Στο κατάστρωμα του «Blue Panda» επικρατεί αναβρασμός. Το πλήρωμα είναι ενθουσιασμένο: Λίγο πριν, το drone που χειρίζεται ο εξειδικευμένος σε τέτοιου είδους πτήσεις Κρις Τζόνσον κατέγραψε μια ομάδα δώδεκα φυσητήρων – ανάμεσά τους υπάρχουν αρκετά μικρά, αλλά και κάποια νεογέννητα μέλη. Ο επικεφαλής του προγράμματος προστασίας της WWF για τις φάλαινες και τα δελφίνια ταξίδεψε από τη βάση του στη Μελβούρνη της Αυστραλίας, για να συνδράμει
στην αποστολή του ιστιοπλοϊκού σκάφους.
«Το WWF Ελλάς μαζί με την ομάδα του Tethys Research Institute οργανώνει αυτό το εκπληκτικό πρότζεκτ σχετικά με τα κητώδη (δελφίνια, φάλαινες) στην Ελληνική Τάφρο, μια θαλάσσια περιοχή που εκτείνεται από το Ιόνιο μέχρι τη Ρόδο και έχει ερευνηθεί ελάχιστα μέσα στα χρόνια. Μου ζήτησαν, λοιπόν, να συμμετάσχω καθώς έχω έρθει και παλιότερα στη χώρα σας, το 2007, για αντίστοιχη έρευνα», λέει στο τηλέφωνο, αλλά η φωνή του χάνεται ανάμεσα στις παρεμβολές. Βρίσκεται κάπου στα ανοιχτά της Ζακύνθου και το σήμα δεν είναι καλό.
Είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα δεν γνωρίζουν ότι στις θάλασσές μας κολυμπούν γιγάντιες φάλαινες, οι οποίες μπορούν να φτάσουν ακόμη και τους 40 (!) τόνους σε βάρος. Η συγκεκριμένη, λοιπόν, αποστολή έχει στόχο να συμβάλει στη διεύρυνση της γνώσης μας για τα απειλούμενα είδη κητωδών και να αναδείξει την ανάγκη προστασίας μιας από τις σημαντικότερες οικολογικά θαλάσσιες περιοχές της Μεσογείου. «Είναι τρομερό που βλέπω από κοντά ξανά φυσητήρες στις ελληνικές θάλασσας, μετά από τόσα χρόνια», αναφέρει όταν καταφέρνουμε να μιλήσουμε ξανά στο τηλέφωνο. «Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της Ελληνικής Τάφρου είναι ότι φιλοξενεί φυσητήρες. Μπορεί στον υπόλοιπο πλανήτη να θεωρείται ευάλωτο με εξαφάνιση είδος, στη Μεσόγειο όμως δεν είναι απλώς ευάλωτο· είναι ένα απειλούμενο με εξαφάνιση είδος».
Βίοι παράλληλοι
«Χωρίς αμφιβολία, είναι ο πιο μεγάλος κάτοικος της υδρογείου· η πιο τρομερή από όλες τις φάλαινες επάνω στη συμπλοκή· με την πιο μεγαλόπρεπη εμφάνιση· και, τέλος, η πιο πολύτιμη στο εμπόριο· είναι το μοναδικό ζώο που βγάζει εκείνη την πολύτιμη ουσία, το σπερματσέτο», γράφει ο Χέρμαν Μέλβιλ, στο κεφάλαιο 32 του Μόμπι Ντικ με τίτλο «Κητολογία». Κάπου ανάμεσα στον μύθο και στην πραγματικότητα, η φήμη των φυσητήρων δεν είναι η καλύτερη.
«Μπορεί στον υπόλοιπο πλανήτη να θεωρείται ευάλωτο με εξαφάνιση είδος, στη Μεσόγειο όμως δεν είναι απλώς ευάλωτο· είναι ένα απειλούμενο με εξαφάνιση είδος».
