«Η συνέντευξη θα μεταδοθεί κάπου σε μορφή εικόνας;» με ρωτά ο Γιόχαν Χάρι, από το παράθυρό του στο Zoom. «Όχι», του απαντώ αμέσως, «είναι για το περιοδικό». «Ωραία», μου απαντά, «γιατί είχα πρόσφατα μια άβολη εμπειρία. Έδινα μια συνέντευξη χωρίς να ξέρω ότι θα μεταδώσουν εικόνα κι εγώ κάποια στιγμή είχα φαγούρα και ξυνόμουν. Ο 45χρονος δημοσιογράφος, εκτός από το βρετανικό του χιούμορ, διαθέτει μια ιδιαίτερη ικανότητα να διεισδύει στο κέντρο των πραγμάτων και να τα εκθέτει με έναν ευθύβολο τρόπο. Ο λόγος του είναι καταιγιστικός, ενθουσιώδης και ελκυστικός. Είναι από την πάστα εκείνων των δημοσιογράφων που, επειδή θέλουν να εμβαθύνουν στα πράγματα, καταπιάνεται με θέματα που απαιτούν εκτενή έρευνα και κριτική σκέψη. Τα τελευταία χρόνια, ο Χάρι γράφει βιβλία τα οποία κάνουν αίσθηση, γιατί χτυπούν στην καρδιά πολύ επίκαιρων θεμάτων. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Η αξία της προσοχής, από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, μια πραγματεία για ένα πρόβλημα που έχει μετατραπεί σε μάστιγα: τη μείωση της προσοχής μας.
«Βιώνουμε μια τεράστια κρίση προσοχής και συγκέντρωσης. Ο μέσος Αμερικανός εργαζόμενος μπορεί να συγκεντρωθεί σε οτιδήποτε για λιγότερο από τρία λεπτά. Κι εδώ στη Βρετανία, αν πριν από τέσσερις δεκαετίες υπήρχε ένα παιδί που αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα προσοχής, σήμερα υπάρχουν 100 παιδιά που αντιμετωπίζουν αντίστοιχα προβλήματα», μου λέει. Και μας προκαλεί να σκεφτούμε «οτιδήποτε έχετε πετύχει στη ζωή σας, κάτι για το οποίο είστε περήφανοι. Ιδρύσατε μια επιχείρηση, γίνατε καλός γονιός, μάθατε να παίζετε κιθάρα, οτιδήποτε. Ό,τι πετύχατε, απαίτησε ένα τεράστιο ποσό διαρκούς συγκέντρωσης και προσοχής. Η προσοχή βρίσκεται στο κέντρο όλων των ανθρώπινων επιτευγμάτων, αθλητικών, καλλιτεχνικών, κοινωνικών. Τα δεδομένα είναι ξεκάθαρα. Όταν μειώνεται η ικανότητά σας να εστιάζετε και να δίνετε προσοχή, τότε επιδεινώνεται η ικανότητά σας να πετυχαίνετε τους στόχους σας και να επιλύετε τα προβλήματά σας. Αισθάνεστε χειρότερα για τον εαυτό σας γιατί έχετε γίνει λιγότερο ικανοί. Όταν ανακτάτε την προσοχή σας, είναι σχεδόν σαν να ανακτάτε την υπερδύναμή σας». Ο Χάρι χρησιμοποιεί μια πολύ ενδιαφέρουσα αναλογία που του μετέφερε ο Δρ Τζέιμς Ουίλιαμς για να εξηγήσει τι συμβαίνει με την προσοχή μας. «Ο Ουίλιαμς εργάστηκε στην καρδιά της Google, ήταν δηλαδή μέρος της μηχανής που καταστρέφει την προσοχή μας, αλλά κάποια στιγμή παραιτήθηκε κι έγινε ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους της προσοχής στον κόσμο. Μου είπε λοιπόν: “Φανταστείτε ότι οδηγείτε και κάποιος ρίχνει έναν τεράστιο κουβά λάσπης στο παρμπρίζ σας. Δεν έχει σημασία τι έχεις να κάνεις όταν φτάσεις στον προορισμό σου. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις είναι να βγάλεις τη λάσπη από το παρμπρίζ σου, αλλιώς δεν θα πας πουθενά. Αυτή η λάσπη είναι η κρίση προσοχής. Σίγουρα, υπάρχουν μεγαλύτερα προβλήματα στον κόσμο από την κρίση της προσοχής. Αλλά, αν δεν αντιμετωπίσεις την κρίση της προσοχής, δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις αυτά τα μεγαλύτερα ζητήματα”».
