Τις μέρες πριν βγουν τα αποτελέσματα των εξετάσεων της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου, την Ιωάννα δεν τη χωρούσε ο τόπος. Ό,τι και αν έκανε, όσο και αν προσπαθούσε να αποσπάσει τον εαυτό της στο κινητό και στην τηλεόραση, το μυαλό της ήταν κολλημένο σε εκείνο το μέιλ που θα ερχόταν τη Δευτέρα, με ένα κατεβατό πληροφορίες που θα προσπερνούσε βιαστικά για να φτάσει στη λίστα και να δει αν συγκαταλεγόταν στα οκτώ κορίτσια που εξασφάλιζαν το πολυπόθητο εισιτήριο για τριετή, δωρεάν φοίτηση.
Εκείνη τη μέρα, ξύπνησε νωρίς και χωρίς ξυπνητήρι και, ανήσυχη καθώς ήταν, αποφάσισε να διανύσει με τα πόδια μια μεγάλη διαδρομή για να πάρει το αυτοκίνητο από το σέρβις. Είχε τρακάρει ελαφρά λίγες μέρες πριν, εξαιτίας, όπως λέει, της ταραχής των εξετάσεων. Ήθελε τόσο πολύ να περάσει, που στην πρώτη φάση της ακρόασης πέταξε από την Κύπρο, όπου βρισκόταν για δουλειά, αυθημερόν στην Αθήνα. Οι υποψήφιοι διαγωνίζονται σε μονολόγους, τραγούδι, ποίημα, αυτοσχεδιασμούς – από την Ιωάννα είχε ζητηθεί να αυτοσχεδιάσει ότι είχε περάσει στις εξετάσεις. Εκείνη έκανε ότι έκλαιγε. Τη Δευτέρα, βγαίνοντας από το σπίτι, συνειδητοποίησε ότι η μόνη στιγμή που ξεχνιέται είναι όταν διασχίζει τον δρόμο, και έτσι ξεκίνησε να περνάει από το πεζοδρόμιο του σπιτιού της στο απέναντι και τούμπαλιν, για να μη σκέφτεται. Σε ένα από αυτά τα περάσματα τη βρήκε και το τηλεφώνημα ενός φίλου, που την ενημέρωνε για τα αποτελέσματα. «Δεν τον έπαιξα σωστά τον αυτοσχεδιασμό», του είπε μόλις άκουσε τα νέα. «Δεν κλαίω, μόνο χαίρομαι».
Η Ιωάννα φέτος φοιτά στο δεύτερο έτος και είχε κάθε λόγο να γιορτάζει την επιτυχία της. Κάθε χρόνο, περίπου χίλια παιδιά δίνουν εξετάσεις στο Εθνικό Θέατρο, ενώ οι πιο δημοφιλείς ιδιωτικές σχολές, στις οποίες στόχευε, συγκεντρώνουν κι αυτές εκατοντάδες αιτήσεις για περιορισμένες θέσεις. Η Δήμητρα Χατούπη, διευθύντρια της σχολής «δήλος» (αναφορά στο επίθετο που σημαίνει «ορατός» και όχι στο νησί), παρομοιάζει την προετοιμασία των σπουδαστών με φροντιστήριο: οι περισσότεροι κάνουν πρόβες είτε ατομικά με κάποιον ηθοποιό ή σκηνοθέτη είτε σε θερινά τμήματα άλλων σχολών. Για να εξασφαλίσουν μια θέση, κάνουν αίτηση σε τουλάχιστον τρεις με τέσσερις σχολές, και έτσι περνούν μια μακρά διαδικασία διαδοχικών (και επικαλυπτόμενων χρονικά) ακροάσεων, που μπορεί να κρατήσει έως ενάμιση μήνα, αφού κάποιες σχολές πραγματοποιούν εξετάσεις σε πολλαπλές φάσεις, με διαφορετικές διαδικασίες (υποκριτική, τραγούδι, προσομοιώσεις μαθημάτων, προσωπικές συνεντεύξεις, γραπτές εξετάσεις κ.ά.).
