05.45
Το ξυπνητήρι χτυπάει στην Αντίπαρο. Τη δημοσιογραφική μου ταυτότητα την έχω αφήσει στο συρτάρι. Σήμερα χρειάζομαι μόνο το καπέλο της ανασκαφής, τα τρίγωνα, το φαράσι και το φτυάρι, τα εργαλεία της ανασκαφής. Είναι μαζεμένα και σκονισμένα στο ζεμπίλι, κάτω από την πρόχειρη τέντα που έχει στηθεί για πέντε τετραγωνικά σκιάς, όπου μαζεύονται οι αρχαιολόγοι στο διάλειμμά τους στη νήσο Δεσποτικό. Είναι το μεγαλύτερο (με συνολική έκταση 7.650 τ.χλμ.), από μια ομάδα μικρών ακατοίκητων νησιών, όπως το Τσιμηντήρι και το Στρογγυλό, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Βρίσκεται στο κέντρο των Κυκλάδων, δυτικά της Αντιπάρου και ανατολικά της Σίφνου, σε μια καίρια θέση θαλάσσιων διαδρομών. Είναι κλειστό για το κοινό και προσβάσιμο μόνο στους αρχαιολόγους με το καΐκι.
07.10
Ο «Σαργός», το καΐκι του καπετάν Γιώργη, θα μεταφέρει όπως κάθε πρωί την ανασκαφική ομάδα στο Δεσποτικό. Στο Αιγαίο, ο ήλιος είναι ήδη ζεστός, και έτσι πριν ξεκινήσουμε μαζευόμαστε κάτω από ένα αλμυρίκι, εκτιμώντας κάθε λεπτό της σκιάς που ξέρουμε ότι για τις επόμενες οκτώ ώρες δεν θα ξανασυναντήσουμε, παρά μόνο για πέντε λεπτά στο κολατσιό. Ένα ζευγάρι τουριστών από τη Νέα Υόρκη έχει πιάσει κουβέντα με τον καπετάνιο· τον ρωτάνε αν κάθε μέρα κερνάει τους τουρίστες καρπούζι και κόκκινο κρασί από το φλασκί στις εκδρομές του, στις ηφαιστειογενείς σπηλιές με τα καταγάλανα νερά. Τους γνέφει καταφατικά και τους λέει ότι αυτή είναι η ελληνική φιλοξενία: Η δημιουργία αναμνήσεων σε έναν ευλογημένο τόπο. Δεν βιαζόμαστε να τελειώσει η κουβέντα του καπετάνιου με το ζευγάρι. Η σκιά είναι πολύτιμη.
07.15
Όλους στο καΐκι μάς συνδέει το πάθος της ανακάλυψης. Η προσμονή της στιγμής που πιάνεις στα χέρια σου ένα θαμμένο μυστικό χιλιάδων ετών. Ένα εύρημα που θα πάρει τη θέση του στην ιστορία χάρη στην ομαδική δουλειά αρχαιολόγων, μαρμαροτεχνιτών, εργατών και φοιτητών από ελληνικά, ευρωπαϊκά και αμερικανικά πανεπιστήμια, οι οποίοι δεν σταματούν να χαμογελούν από χαρά και ευγνωμοσύνη για την ευκαιρία που τους δόθηκε.
Όλους στο καΐκι μάς συνδέει το πάθος της ανακάλυψης. Η προσμονή της στιγμής που πιάνεις στα χέρια σου ένα θαμμένο μυστικό χιλιάδων ετών.
«Σε βλέπω οργανωμένη», μου λέει πίσω από τη συρμάτινη πόρτα της τεράστιας περίφραξης ο επικεφαλής της ανασκαφής, Γιάννος Κουράγιος, ο οποίος κουβαλάει στους ώμους του τη Φεντερίκα, ένα παιχνιδιάρικο τέκελ, με χρυσοκαφετί τρίχωμα. Τα τελευταία 37 χρόνια, το Δεσποτικό είναι δεύτερο σπίτι του. Ήταν εκείνος που το 1997 ανακάλυψε στο νησί ένα μεγάλο ιερό αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα, το οποίο ήταν άγνωστο και δεν είχε καταγραφεί σε καμία γραπτή αρχαία πηγή.