Νομίζω ότι ένα από τα πιο δυνατά σημεία του βιβλίου σου, Γιόχαν, είναι οι έρευνες που τεκμηριώνουν τους ισχυρισμούς σου. Ποια από όλες αυτές θα ξεχώριζες;
Υπάρχει μια έρευνα που πραγματικά με στοιχειώνει. Πρόκειται για ένα εύρημα του καθηγητή Μάικλ Πόσνερ από το Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, το οποίο λέει ότι, αν σας διακόψει κάτι τόσο απλό όσο ένα γραπτό μήνυμα, χρειάζεστε κατά μέσο όρο 23 λεπτά για να επανέλθετε στο επίπεδο συγκέντρωσης που είχατε πριν σας διακόψουν. Για τους περισσότερους από εμάς δεν περνούν ποτέ 23 λεπτά χωρίς να μας διακόψουν, έτσι δεν είναι; Σκέφτεσαι: «Θα στείλω μήνυμα στον Μπομπ». Θα του πάρει μόνο 10 δευτερόλεπτα για να απαντήσει στο μήνυμά μου, αλλά στην πραγματικότητα θα του πάρει 10 δευτερόλεπτα συν τα 23 λεπτά που θα χρειαστούν για να ξανακερδίσει την προσοχή του. Λειτουργούμε συνεχώς σε αυτό το χαμηλότερο επίπεδο γνωστικής ικανότητας. Μπορούμε να δούμε τις αποδείξεις γι’ αυτό παντού γύρω μας. Στο βιβλίο εξετάζω 12 παράγοντες που βλάπτουν την προσοχή μας. Όταν άρχισα να ερευνώ το βιβλίο, σκέφτηκα ότι θα ήταν κυρίως ένα βιβλίο για τις τεχνολογικές αλλαγές που βλάπτουν την προσοχή μας. Και αυτό είναι προφανώς ένα τεράστιο μέρος του βιβλίου. Αλλά στην πραγματικότητα εξεπλάγην πραγματικά από το ευρύτατο φάσμα παραγόντων που βλάπτουν και υπονομεύουν την προσοχή μας.
«Αν σας διακόψει κάτι τόσο απλό όσο ένα γραπτό μήνυμα, χρειάζεστε κατά μέσο όρο 23 λεπτά για να επανέλθετε στο επίπεδο συγκέντρωσης που είχατε πριν σας διακόψουν».
Θέλεις να μου πεις λίγο περισσότερα γι’ αυτούς τους επιβαρυντικούς παράγοντες;
Η ατμοσφαιρική ρύπανση –που γνωρίζω ότι είναι μεγάλο θέμα και στην Αθήνα βλάπτει σοβαρά την προσοχή και την εστίασή μας. Το φαγητό που τρώμε, η έλλειψη ύπνου, το αυξημένο άγχος. Όλα αυτά βλάπτουν σοβαρά την προσοχή μας. Στην πραγματικότητα, η προσοχή μας πολιορκείται πραγματικά από όλες τις πλευρές, πράγμα που είναι τρομακτικό, αλλά σημαίνει επίσης ότι πρέπει να σταματήσουμε να κατηγορούμε τον εαυτό μας. Όταν αγωνιζόμουν να συγκεντρωθώ και να δώσω προσοχή –που όπως καταλαβαίνετε είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους έγραψα το βιβλίο– είχα κολλήσει κι έλεγα στον εαυτό μου: Γιατί δεν είσαι αρκετά δυνατός για να αντισταθείς σε αυτούς τους πειρασμούς, όπως το να κοιτάς το τηλέφωνό σου; Γιατί δεν εξασκείς περισσότερο τη δύναμη της θέλησής σου; Συνειδητοποίησα όμως σταδιακά ότι δεν ήμουν παρά ένα τυπικό προϊόν αυτού του περιβάλλοντος. Ο καθηγητής ψυχιατρικής, παιδιατρικής και συμπεριφορικής νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, Τζόελ Νιγκ, μου είπε: «Ζούμε σε ένα παθογενές περιβάλλον προσοχής, το οποίο υπονομεύει συστηματικά την ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε και να δίνουμε προσοχή».
Είναι σημαντικό να καταλάβετε ότι δεν φταίτε εσείς γι’ αυτό. Πρέπει να σταματήσουμε να θυμώνουμε με τους εαυτούς μας και με τα παιδιά μας και να αρχίσουμε να θυμώνουμε με τις δυνάμεις που μας το κάνουν αυτό – και να τις αντιμετωπίσουμε.
Ωστόσο, Γιόχαν, οι δυνάμεις αυτές είναι πανίσχυρες.
Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν μέρες που νιώθω κι εγώ έτσι. Ταυτόχρονα όμως αρχίζω να σκέφτομαι τις γιαγιάδες μου. Η μία ήταν Ελβετίδα αγρότισσα και ζούσε σε μια ξύλινη καλύβα στην πλαγιά ενός βουνού και η άλλη ήταν μια Σκωτσέζα της εργατικής τάξης που ζούσε σε ένα διαμέρισμα. Αγαπούσα πολύ τις γιαγιάδες μου· η μία από αυτές μάλιστα με μεγάλωσε γιατί η μητέρα μου ήταν άρρωστη. Το 1964 λοιπόν, όταν ήταν στην ηλικία που είμαι εγώ τώρα, δεν τους επιτρεπόταν να έχουν τραπεζικούς λογαριασμούς στο όνομά τους, έπρεπε ο λογαριασμός τους να είναι στο όνομα του συζύγου τους. Η Ελβετίδα γιαγιά μου δεν είχε δικαίωμα να ψηφίσει. Ήταν νόμιμο και για τις δύο να τις βιάζουν οι σύζυγοί τους, όπως ήταν νόμιμο στην Ελλάδα και σε κάθε χώρα του κόσμου. Και οι δύο έπρεπε να εγκαταλείψουν το σχολείο όταν ήταν 14 ετών. Τότε συνέχιζαν τις σπουδές μόνο τα αδέρφια που ήταν αγόρια. Η Ελβετίδα γιαγιά μου δεν επιτρεπόταν να εργάζεται εκτός σπιτιού χωρίς την έγγραφη άδεια του συζύγου της. Σε ολόκληρο τον κόσμο, οι άνδρες έλεγχαν σχεδόν κυριολεκτικά τα πάντα. Κάθε εταιρεία, κάθε χώρα, κάθε αστυνομική δύναμη. Ποτέ δεν υπήρχαν γυναίκες επικεφαλής σε οτιδήποτε, εκτός από μερικές κληρονομικές βασίλισσες. Το 1964, οι γιαγιάδες μου το μισούσαν αυτό. Χαλούσε τις ζωές τους αυτή η κατάσταση. Δεν κατάφεραν ποτέ να γίνουν οι άνθρωποι που θα μπορούσαν να είναι. Επειδή ο φεμινισμός δεν είχε φτάσει ακόμη στα μέρη τους, αν πάω πίσω στον χρόνο να τις συναντήσω εκείνη την εποχή, θα τις έβρισκα απελπισμένες. Τα πράγματα είναι έτσι χιλιάδες χρόνια, θα έλεγαν, μιλάμε για όλους τους θεσμούς εξουσίας στον κόσμο, δεν πρόκειται ποτέ να νικήσουμε. Η ζωή όμως της ανιψιάς μου σήμερα είναι αφάνταστα διαφορετική από εκείνη των γιαγιάδων μου. Καμία δύναμη στην Ελλάδα ή στη Βρετανία, ούτε καν η πιο αντιδραστική, δεν θα έλεγε ότι οι γυναίκες δεν θα έπρεπε να έχουν τραπεζικούς λογαριασμούς ή ότι θα έπρεπε να είναι νόμιμος ο βιασμός τους ή ότι δεν θα έπρεπε να έχουν δικαίωμα ψήφου. Δυνάμεις που μοιάζουν ανυπέρβλητες μπορούν να καμφθούν. Νομίζω ότι, σε σχέση με την κρίση της προσοχής, βρισκόμαστε εκεί που ήταν οι γιαγιάδες μου το 1964. Μισούμε αυτό που συμβαίνει σε εμάς και τα παιδιά μας, γιατί νιώθουμε όλοι ότι η προσοχή μας χειροτερεύει. Όσο εμβαθύνει κανείς, καταλαβαίνει ότι οι παράγοντες που καταστρέφουν την ατομική προσοχή υπονομεύουν βαθιά την ίδια τη δημοκρατία. Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε ως είδος, και όχι μόνο την κλιματική κρίση, αν δεν ασχοληθούμε, αν δεν μπορέσουμε να δώσουμε προσοχή. Αν οι άνθρωποι κοιτάζουν συνέχεια το TikTok, δεν πρόκειται να λύσουν τα μεγάλα προβλήματα.