«Ας μην ξεγελιόμαστε, το θέατρο έχει γκλαμουριά», τονίζει ο Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης, διευθυντής της Σχολής του Ωδείου Αθηνών. «Πολλοί φαντασιώθηκαν κάποια στιγμή της ζωής τους σαν παιδάκια ότι είναι ηθοποιοί». Προσθέτει ότι ο χώρος της τέχνης είναι ανοιχτός και συμπεριληπτικός και πολλά άτομα έρχονται γιατί νιώθουν ότι θα είναι αποδεκτοί. «Αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή, γιατί μπορεί να μην είναι ακριβώς αίτημα σπουδής για την τέχνη της υποκριτικής αυτής καθαυτήν, αλλά περισσότερο ανάγκη καταφυγής σε ένα περιβάλλον κατανόησης. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν κάνεις για το θέατρο, αλλά δεν σημαίνει και ότι έχεις κατανοήσει τι σημαίνει η αφοσίωση σε αυτή την ιδέα. Απαιτεί τρομερές θυσίες η τέχνη του ηθοποιού».
«Δεν είναι χόμπι, χόμπι είναι τα παζλ»
Η Μαρία-Χριστίνα, τριτοετής στο Νέο Ελληνικό Θέατρο, πιάνει δουλειά στις 6 το πρωί στην οικογενειακή επιχείρηση χονδρεμπορίου και στις 10 βρίσκεται στη σχολή για να ξεκινήσει μάθημα. Η Ιωάννα που αναφέραμε νωρίτερα, παρόλο που φοιτά στο Εθνικό, δηλαδή σε δημόσια σχολή, δουλεύει ως φωτογράφος σε νυχτερινά κέντρα και σε γάμους για να συντηρήσει τη ζωή της στην Αθήνα. Πολλοί σπουδαστές, έχοντας στην καθημερινότητά τους πολύωρα μαθήματα από το πρωί έως το βράδυ και έξτρα πρόβες τα βράδια και τα Σαββατοκύριακα, δουλεύουν το καλοκαίρι για να βγάλουν τα σπασμένα του χειμώνα.
«Ας μην ξεγελιόμαστε, το θέατρο έχει γκλαμουριά. Πολλοί φαντασιώθηκαν κάποια στιγμή της ζωής τους σαν παιδάκια ότι είναι ηθοποιοί». -Kωνσταντίνος Aρβανιτάκης, διευθυντής δραματικής σχολής Ωδείου Αθηνών
Μάλιστα κάποιοι φεύγουν σεζόν στο εξωτερικό, αναζητώντας καλύτερες απολαβές, συγκεντρώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα δίδακτρα της επόμενης χρονιάς (από 2.000 έως 3.500 ευρώ). Ο 24χρονος Νίκος, τριτοετής στη «δήλο», ξυπνάει στις 5 το πρωί και πιάνει δουλειά για έξι ώρες σε ένα γηροκομείο, προκειμένου να χρηματοδοτήσει τις σπουδές του. Στη συνέχεια πηγαίνει στη σχολή, όπου τα μαθήματα και οι πρόβες του τον κρατούν σερί συχνά μέχρι τις 11 ή 12 το βράδυ. Δηλώνει απογοητευμένος από τα περσινά γεγονότα σχετικά με την αναγνώριση του πτυχίου των δραματικών σχολών: «Δεν γίνεται να ακούς να σου λένε ότι αυτό που κάνουμε είναι χόμπι. Χόμπι είναι τα παζλ. Εγώ, για να είμαι εδώ, δεν θα φάω, θα έχω θέματα υγείας γιατί το σώμα μου δεν ξεκουράζεται. Σπουδάζω ένα επάγγελμα».
Πολλοί σπουδαστές, έχοντας πολύωρα μαθήματα από το πρωί έως το βράδυ και έξτρα πρόβες τα βράδια και τα Σαββατοκύριακα, δουλεύουν το καλοκαίρι για να βγάλουν τα σπασμένα του χειμώνα.