Σκέφτομαι ότι είναι μια χρυσή ευκαιρία να μάθω από πρώτο χέρι την ιστορία του νησιού «Sigilo», όπως αναγραφόταν στους ναυτικούς χάρτες του 15ου, 16ου και 17ου αιώνα. Νωρίτερα, το 1207, είχε περάσει στη δικαιοδοσία του Οίκου των Σανούδων και στη συνέχεια σε άλλους Ενετούς άρχοντες, μέχρι το 1537, όταν η Αντίπαρος και τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων πέρασαν στους Οθωμανούς. Οι Κυκλαδίτες είχαν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο τους κατακτητές αλλά και τους πειρατές, που επέλεγαν τα μικρά νησιά του Αιγαίου ως ορμητήρια. Το 1675, το χώμα του νησιού βάφτηκε κόκκινο. Ο διαβόητος Γάλλος πειρατής Ντανιέλ, μετά την ήττα του σε ναυμαχία με τους Τούρκους, επιχείρησε να εξαγοράσει τους κατοίκους του Δεσποτικού, για να του δώσουν άσυλο. Εκείνοι τον παρέδωσαν μαζί με τους άντρες του στους Τούρκους, οι οποίοι τους έσφαξαν. Εξοργισμένοι άλλοι Γάλλοι πειρατές έκαναν απόβαση στο νησί, λεηλάτησαν τον οικισμό και σκότωσαν όλους τους κατοίκους.
Από τότε, το Δεσποτικό εγκαταλείφθηκε και το 1756 πωλήθηκε στον Μυκονιάτη Τζωρτζή Μπάο και στον Παριανό Δεσπότη Πέτρο Μαυρογένη, μια εξέλιξη στην οποία πιθανόν πρέπει να αναζητήσουμε την προέλευση του σύγχρονου ονόματος του νησιού.
Το Δεσποτικό δεν κατοικήθηκε ποτέ ξανά. Στο βορειοανατολικό του τμήμα χτίστηκε τον 19ο αιώνα μια μάντρα, η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα. Εκεί φροντίζει κάθε μέρα τα ζώα του ο μοναδικός άνθρωπος που πατάει το πόδι του στο νησί χειμώνα καλοκαίρι, εδώ και μισό αιώνα: ο Πέτρος Μαριάνος, ο βοσκός του Δεσποτικού, που είναι εκεί και με το αγιάζι και με το λιοπύρι. Ο γιος του, Πιπίνος, δούλευε στην ανασκαφή και, όταν οι αρχαιολόγοι βρήκαν ένα δαιδαλικό ειδώλιο του 675-650 π.Χ., ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα του δωματίου-θησαυροφυλακίου, του έδωσαν το όνομα «Πιπίνα». Σώζεται μόνο το επάνω μέρος του κορμού, φέρει στο κεφάλι πόλο και έχει μακριά κόμη που αποδίδεται με γραπτή διακόσμηση. Η μορφή φοράει χιτώνα, περίτεχνα διακοσμημένο με ρόμβους.
09.00
«Γιάννο, τρέχα», φωνάζει ο Θοδωρής. Είναι ο εργάτης της ανασκαφής που έφτασε στο Δεσποτικό στα 19 του χρόνια. Στα 25 χρόνια που γίνεται συστηματικά έρευνα στο νησί, κατά τα οποία ήρθαν στο φως 28 κτίρια, ένας πύργος και εκατοντάδες θραύσματα αρχαϊκών κούρων, δεν υπάρχει εύρημα που να μην έχει βγάλει το χώμα από πάνω του και να μην το έχει κουβαλήσει στο καΐκι, με προορισμό το μουσείο της Πάρου.
Κοιτάζουν μαζί ένα μεγάλο κομμάτι μαρμάρου εντοιχισμένου, στο ίδιο σημείο όπου πριν από 20 χρόνια ανακαλύφθηκαν θραύσματα αρχαϊκών κούρων.
