, πρόσφυγας από τη Σομαλία, στεκόταν στην κουζίνα ανακατεύοντας ένα λαχταριστό σιγοβρασμένο αρνί, μια συνταγή που έμαθε από τους γείτονές της σε μια εκδήλωση της κοινότητας. Μαγείρευε για μια παλιά γειτόνισσα, η οποία ζούσε σε ένα από τα σπίτια που είχαν γκρεμιστεί και, επειδή ένιωθε μοναξιά από τότε που μετακόμισε, οι φίλοι της από το Bryant Manor θα της έκαναν έκπληξη οργανώνοντας ένα τραπέζι όπου ο καθένας θα έφερνε ό,τι μπορούσε. Η μονάδα ήταν παλιά και υπήρχε ένας λεκές από νερό στο ταβάνι της κουζίνας. Τα υπνοδωμάτια ήταν μικρά, αλλά το σπίτι είχε δύο μπάνια. Δεν θα μπορούσα να μαντέψω ότι αυτό το σπίτι είχε φτιαχτεί σε εργοστάσιο. Μπορούσα να μαντέψω όμως ότι είχε αγαπηθεί και ότι αυτοί που έμεναν εκεί το είχαν φροντίσει. Και το πιο σημαντικό: η Μοχάμεντ, που δούλευε σε έναν παιδικό σταθμό δίπλα, είχε τη δυνατότητα να το πληρώνει μ’ ένα κουπόνι στέγασης. Κάθε φορά που μιλούσα στον Ρούπνικ, τον ενδιέφερε περισσότερο το κομμάτι της παραγωγικότητας στην εξίσωση παρά το κομμάτι της κοινωνικής στέγασης. Αυτό με είχε μπερδέψει. Αφού πέρασα όμως χρόνο στη Σουηδία μιλώντας με εργολάβους αρθρωτών σπιτιών, αρχιτέκτονες, κυβερνητικούς υπαλλήλους και εμπόρους ξυλείας, άρχισα να βλέπω τη σύνδεση: μεγαλύτερη παραγωγικότητα σημαίνει περισσότερες μόνιμες κατοικίες για περισσότερους ανθρώπους, ταχύτερα.