Την περασμένη χρονιά, ο θεατρικός κόσμος της χώρας βγήκε στους δρόμους αντιδρώντας σε προεδρικό διάταγμα το οποίο επιχείρησε να «τακτοποιήσει» την επαγγελματική βαθμίδα για διάφορες ειδικότητες, μεταξύ των οποίων και τις καλλιτεχνικές. Οι άνθρωποι του χώρου αντέδρασαν, υποστηρίζοντας ότι τα πτυχία τους εξισώνονται με απολυτήρια λυκείου, και οι ιδιωτικές σχολές έχουν προσφύγει στο ΣτΕ, υποστηρίζοντας πως το ΠΔ παραβιάζει το άρθρο 16 του συντάγματος, που αναφέρεται σε «Ανωτέρα Εκπαίδευση». Οι σπουδαστές τους πρωτοστάτησαν στις κινητοποιήσεις που οδήγησαν στην εξαγγελία της δημιουργίας της Ανωτάτης Σχολής Παραστατικών Τεχνών.
«Στις συζητήσεις που έγιναν την περασμένη άνοιξη, η κυβέρνηση δεν έδειξε απολύτως καμία ευαισθησία, δεν κατάλαβε το ζητούμενο, δεν κατάλαβε τίποτα», σχολιάζει ο Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης. «Από την πλευρά της σχολής του Ωδείου, η οποία κάνει πολλές διεθνείς ανταλλαγές, έχω να πω ότι η Ελλάδα χάνει χρήματα, και αυτό είναι βλακώδες, δεν υπάρχει άλλη λέξη. Για παράδειγμα, οι σχολές στην Ελλάδα δεν μπορούν να συμμετάσχουν στο Erasmus, ένας ξένος σπουδαστής δεν μπορεί να έρθει στην Ελλάδα, γιατί δεν μπορούμε να του δώσουμε credits, ενώ υπάρχει το σύστημα ECTS. Το ζητούμενο είναι η διαπίστευση, όχι να προσληφθούν οι ηθοποιοί στο Δημόσιο. Για όνομα του Θεού, δεν μας ενδιαφέρει, δεν είμαστε δημόσιοι υπάλληλοι. Το ζητούμενο είναι οι σπουδές να μετράνε σε κάτι. Είναι αδιανόητο κάποιος να χρειάζεται απολυτήριο λυκείου για να σπουδάσει στη δραματική σχολή και, όταν αποφοιτά, το πτυχίο που παίρνει να είναι ισοδύναμο με απολυτήριο λυκείου. Αυτά τα λέμε στο εξωτερικό και μας κοιτάζουν σαν να έχουμε έρθει από το διάστημα».
Μπανάνες και ψυχολόγοι
«Οι φίλοι μου άργησαν δύο χρόνια να καταλάβουν ότι περνάω όλη την ώρα μου στη σχολή, ότι πρέπει να κάνω πρόβες, να προσέχω τη φωνή μου, τη διατροφή και το σώμα μου σαν να ήμουν αθλητής», λέει ο Χρήστος από το Νέο Ελληνικό Θέατρο. «Είμαστε εδώ δώδεκα ώρες την ημέρα, συχνά έξι ημέρες την εβδομάδα, εξαρχής μας το λένε μεταξύ σοβαρού και αστείου ότι πρέπει να αποχαιρετήσουμε ό,τι σχέσεις έχουμε εκτός σχολής και να τους ξαναδούμε μόλις αποφοιτήσουμε», συμπληρώνουν η Εύα και ο Βασίλης από το Ωδείο. Η Εύα ξυπνάει το πρωί, υπολογίζει κάποιον έξτρα χρόνο για ρούχα και τα αντικείμενα που θα πάρει μαζί της σε βαλίτσες για να τα χρησιμοποιήσει στη σκηνή, μπαίνει στα μέσα μεταφοράς όπου διαβάζει τα λόγια της, τρώει ένα τοστ στον δρόμο και ξεκινάει μαθήματα. Το βράδυ επιστρέφει και ετοιμάζεται για την επόμενη μέρα. «Παίρνεις μια ανάσα λίγο πριν μπεις και την αφήνεις στις εννιάμισι το βράδυ», λέει και σχολιάζει πως, αν κοιτάξει κανείς στους κάδους των δραματικών σχολών, θα βρει μόνο μπανάνες, καθώς είναι το πιο βολικό σνακ για να τσιμπήσουν στα γρήγορα οι σπουδαστές στα διαλείμματα. «Είναι πολύ απαιτητικές οι σπουδές, πιο πολύ βλέπουμε τους συμφοιτητές μας παρά τους φίλους και την οικογένειά μας, ενώ ένα έξοδο που προϋπολογίζουμε όλοι κάθε μήνα είναι του ψυχολόγου», παρατηρεί.