Το 2002 βρέθηκε σε έναν λιθοσωρό στα «ύστερα» κτίσματα ένα κεφάλι αρχαϊκού κούρου, που είχε χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό. Είναι έργο παριανού εργαστηρίου και χρονολογείται το τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα. Την κόμη συγκρατεί στενή ταινία που δένεται πίσω με το γνωστό «ηράκλειον άμμα». Έχουν βρεθεί περισσότερα από 100 τμήματα αρχαϊκών γλυπτών, εννέα κεφάλια κούρων και ένα κόρης, σμιλευμένα με παριανό μάρμαρο, που αποτελούν αδιάσειστη απόδειξη της αίγλης αλλά και του πλούτου του ιερού.
Η μοίρα των μαρμάρινων αγαλμάτων που κοσμούσαν τον ναό ως λαμπρά αναθήματα δεν ήταν καλή: έπαψαν να αντιμετωπίζονται ως έργα τέχνης και κομματιάστηκαν ως ένα ανθεκτικό οικοδομικό υλικό, με τα θραύσματα να εντοιχίζονται στα κτίρια του ιερού ή στο ύστερο κτιριακό συγκρότημα.
Στέκεσαι και κοιτάς σπασμένα κομμάτια της ιστορίας, που υποτιμήθηκαν τότε αλλά δεν έχασαν ποτέ την αξιοσύνη τους. Οι φοιτητές που έχουν έρθει από τα πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών για να μάθουν την επιστήμη της αρχαιολογίας σκύβουν πάνω από το κεφάλι του Γιάννου, που έχει γνέψει στον Θοδωρή ότι κάτι από το παρελθόν είναι στα σπάργανα για να πάρει ζωή και θέση στην ιστορία. Το βλέμμα του έχει πίστη και εύχεται να έχουν βρει έναν ακόμα κούρο.
Έχουν βρεθεί περισσότερα από 100 τμήματα αρχαϊκών γλυπτών, εννέα κεφάλια κούρων και ένα κόρης, σμιλευμένα με παριανό μάρμαρο, που αποτελούν αδιάσειστη απόδειξη της αίγλης αλλά και του πλούτου του ιερού.
Κλισέ αλλά αληθινό. Κάτω από το λιοπύρι, η ανάσα των φοιτητών έχει κοπεί. Ήρθαν από την άλλη μεριά του κόσμου, για να μάθουν ελληνική ιστορία, και μπροστά στα μάτια τους ξεδιπλώνονται όσα μελετούσαν στα βιβλία. Τώρα παίρνουν ζωή.
«Δεν είναι», αποκρίνεται ο Γιάννος και το βλέμμα του γεμίζει απογοήτευση. Όλα τα χρόνια που έχει αφιερώσει το έργο του στο Δεσποτικό, έχει ζήσει ξανά και ξανά την ίδια στιγμή. Σκύβει το κεφάλι και η μόνη λέξη που λέει είναι «κρίμα». Ξέρει ότι οι ανασκαφές είναι γεμάτες από απογοητεύσεις, αλλά και απερίγραπτες χαρές. Ό,τι συμβαίνει σε έναν ανασκαφικό τόπο συμβαίνει και στη ζωή. Απογοητεύεσαι, πεισμώνεις και προχωράς. Μέχρι να φωτίσει…
Όπως συνέβη το 2001, και μάλιστα την τελευταία ημέρα της ανασκαφής, όταν κάτω από τις πλάκες του δαπέδου στο δωμάτιο Α1 του λατρευτικού κτιρίου βρέθηκαν 650 αντικείμενα κυκλαδικής, κορινθιακής, ανατολικο-ιωνικής, κυπριακής και αιγυπτιακής προέλευσης. Ένας πραγματικός θησαυρός, καθώς τα περισσότερα ήταν άθικτα, γεγονός που υποδηλώνει πως εναποτέθηκαν εκεί σκόπιμα, για να προστατευτούν και να μην καταστραφούν. Μια πλούσια συλλογή αντικειμένων που χρονολογούνται στην αρχαϊκή περίοδο από ημιπολύτιμες πέτρες, χρυσές χάντρες και ένα αυγό στρουθοκαμήλου, το οποίο αποκαλύπτει τη σχέση ανάμεσα στο Δεσποτικό και τη βόρεια Αφρική. Μάλιστα, ακόμα και σήμερα οι ναυτικοί συνηθίζουν να αφιερώνουν αυγά στρουθοκαμήλου στις ορθόδοξες εκκλησίες.
