Σε ένα δάσος στη δυτική Ουκρανία την ώρα που το φως του απογεύματος είχε αρχίσει να λιγοστεύει, μερικές δεκάδες νεαροί άνδρες και γυναίκες στέκονταν προσοχή, στοιχισμένοι σε δύο γραμμές. Μερικοί είχαν στους ώμους τους ψεύτικα όπλα. Ανάμεσά τους βρισκόταν η Ολέσια Βντόβιτς, η οποία είχε περάσει τη μέρα της μαζεύοντας κούτσουρα, συμμετέχοντας σε ασκήσεις και εκπαιδευόμενη στην παροχή πρώτων βοηθειών, μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της προσκοπικής οργάνωσης Plast. Όλα αυτά, στο πλαίσιο ενός κατασκηνωτικού προγράμματος διάρκειας δύο εβδομάδων. «Θέλω πολύ να είμαι προετοιμασμένη», είπε η Βντόβιτς· τα μακριά, ξανθά μαλλιά της ήταν πλεγμένα σε δύο κοτσίδες που φώλιαζαν κάτω από ένα καπέλο πράσινης απόχρωσης, που παρέπεμπε στα φύλλα του δάσους. Με αρκετούς φίλους και συγγενείς της να πολεμούν στον πόλεμο κατά της Ρωσίας, όπως είπε, ένιωθε ότι ήταν σημαντικό να είναι έτοιμη για παν ενδεχόμενο. Για τους νεαρούς Ουκρανούς, όπως η Βντόβιτς, τα κάποτε ανέμελα καλοκαίρια της παιδικής ηλικίας και της νιότης τους άλλαξαν για πάντα μετά την εισβολή της Ρωσίας στη χώρα τους, πριν από δύο και πλέον χρόνια. Έκτοτε, ο πόλεμος συνεχίζει να μαίνεται, με την Ουκρανία να αγωνίζεται για να συγκρατήσει τις ρωσικές δυνάμεις στα ανατολικά της χώρας, ενώ οι καταστροφικές αεροπορικές επιδρομές συνεχίζουν να βομβαρδίζουν πόλεις, μακριά από τις γραμμές του μετώπου. Τον Απρίλιο, η Ουκρανία μείωσε την ηλικία στράτευσης στα 25 από τα 27 έτη για τους άνδρες.
Ίδιες κατασκηνώσεις, άλλο νόημα
Υπό αυτές τις συνθήκες, οι κατασκηνώσεις των προσκόπων, όπως αυτή της Plast, έχουν αποκτήσει ένα νέο, βαθύτερο νόημα. Δραστηριότητες όπως αυτές της πεζοπορίας και του ανάμματος φωτιάς, που έχουν σκοπό την καλλιέργεια της φυσιολατρίας, έχουν ενισχυθεί με άλλες πιο πατριωτικού χαρακτήρα. Επίσης, έχουν κάνει την εμφάνισή τους νέες κατασκηνώσεις, κάποιες εκ των οποίων αποσκοπούν στην προετοιμασία των νέων για τον πόλεμο, εστιάζοντας το πρόγραμμά τους στη δημιουργία ομάδων, στην παροχή πρώτων βοηθειών και στη στρατιωτική ετοιμότητα. Ορισμένες, δε, διοργανώνονται από ακροδεξιές νεολαίες με έντονο εθνικιστικό στοιχείο, καθώς έχουν επωμιστεί την αποστολή να πλάσουν τους Ουκρανούς στρατιώτες του μέλλοντος. Στις δραστηριότητες κάποιων εξ αυτών, μάλιστα, περιλαμβάνονται έντονες –μερικές φορές, δε, τιμωρητικές– σωματικές προκλήσεις. Φέτος, η Βντόβιτς σχεδίασε να επιστρέψει στην ορεινή κατασκήνωση της Plast, ως εκπαιδεύτρια αυτή τη φορά, αναλαμβάνοντας την αποστολή της καθοδήγησης μιας ομάδας προσκόπων ηλικίας δεκαπέντε έως είκοσι ενός ετών στην εκτέλεση των ασκήσεων που διδάχτηκε εκείνη πέρυσι. «Το θέμα δεν είναι αν θα πάω να πολεμήσω», σημειώνει η εικοσάχρονη Βντόβιτς, ενώ εκφράζει τις σκέψεις της για την κατασκήνωση. «Το θέμα είναι πότε θα συμβεί αυτό». Και στη συνέχεια προσθέτει ότι «όλοι πρέπει να συνεισφέρουν και να είναι έτοιμοι να κάνουν το καθήκον τους».