«Έχω πάρει απόσταση από τους κολλητούς μου φίλους, χωρίς να μπορούν να κατανοήσουν ακριβώς για ποιο λόγο», προσθέτει ο Θωμάς. Ωστόσο, οι σπουδαστές είναι αποφασισμένοι να στηρίξουν την επιλογή τους με σκληρή δουλειά. «Για τους περισσότερους είναι πολύ συνειδητή επιλογή», σχολιάζει η Αφροδίτη, τριτοετής στη «δήλο». «Δεν είναι κανένας που τον πίεσαν οι γονείς του να γίνει ηθοποιός, ξέρεις. Συνήθως έχουμε περάσει και τις συγκρούσεις μας και τα οικονομικά αδιέξοδα και την επιμονή γι’ αυτό που αγαπάμε».
«Κάνε πρώτα ένα πτυχίο»
Η γονεϊκή καχυποψία απέναντι στις καλλιτεχνικές σπουδές είναι συχνά ο λόγος που –συνειδητά ή ασυνείδητα– πάρα πολλοί καθυστερούν να πάρουν την απόφαση να πάνε σε δραματική και κάνουν πρώτα μια «στάση» σε πιο κοινωνικά αποδεκτές σπουδές. Ο Νίκος και η Αφροδίτη έχουν σπουδάσει φιλολογία. Ο Χρήστος οικονομικά. Η Ιωάννα νηπιαγωγός. Ο Βασίλης διοίκηση επιχειρήσεων. Κάποιοι προσπάθησαν να φανταστούν τον εαυτό τους σε άλλα επαγγέλματα, ξεκίνησαν να δουλεύουν και δεν άντεξαν. Η Μαρία-Χριστίνα έχει μεταπτυχιακό στις ευρωπαϊκές σπουδές, όμως μια μέρα αποφάσισε με κλάματα να στραφεί σε αυτό που πραγματικά την έλκει. Εκεί, όπως λέει, βρήκε μια πρωτόγνωρη ελευθερία, που δεν έχει ξανασυναντήσει σε καμία πτυχή της ζωής της: «Σε όλη την υπόλοιπη ζωή μας, δεν μας παίρνει να κάνουμε λάθος. Όμως εδώ έχουμε την ελευθερία να δοκιμάζουμε, και ας μη βγαίνει».
«Δεν είναι κανένας που τον πίεσαν οι γονείς του να γίνει ηθοποιός. Συνήθως έχουμε περάσει και τις συγκρούσεις μας και τα οικονομικά αδιέξοδα γι’ αυτό που αγαπάμε». – Αφροδίτη, 24 ετών
Ο Θωμάς, δευτεροετής στο Εθνικό Θέατρο, σπούδασε πρώτα εφαρμοσμένη πληροφορική στη Θεσσαλονίκη, από όπου κατάγεται. Όμως, μέσα του ήξερε ανέκαθεν με τι ήθελε να ασχοληθεί και κάθε χρόνο έδινε εξετάσεις μόνο στο Εθνικό και στο ΚΘΒΕ, περιμένοντας η εισαγωγή του να τον βγάλει από το αδιέξοδο. «Με τον τρόπο που μεγάλωσα, όταν ήρθαν οι πανελλήνιες, δεν μπορούσα να φανταστώ ως βασική επιλογή κάτι καλλιτεχνικό. Υπήρχε κοινωνικό στίγμα, ο φόβος αν θα μπορούμε να συντηρούμε τον εαυτό μας ανεξάρτητα. Γι’ αυτό η σκέψη ήταν να τελειώσω μια πανεπιστημιακή σχολή και να κάνω θέατρο παράλληλα». Τελικά, την τέταρτη χρονιά, που ο Θωμάς έδωσε εξετάσεις σε έξι σχολές, πέρασε και στο Εθνικό και στο ΚΘΒΕ. Πλέον, έχει τη στήριξη της οικογένειάς του, ωστόσο τα ίδια περίπου σχόλια ακούν τα περισσότερα παιδιά από τους γονείς τους.