Όπως ήταν λογικό, εκείνη τη μέρα δεν πίστευαν στα μάτια τους. Έμειναν ως το ξημέρωμα για να συλλέξουν τα σπάνια αντικείμενα. Το Δεσποτικό τούς καλούσε να επιστρέψουν.
10.30
Πάντα φτάνεις στην ανασκαφή με καπέλο, μπουκάλια νερό και απερίγραπτο ενθουσιασμό. Πιάνεις δουλειά, δεν θέλεις να τελειώσει. Άλλωστε, όποια ώρα και αν πρέπει να αφήσεις τη σκαπάνη και το σκουπάκι, πιστεύεις ότι, αν είχες λίγο χρόνο ακόμα, μπορεί να ανακάλυπτες κάτι. Και αυτό σου συμβαίνει κάθε μέρα ξανά και ξανά. Στο ανασκαφικό πεδίο νιώθεις ότι όλα είναι πιθανά. Ένα εύρημα που θα συγκλονίσει· θα μαθευτεί· θα ταξιδέψει και θα θαυμαστεί από άκρη σε άκρη. Γενιές θα μάθουν από αυτή τη στιγμή όπου εσύ σκούντησες τον διπλανό σου, που καν δεν μιλάει την ίδια γλώσσα μ’ εσένα, και του είπες: «Κάτι βρήκα». Και ξέρεις ότι αυτή η στιγμή ενώνει κόσμους.
Όσο σκάβεις, καθαρίζεις τα μάτια σου από το χώμα που φέρνει ο αέρας και κουβαλάς με τα ζεμπίλια πέτρες που δεν έχουν τελειωμό. Και μετά μια στιγμή που μοιάζει ιερή, το κολατσιό. Είναι ακόμη πρωί, αλλά η αίσθηση από τη ζέστη, τον αέρα και τη χειρωνακτική εργασία σε κάνει να νιώθεις πως πλησιάζει η δύση του ηλίου. Καταφύγιο το κοντέινερ με τα νερά και η τέντα που δημιουργεί σκιά. Είμαστε περίπου 40 άτομα διαφόρων υπηκοοτήτων, ηλικιών και επαγγελμάτων, και περιμένοντας τη σειρά μας για ένα μπουκάλι νερό και το σαντουιτσάκι που μοιάζει το πιο νόστιμο του κόσμου, όλοι κάνουμε την ίδια ερώτηση: «Τι βρήκατε σήμερα;».
«Αν δεν βρεθεί κάτι, μπορώ να ξαναέρθω αύριο;» ακούγεται μια αντρική φωνή σε σπαστά ελληνικά. Είναι ο Δημήτρης Καββαθάς. Έχει ταξιδέψει από το Χονγκ Κονγκ για να δηλώσει εθελοντική εργασία στην ανασκαφή. «Σας αρέσει τόσο πολύ η αρχαιολογία;» τον ρωτάω. «Όχι», λέει, «μου αρέσουν οι ρίζες μου». Μου εξηγεί πως ήρθε στην ανασκαφή ψάχνοντας έναν τρόπο να αγαπήσει η 13χρονη κόρη του την Ελλάδα και να έρθει σε επαφή με τους Έλληνες παππούδες και γιαγιάδες της. Μέχρι σήμερα δεν είχαν μοιραστεί ιστορίες από Ελλάδα. Τώρα, το Δεσποτικό έγινε το σημείο αναφοράς τους και φάρος στη σχέση τους. Τους ένωσε. «Της έδειξα μια φωτογραφία από το ιερό του Απόλλωνα», μου λέει. «Το σημείο από το οποίο ο τοίχος είναι από μάρμαρο επειδή είναι του ιερού ναού και από το ίδιο σημείο προς την αντίθετη κατεύθυνση ο τοίχος είναι από πέτρα επειδή αποτελούσε κομμάτι του τελετουργικού εστιατορίου».