Ίσως έχει να κάνει με το γεγονός ότι όταν η φαλαινοθηρία βρισκόταν στην ακμή της, κάποιοι από αυτούς επιτέθηκαν σε πλοία. Σύμφωνα με τον Κρις Τζόνσον, όμως, αντιδρούν επιθετικά μόνον αν νιώσουν πως απειλούνται.
Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που τους κάνει τόσο σημαντικούς για εμάς; «Οι κενώσεις τους λειτουργούν ως λίπασμα για τους ωκεανούς. Να σημειώσουμε εδώ ότι το φυτοπλαγκτόν παράγει το 50% του οξυγόνου της Γης. Επίσης, πέρα από τη γοητεία που ασκούν διαχρονικά στην ανθρώπινη φαντασία, υγιείς φυσητήρες σημαίνουν υγιείς θάλασσες και δίχως υγιείς θάλασσες δεν μπορούμε να έχουμε υγιείς πληθυσμούς ψαριών, οι οποίοι τροφοδοτούν την παγκόσμια αλιεία». Σύμφωνα, με τον κ. Τζόνσον, ο οποίος ερευνά εδώ και 25 χρόνια τα εν λόγω κητώδη, οι χημικοί ρυπαντές που αναπτύσσονται στο λίπος τους είναι ένα στοιχείο που αποκαλύπτει την κατάσταση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. «Αν οι φυσητήρες της Μεσογείου εξαφανίζονταν, τότε θα ήταν περισσότερο από φανερό ότι κάτι δεν πηγαίνει καθόλου καλά στις ελληνικές θάλασσες», συμπληρώνει.
Βέβαια, η έρευνα και η ενημέρωση δεν αρκούν από μόνες τους για να σωθούν τόσο οι φυσητήρες όσο και οι θάλασσές μας – χρειάζεται και δράση. Για τον Αυστραλό υδροβιολόγο, το σημαντικότερο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση ονομάζεται 30 by 30, μια πρωτοβουλία με σκοπό να πείσει τις κυβερνήσεις να δεσμευθούν ότι το 30% της θάλασσας και της γης του πλανήτη θα αποτελεί προστατευόμενο έδαφος έως το 2030. Για την ώρα, περισσότερα από 50 κράτη έχουν συμφωνήσει προς αυτήν την κατεύθυνση. Είναι μία αρχή, αλλά έχουμε ακόμη πολύ δρόμο. Σε αντίθετη περίπτωση, ίσως επιβεβαιωθεί η δυσοίωνη προφητεία από το ίδιο κεφάλαιο του Μόμπι Ντικ: «Γιατί φονιάδες είμαστε όλοι, σε στεριά και θάλασσα· και οι Βοναπάρτες, και οι καρχαρίες».
Οι ελέφαντες των θαλασσών
«Περνούν 70% του χρόνου τους κυνηγώντας γιγάντια καλαμάρια στα υποθαλάσσια φαράγγια της Ελληνικής Τάφρου. Οι καταδύσεις αυτές διαρκούν έως και δύο ώρες, φτάνοντας σε βάθος ακόμη και 1.500 μέτρων, ενώ όταν ανεβαίνουν στην επιφάνεια, δεν κάθονται εκεί για περισσότερο από δέκα λεπτά», αναφέρει ο Κρις Τζόνσον. «Μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να δεις έναν φυσητήρα, είναι όμως πολύ πιο εύκολο να τον ακούσεις χρησιμοποιώντας ένα ειδικό μικρόφωνο, το υδρόφωνο, με το οποίο τους εντοπίζουμε», λέει εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο το «Blue Panda» «κυνηγά» τις φάλαινες.