Η Plast ιδρύθηκε το 1911 στη δυτική Ουκρανία και έχει τις ρίζες της στο παγκόσμιο προσκοπικό κίνημα που ξεκίνησε από τον Ρόμπερτ Μπέιντεν-Πάουελ, έναν Βρετανό ίλαρχο. Η οργάνωση βρισκόταν επί δεκαετίες υπό καθεστώς απαγόρευσης, καθώς ήταν οι πολωνικές, οι γερμανικές και οι σοβιετικές δυνάμεις που έλεγχαν την περιοχή, εξηγεί η Όλγκα Σβιντσίσκα, ιστορικός και μέλος της Plast, που γνωρίζει απ’ έξω και ανακατωτά την ιστορία της. Παρ’ όλα αυτά, άκμαζε ανάμεσα στα μέλη της ουκρανικής διασποράς και μεταξύ εκείνων που πίεζαν για ένα ανεξάρτητο κράτος, ενώ αναγεννήθηκε όταν κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση και ιδρύθηκε το ουκρανικό κράτος, το 1991. Το ενδιαφέρον για την οργάνωση αυξήθηκε με την έξαρση του πατριωτισμού που ακολούθησε την εξέγερση της πλατείας Μαϊντάν, το 2014, μια εξέγερση που ανέτρεψε έναν φιλορώσο ηγέτη και οδήγησε στη σύγκρουση με τους επίσης φιλορώσους αυτονομιστές της ανατολικής Ουκρανίας, που υποστηρίζονταν από τη Ρωσία. Σύμφωνα με την Plast, δεκάδες πρώην πρόσκοποί της συμμετείχαν εθελοντικά στις πολεμικές συγκρούσεις έως τώρα και τουλάχιστον πενήντα οκτώ εξ αυτών έχουν σκοτωθεί.
Η Ξένια Ντρεμλιουζένκο, αξιωματούχος στο τοπικό συμβούλιο της Plast, λέει ότι τον τελευταίο χρόνο έχει παρατηρήσει μια αξιοσημείωτη αλλαγή στη διάθεση όσων συμμετέχουν στις προσκοπικές κατασκηνώσεις, η οποία αντανακλά τις προκλήσεις του πολέμου με τη Ρωσία. «Όλοι αισθανόμαστε την ίδια κόπωση, παρ’ όλα αυτά, είναι κατανοητός απ’ όλους μας και ο σκοπός για τον οποίο αγωνιζόμαστε», τονίζει. «Δεν μπορούμε να τα παρατήσουμε όταν οι φίλοι μας έχουν ήδη πεθάνει για την ελευθερία μας». Σε πολλές από τις κατασκηνώσεις μπορεί κανείς να εντοπίσει έναν σωρό από συμβολισμούς, όπως και διάχυτο το πνεύμα της λαϊκής παράδοσης. Σε μια κατασκήνωση της Plast που απευθύνεται σε προσκόπους ηλικίας δεκαπέντε έως είκοσι ετών, στην περιοχή γύρω από την πόλη Λβιβ, οι συμμετέχοντες φορούν βισιβάνκες –τα πουκάμισα με τα περίτεχνα κεντήματα που αποτελούν κομμάτι της εθνικής φορεσιάς της χώρας– την ώρα που συμμετέχουν στις εκδηλώσεις της Κούπαλα, μιας γιορτής που μοιάζει με λαϊκό χωριάτικο πανηγύρι και διατηρεί έντονα πολλά προχριστιανικά, παγανιστικά στοιχεία.
Ένα αντίο στην παιδική ηλικία
Οι κατασκηνώσεις έχουν επωμιστεί έναν πρόσθετο ρόλο, καθώς ο πόλεμος έχει φέρει τα πάνω κάτω στο εκπαιδευτικό σύστημα της Ουκρανίας. Χιλιάδες σχολεία σε ολόκληρη τη χώρα έχουν υποστεί ζημιές ή έχουν καταστραφεί και πολλοί μαθητές έχουν εγκαταλείψει τη χώρα μαζί με τις οικογένειές τους. Στα σχολεία όπου γίνονται «κανονικά» τα μαθήματα, οι συνεχιζόμενες αεροπορικές επιδρομές κάνουν, συχνά, τους μαθητές να τρέχουν στα καταφύγια. «Ο πόλεμος έχει μεγάλο αντίκτυπο στα παιδιά», υπογραμμίζει ο Ιβάν Σβάρνικ, ιστορικός και εκπαιδευτικός, καθώς «όταν πετούν πάνω από τα κεφάλια τους πύραυλοι, όταν πέφτουν βόμβες, όταν πεθαίνουν οι φίλοι τους, μιλάμε περί τεράστιας δοκιμασίας για τον ψυχισμό τους». Για πολλά παιδιά έχει τελειώσει η εποχή του παιχνιδιού, προσθέτει. Άλλοι διαπιστώνουν ότι ο πόλεμος έχει εισχωρήσει στα παιχνίδια τους. Το περασμένο καλοκαίρι, στον δρόμο προς το Χάρκοβο, στα βορειοανατολικά της Ουκρανίας, τρία μικρά παιδιά έπαιζαν «σημείο ελέγχου», μιμούμενα τα μπλόκα που έχει στήσει ο στρατός ανά τη χώρα. Κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών τους από το σχολείο, στέκονταν έξω επί ώρες, φορώντας ψεύτικες στρατιωτικές στολές και καμουφλάζ, κρατώντας δύο μαχαίρια, κιάλια και ένα πιστόλι-παιχνίδι, ενώ κράδαιναν περήφανα την ουκρανική σημαία.