Μία πόλη, είκοσι δραματικές σχολές
Οι δημοφιλείς σχολές είναι περιζήτητες, όμως ευρέως γνωστό στον χώρο είναι πως, εάν κάποιος θέλει απλώς να περάσει σε οποιαδήποτε σχολή, το πιθανότερο είναι ότι θα το καταφέρει, αφού στην Αθήνα μόνο, σύμφωνα με το ΥΠΠΟ, λειτουργούν είκοσι αναγνωρισμένες δραματικές σχολές, στη Θεσσαλονίκη τέσσερις και από μία στην Πάτρα και στο Ηράκλειο. «Οι σχολές είναι υπεράριθμες. Μάλιστα, ορισμένες από αυτές δημιουργούν δύο και τρία τμήματα ανά έτος», σχολιάζει η Δηώ Καγκελάρη, διευθύντρια της Σχολής του Εθνικού. «Είναι κοινό μυστικό ότι αρκετές έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Εννοείται ότι τα κριτήρια για τη χορήγηση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας θα έπρεπε να είναι πιο αυστηρά, η εποπτεία από το ΥΠΠΟ πιο συστηματική και η αξιολόγηση επιβεβλημένη. Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να στερήσει από έναν νέο άνθρωπο το δικαίωμα να εκφραστεί, αλλά θα έπρεπε να είναι ξεκάθαρα τα όρια μεταξύ μιας επαγγελματικής σχολής και ενός ερασιτεχνικού εργαστηρίου».
Ο Κωνσταντίνος Αρμένης, διευθυντής του Νέου Ελληνικού Θεάτρου, συμπληρώνει ότι η απουσία αξιολόγησης αφήνει περιθώριο για αυθαιρεσίες: «Κάποιες σχολές, και στη δική μας έχει συμβεί στο παρελθόν, ξεκινούν με ένα εκπαιδευτικό όραμα ως προς το πρόγραμμα σπουδών τους, και μετά η έλλειψη ελέγχου από το κράτος και η με τα χρόνια κόπωση των διδασκόντων προκαλούν έναν θνησιγενή κύκλο λειτουργίας. Μπαίνουν στον πειρασμό της αύξησης των εσόδων, αυξάνοντας τον αριθμό των σπουδαστών ή μειώνοντας τις ώρες μαθημάτων, και σταδιακά η σχολή φθίνει». Ένας πιθανός τρόπος αντίστασης σε αυτό είναι η μικροπαραγωγή, λέει. «Μικρός αριθμός εισακτέων, επανεπένδυση της κερδοφορίας στην εκπαιδευτική διαδικασία και αυστηροποίηση του πλαισίου λειτουργίας, υποκαθιστώντας την έλλειψη σοβαρής εποπτείας από το υπουργείο».