Πρόκειται για μια μοναδική πρωτοτυπία του ναού. Ένα διμερές κτίριο όπου εφάπτεται το ιερό με το τελετουργικό εστιατόριο. Αρχικά ο ναός (6ος αιώνας) ήταν αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα, σε μια προσπάθεια των Παριανών να δημιουργήσουν το αντίπαλο δέος της Δήλου, και στη συνέχεια στην Εστία, που θεωρείται η προστάτιδα του Οίκου και των ναυτικών. Οι ναυτικοί έκαναν τάμα, για να επιστρέψουν σπίτι τους. Μπροστά στον ναό βρέθηκε ένας μαρμάρινος βωμός που φέρει την επιγραφή «Εστίας Ισθμίας», επιβεβαιώνοντας ότι κάποτε υπήρχε Ισθμός που συνέδεε το νησί Τσιμηντήρι με το Δεσποτικό. Ο ναός είναι όμορος με το τελετουργικό εστιατόριο, όπου στο δάπεδο έχουν βρεθεί μαρμάρινοι δόμοι ανά τακτά διαστήματα, με εσοχές από μολύβι όπου κούμπωναν οι κλίνες. Σε απόσταση λίγων μέτρων είναι ο ημικυκλικός μαρμάρινος βωμός όπου γίνονταν οι θυσίες των ζώων.
12.30
Όταν κάποιος μετέχει σε μια ανασκαφή, βρίσκει τα αγαπημένα του σημεία. Κάποιο κομμάτι γης με θαμμένα μυστικά χιλιάδων χρόνων, που γεννούν την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου για εξερεύνηση, είναι η επιλογή του. Αντίκρισα με δέος ένα άκρως πρωτοποριακό για την εποχή του σύστημα ύδρευσης. Τέσσερις δεξαμενές όπου η ροή του νερού ξεκινά από τη μεγάλη κυκλική για να οδηγηθεί σε ένα κανάλι τριάντα μέτρων. Στα προλάκκια γίνεται η βύθιση, το νερό περνά από πέντε ανοίγματα και καταλήγει σε έναν τεράστιο χώρο, μήκους δέκα μέτρων και βάθους πέντε μέτρων.
«Μα πώς κατέβαιναν εκεί κάτω για καθαρισμό και συντήρηση;» ρωτάω. Δεν το γνωρίζουμε. Όλοι όμως έχουν πίστη. Μια μέρα η έρευνα θα αποκαλύψει όλο το μεγαλείο ενός μοναδικού τόπου με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος, που κάποτε λειτουργούσε και ως κέντρο ανεφοδιασμού για τα πλοία που έπλεαν γύρω του.
14.30
Ο Γιάννος μάς λέει να αρχίσουμε να μαζεύουμε τα εργαλεία καθώς σε λίγο έρχεται το καΐκι. «Τι ονειρεύεσαι για το Δεσποτικό;» τον ρωτάω. «Να το δω ανοικτό στο κοινό και ζωντανό, για να αναβιώσει η παλιά του αίγλη», απαντά. Η αναστήλωση του λατρευτικού μνημείου ξεκίνησε το 2014 και ολοκληρώθηκε το 2021.
15.00
«Ανεβείτε οι τυχεροί του Δεσποτικού», λέει ο καπετάν Γιώργης. «Αύριο πάλι». Η θέα στο Αιγαίο δεν σε αφήνει να εγκαταλείψεις. Στο καΐκι, η Φεντερίκα κουνάει την ουρά της. Νιώθει τη χαρά του Γιάννου, που έχει πίστη στο αύριο.
*Η Αντριάνα Παρασκευοπούλου είναι δημοσιογράφος, επικεφαλής Ενημερωτικών Εκπομπών ΕΡΤ, βραβευμένη για το αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ Το Αίνιγμα της Κέρου.