Οι καλοκαιρινές κατασκηνώσεις, βέβαια, προσφέρουν και μιαν απόδραση από την πραγματικότητα του πολέμου. Τον περασμένο Αύγουστο, στην Κατασκήνωση του Σκαντζόχοιρου, που απευθύνεται στα μικρότερα μέλη της Plast, παιδιά ηλικίας τριών έως έξι ετών πέρασαν μία εβδομάδα στα δασώδη βουνά γύρω από την πόλη Λβιβ. Η κατασκήνωση τους επέτρεψε να ζήσουν μια περιπέτεια στο δάσος, όπου άκουσαν αφηγήσεις λαϊκών μύθων και παραμυθιών της Ουκρανίας, που οι ιστορίες τους συνδέονται με τη λατρεία της φύσης.
Πρακτική εξάσκηση
Οι υπεύθυνοι της κατασκήνωσης φορούσαν κοστούμια για να αναπαραστήσουν τους χαρακτήρες αυτών των αρχαίων ιστοριών, ενώ τα παιδιά έτρεχαν στα κατάφυτα μονοπάτια των βουνών και οι σκέψεις τους ξέφευγαν από τις σειρήνες των αεροπορικών επιδρομών και τις μάχες στο μέτωπο. Στην πραγματικότητα, όμως, ο πόλεμος δεν είναι ποτέ μακριά. Ορισμένα από τα παιδιά έχουν εκτοπιστεί από τα σπίτια τους, καθώς αναγκάστηκαν να διαφύγουν από τη χώρα διασχίζοντας τα κοντινά σύνορα με την Πολωνία και επιστρέφουν σε αυτή μόνο σποραδικά. Ένας από τους μικρούς κατασκηνωτές, ο Μάρκο, πέντε ετών, πήγε στην κατασκήνωση μαζί με τη μητέρα του, Βίρα Ιχόριβνα, τριάντα τριών ετών. Ο πατέρας του, που πήγε ως στρατιώτης εθελοντικά, σκοτώθηκε πολεμώντας στα ανατολικά της χώρας. «Καταλαβαίνει –με τον τρόπο των παιδιών– ότι ο πατέρας του είναι νεκρός», λέει η Ιχόριβνα.
Οι μεγαλύτεροι πρόσκοποι πρέπει να παλέψουν με την ιδέα τού ότι, τελικά, όσα πράγματα μαθαίνουν στην κατασκήνωση ενδέχεται να τα χρησιμοποιήσουν στο μέτωπο του πολέμου.
Οι μεγαλύτεροι πρόσκοποι πρέπει να παλέψουν με την ιδέα τού ότι, τελικά, όσα πράγματα μαθαίνουν στην κατασκήνωση ενδέχεται να τα χρησιμοποιήσουν στο μέτωπο. «Καταλαβαίνω πως πολλοί άνθρωποι ζουν με την ελπίδα να τελειώσει γρήγορα ο πόλεμος –πρέπει να πιστεύεις στο καλύτερο δυνατό ενδεχόμενο– παρ’ όλα αυτά, χρειάζεται να είσαι προετοιμασμένος για τα πάντα», λέει η Βντόβιτς. Στο δάσος, εκεί όπου οι πρόσκοποι μπορούν να βασιστούν στον εαυτό τους και μόνο, συμπληρώνει, το μάθημα περί ετοιμότητας έχει γίνει κατανοητό, μαζί, φυσικά, με την ίδια την ιδέα ότι «μπορούμε να βασιστούμε μόνο στον εαυτό μας». «Με το να μαθαίνεις πώς να επιβιώνεις στη φύση, τα πράγματα γίνονται πιο εύκολα στην πραγματική ζωή», λέει πριν προσθέσει: «Προκλήσεις πάντα υπάρχουν. Μαθαίνεις, όμως, πώς να αντιμετωπίζεις τις καταιγίδες και τις απροσδόκητες ανατροπές».