Καραντίνα, #MeToo και καταλήψεις
Η Δήμητρα Χατούπη θεωρεί πως η γενιά των τωρινών σπουδαστών καθορίζεται από το τρίπτυχο «καραντίνα, #MeToo και καταλήψεις». «Πάταξαν τον φόβο, έχουν μια αίσθηση συλλογικότητας και συνέχειας που είναι πολύ σημαντική για τη δουλειά που πρόκειται να κάνουν», παρατηρεί, χωρίς να κρύβει τον θαυμασμό της για τις νεότερες γενιές συναδέλφων της. Το μόνο σίγουρο είναι πως τα παιδιά που σπουδάζουν αυτή τη στιγμή είναι γεμάτα ελπίδα, με το βλέμμα στραμμένο στην επόμενη μέρα. Η Εύα έχει μια κλίση προς την κωμωδία, αλλά, όπως λέει, στη σχολή δεν την αφήνουν να επαναπαυτεί: «Έχει μπει στην αγορά κάτι που ονομάζεται πολυεργαλείο», παρατηρεί, αναφερόμενη στους ηθοποιούς που μπορούν να κάνουν τα πάντα (κωμωδία, δράμα, μιούζικαλ κ.λπ.). «Γι’ αυτό, σκοπός πλέον των σπουδών είναι να μην έχουμε προτίμηση σε κάποιο συγκεκριμένο είδος».
Το μεγαλύτερο όνειρό τους; Απλώς ονειρεύονται να δουλέψουν. «Δεν θέλω κάτι τρελό, θέλω αυτό το επάγγελμα που έχω επιλέξει με όλα του τα ζόρια να μπορεί να με συντηρεί», λέει η Ιωάννα. Ο Νίκος έκανε πολλές προσωπικές υποχωρήσεις για να τελειώσει φέτος τη σχολή του: «Θέλω να ακολουθήσω με σεβασμό και υπομονή αυτό το επάγγελμα και σίγουρα να μη χαθώ μέσα σε αυτό, γιατί όλα γίνονται πολύ γρήγορα», λέει. Το ίδιο και η Μαρία-Χριστίνα. Περιμένει πώς και πώς να βγει εκεί έξω. «Είναι μια πρόκληση. Ξέρω ότι θα φάω χίλιες πόρτες, αλλά αυτή η μία πόρτα που θα ανοίξει ποτέ δεν ξέρεις τι θα φέρει».
Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του υπουργείου, το 2022 σπούδαζαν σε αναγνωρισμένες σχολές από το ΥΠΠΟ 1.407 σπουδαστές. Από αυτούς πολλοί δεν θα μπορέσουν να απορροφηθούν στον χώρο. Και αυτό παρά το γεγονός πως η Αθήνα έχει το παγκόσμιο ρεκόρ κατά κεφαλήν σε αριθμό θεατρικών παραγωγών, όπως σχολιάζει ο Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης. «Είναι ένας χώρος που δεν συγχωρεί, δεν είναι δεδομένο ότι το ταλέντο, η ικανότητα ή η σκληρή δουλειά θα σε οδηγήσουν στην επιτυχία», καταλήγει ο ίδιος, αναφέροντας μάλιστα μια έρευνα ενός ξένου πανεπιστημίου που βρήκε ότι ο βαθμός ικανοποίησης που αντλούν οι άνθρωποι από τη ζωή τους ορίζεται από τις προσδοκίες που είχαν στα νιάτα τους. «Στην έρευνα δεν υπήρχε κάποιο επάγγελμα που να διασφαλίζει την επιτυχία ή την αποτυχία, με εξαίρεση τις παραστατικές τέχνες. Εκεί τα ποσοστά της αποτυχίας σε σχέση με τις προσδοκίες ήταν συντριπτικά υψηλά. Είναι λίγοι οι ηθοποιοί που θέλουν να είναι αφανείς. Όμως υπάρχουν πολλοί επαγγελματίες στον χώρο που δουλεύουν συστηματικά χωρίς να τους ξέρει το ευρύτερο κοινό και μπορεί να είναι πιο σταθερή η επαγγελματική τους αποκατάσταση. Έχουν μια ζωή χωρίς σκαμπανεβάσματα και ο βαθμός της ευτυχίας τους είναι υψηλότερος από κάποιους που μπορεί να έχουν ανέβει πολύ ψηλά, αλλά μετά πέφτουν. Εμείς θεωρούμε ότι είναι υποχρέωσή μας να προειδοποιούμε τους νέους πριν μπουν στη σχολή για το τι τους περιμένει στο επάγγελμα, ώστε οι προσδοκίες τους να είναι, αν μη τι άλλο, συνειδητές και να ξέρουν σε τι προσυπογράφουν».