Όπως μαθαίνουμε από τον Αυστραλό υδροβιολόγο, τους αποκαλούν «ελέφαντες της θάλασσας», αφού ζουν σε μητριαρχικές κοινωνίες των λίγων ατόμων, όπου δεν είναι σπάνιο οι «θείες» να προσέχουν τα μικρά της ομάδας αντί για τις μητέρες τους. Στον υπόλοιπο πλανήτη, αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι όταν τα αρσενικά φτάσουν στην εφηβεία, μεταναστεύουν προς τις πολικές περιοχές, και επιστρέφουν αργότερα στις εύκρατες ζώνες για να ζευγαρώσουν με τα θηλυκά. «Στους πληθυσμούς της Μεσογείου, όμως, αρσενικά και θηλυκά συνυπάρχουν σε κοντινές αποστάσεις», εξηγεί ο κ. Τζόνσον, τονίζοντας πάντως ότι υπάρχουν πολλά να μάθουμε γι’ αυτούς και ειδικότερα για το πώς τους επηρεάζει η ανθρώπινη δραστηριότητα.
Το σήμα χάνεται και πάλι, καθώς το ιστιοπλοϊκό αρμενίζει στο Ιόνιο. Χωρίς να ξέρω αν θα προλάβω να πάρω κάποια απάντηση, ζητάω από τον κ. Τζόνσον να θυμηθεί κάποια ανάμνηση από τα ταξίδια του με τις φάλαινες που δεν θα ξεχάσει ποτέ. Η φωνή του χάνεται για λίγο, πριν τον ακούσω να αφηγείται ανάμεσα σε παρεμβολές: «Ήταν το 2007, όταν ανοιχτά της Ζακύνθου συναντήσαμε μια ομάδα φυσητήρων και αποφασίσαμε να βουτήξουμε για να τραβήξουμε υποβρύχια πλάνα. Οι κάμερές μας κατέγραψαν τον ερχομό ενός νεογέννητου. Ήταν μία από τις πιο φαντασμαγορικές εμπειρίες που έχω δει ποτέ στην άγρια φύση: οι φάλαινες κολυμπούσαν εδώ κι εκεί ενθουσιασμένες, θυμίζοντας οικογένεια ανθρώπων που συναντά για πρώτη φορά το μωρό στο μαιευτήριο. Είναι μια σκηνή που πάντα θα θυμάμαι· μια σκηνή που αποδεικνύει το πόσο σημαντικό θαλάσσιο οικοσύστημα είναι η Ελληνική Τάφρος».
Το σπίτι των φυσητήρων
Η Ελληνική Τάφρος είναι η υποθαλάσσια οροσειρά που εκτείνεται στα ανοιχτά των ακτών από το βόρειο Ιόνιο πέλαγος, τα νότια της Κρήτης μέχρι και τη Ρόδο, με χαράδρες οι οποίες φτάνουν έως και τα 5 χλμ. σε βάθος, περιλαμβάνοντας το βαθύτερο σημείο της Μεσογείου, το φρέαρ των Οινουσσών (5.121 μ).
Στα ελληνικά νερά συναντάμε 13 είδη κητωδών, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων βρίσκεται στην Ελληνική Τάφρο. Από αυτά, μόνο οκτώ διατηρούν μόνιμους πληθυσμούς στη χώρα μας: ο ζιφιός, ο φυσητήρας, η πτεροφάλαινα, το ρινοδέλφινο, το κοινό δελφίνι, το ζωνοδέλφινο, το σταχτοδέλφινο και η φώκαινα.
Ο φυσητήρας, ένα από τα πλέον απειλούμενα είδη και το πιο μεγαλόσωμο κητώδες της περιοχής, διατηρεί πληθυσμό περίπου 200 ατόμων στην Ελληνική Τάφρο.
Οι σημαντικότερες απειλές στην περιοχή είναι η ναυσιπλοΐα (πάνω από το 50% των νεκρών φυσητήρων έχουν σημάδια από προπέλες πλοίων), οι σεισμικές έρευνες για την εξόρυξη υδρογονανθράκων, οι στρατιωτικές ασκήσεις με σόναρ, η υπεραλίευση, η παράνομη και καταστρεπτική αλιεία, η ρύπανση (χημική και πλαστική) και, τέλος, η κλιματική αλλαγή.
Κεντρική φωτογραφία: Το σκάφος «Blue Panda» ακολουθεί από κοντά ένα κοπάδι φυσητήρων στα ανοιχτά των Παξών. (Φωτογραφίες: Chris Johnson / WWF)