Πώς αντιμετωπίζεις εσύ τους ψηφιακούς περισπασμούς;
Στο βιβλίο υπάρχουν δύο επίπεδα: η άμυνα και η επίθεση. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε άμεσα για να αμυνθούμε. Αυτό που χρησιμοποιώ εγώ ως άμυνα είναι το κουτί Κsafe. Είναι αστείο, γιατί οι μετοχές αυτής της εταιρείας ανέβηκαν μαζικά μετά το βιβλίο μου. Θα έπρεπε να είχα αγοράσει μερικές πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου, αλλά υποθέτω ότι θα υπήρχε σύγκρουση συμφερόντων. Μπορείτε να το δείτε σαν ένα πλαστικό χρηματοκιβώτιο. Βάζετε μέσα το τηλέφωνό σας, υπολογίζετε πόση ώρα δεν θέλετε να πιάσετε στα χέρια σας το κινητό σας, το προγραμματίζετε και μετά το κλειδώνετε. Αν αλλάξετε γνώμη και θέλετε οπωσδήποτε να το πάρετε από εκεί, θα πρέπει να το σπάσετε, και, ξέρετε, είναι αρκετά ακριβό. Έχω επίσης μια εφαρμογή στον υπολογιστή μου, το Freedom, που με αποκόπτει από συγκεκριμένες ιστοσελίδες. Επίσης, έχω μπλοκάρει μόνιμα τα σόσιαλ μίντια από όλες τις συσκευές μου. Ειδικά σε όσους έχουν παιδιά, θα πρότεινα να αγοράσουν ένα Ksafe και να έχετε μία ώρα την ημέρα όπου όλοι θα βάζετε τα τηλέφωνά σας στη θήκη του χρηματοκιβωτίου και θα πρέπει να κοιτάζετε ο ένας τα μάτια του άλλου, όπως κάναμε στο αρχαίο παρελθόν.
«Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε ως είδος, και όχι μόνο την κλιματική κρίση, αν δεν ασχοληθούμε, αν δεν μπορέσουμε να δώσουμε προσοχή».
Και, βέβαια, δεν πρέπει να υποτιμούμε τον ρόλο που παίζουν τα σόσιαλ μίντια στην κρίση της προσοχής μας.
Στην πραγματικότητα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να υπονομεύουν την προσοχή μας. Αυτό δεν συμβαίνει γιατί οι άνθρωποι που τα έχουν είναι κακοί, αλλά για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο. Αν ανοίξετε τώρα κάποιο από τα σόσιαλ μίντια, το TikTok, το Facebook, το Twitter, το Instagram, και αρχίσετε να σκρολάρετε, αυτές οι εταιρείες αρχίζουν να βγάζουν χρήματα από εσάς αμέσως, με δύο τρόπους. Ο πρώτος τρόπος είναι πραγματικά προφανής. Βλέπετε διαφημίσεις. Όλοι γνωρίζουν πώς λειτουργεί αυτό. Ο δεύτερος τρόπος όμως είναι πολύ πιο σημαντικός. Ό,τι κάνετε σε αυτές τις εφαρμογές σαρώνεται και ταξινομείται από τους αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης τους, για να καταλάβουν ποιος είστε και τι σας κάνει ευτυχισμένους, τι σας κάνει λυπημένους, τι σας θυμώνει, τι σας ερεθίζει, κι όλα αυτά τα πράγματα. Όλα όσα έχετε πει ποτέ σε αυτές τις εφαρμογές, συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτικών μηνυμάτων σας, ταξινομούνται και κατανέμονται για να σας καταλάβουν. Σας αρέσει η μουσική κάντρι; Σας αρέσει ο Ντόναλντ Τραμπ; Σας αρέσουν οι μπανάνες; Υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες τέτοιες πληροφορίες για εσάς. Συλλέγουν αυτές τις πληροφορίες για διάφορους λόγους, αλλά ο πιο σημαντικός είναι ότι με αυτόν τον τρόπο υπολογίζουν τι θα σας δείξουν στη συνέχεια για να σας κρατήσουν το ενδιαφέρον και να συνεχίσετε να σκρολάρετε. Για έναν πολύ απλό λόγο. Κάθε φορά που ανοίγετε την εφαρμογή και αρχίζετε να σκρολάρετε, εκείνοι βγάζουν χρήματα. Όσο περισσότερο σκρολάρετε, τόσο περισσότερα χρήματα βγάζουν. Κάθε φορά που κλείνετε την εφαρμογή, η ροή των εσόδων τους εξαφανίζεται. Κάθε φορά που το παιδί σας την ανοίγει και αρχίζει να σκρολάρει, τόσο περισσότερα χρήματα βγάζει η εταιρεία, επειδή βλέπει περισσότερες διαφημίσεις. Κάθε φορά που κλείνει την εφαρμογή, αυτή η ροή εσόδων εξαφανίζεται. Όλη αυτή η μεγαλοφυΐα της Σίλικον Βάλεϊ, όλη αυτή η τεχνητή νοημοσύνη, όλοι αυτοί οι αλγόριθμοι, όταν εφαρμόζονται στα σόσιαλ μίντια, προσανατολίζονται σε ένα και μόνο πράγμα, στο πώς θα σας κάνουμε να ανοίγετε την εφαρμογή όσο το δυνατόν πιο συχνά και να κάνετε όσο το δυνατόν περισσότερο σκρολάρισμα. Αυτές οι εφαρμογές έχουν σχεδιαστεί για να χακάρουν την προσοχή μας.
Η Αξία της προσοχής κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος σε μετάφραση Χριστόδουλου Λιθαρή.
