Προσπαθήστε να θυμηθείτε. Είναι περίπου τέτοιες μέρες πριν από 25 χρόνια, τα θερινά παραμένουν ανοιχτά και το σινεμά είναι πάντα μια καλή λύση για το σαββατόβραδο. Δεν έχετε μεγάλες προσδοκίες από την ταινία που θα αρχίσει, γυρνάτε μάλιστα στον διπλανό σας και με τη γλώσσα ήδη αλατισμένη απ’ τα ποπ κορν ρωτάτε: «Τι ακριβώς είναι αυτό που θα δούμε;». Στην οθόνη τότε εμφανίζεται κώδικας, έπειτα μια σκηνή δράσης με μια παράδοξη χορογραφία σε αργή κίνηση. Πώς τα σκέφτηκαν όλα αυτά; Και πώς τα έκαναν; Μετά ο Νίο παίρνει το κόκκινο χάπι και, τέλος πάντων, η ανθρωπότητα αποδεικνύεται πως είναι ένα εικονικό κατασκεύασμα. Στον γυρισμό για το σπίτι ορκίζεστε στη μαγεία του σινεμά, γιατί το Matrix δεν ήταν απλώς ένα απολαυστικό κυβερνοπάνκ παραλήρημα, αλλά μια γενναία κινηματογραφική πρόταση.
Αυτό που μας κάνει να επιστρέφουμε σήμερα στο σινεμά του 1999 είναι το γεγονός ότι το εγχείρημα των αδερφών Λάρι και Άντι Γουατσόφσκι (πριν γίνουν Λάνα και Λίλι Γουατσόφσκι και περάσουν περίπου ένα τέταρτο του αιώνα προσεγγίζοντας ξανά και ξανά το σύμπαν του Matrix) ήταν ένα από τα πολλά που έφεραν στο σινεμά εκείνης της χρονιάς έναν αέρα τόλμης, πρωτοπορίας και ανανέωσης – το κρίνουμε εκ των υστέρων, αλλά αυτή η αίσθηση ήταν εξαρχής παρούσα. Πριν ακόμα ολοκληρωθεί εκείνη η χρονιά, ο αρθρογράφος Τζεφ Γκόρντινερ έκανε ένα ιστορικό (για την ποπ κουλτούρα) σχόλιο στο Entertainment Weekly, γράφοντας ότι το 1999 άλλαξε το σινεμά, αφού ήταν η «χρονιά που όλοι οι παλιοί, βαρετοί κανόνες για τον κινηματογράφο άρχισαν να καταρρέουν. Η χρονιά που μια νέα γενιά σκηνοθετών […] άρπαξε τη δάδα που τρεμόπαιζε από τους γερασμένους αντάρτες της δεκαετίας του ’70».
Για του λόγου το αληθές: Οι Γουατσόφσκι ήταν 30άρηδες, το ίδιο και οι Σάντσες και Μάιρικ, που με ένα «αστείο» μπάτζετ τρόμαξαν όλον τον πλανήτη με το Blair Witch Project. Ο Αλεξάντερ Πέιν ήταν 38 όταν γύρισε το Election (ατυχώς αποδίδεται ως Σκάνδαλα στα θρανία), ο Ντέιβιντ Φίντσερ (ήδη με μπόλικο κύρος χάρη στο Seven) ήταν 37 όταν σκηνοθέτησε το Fight Club. Ο Τζέιμς Μάνγκολντ (Το κορίτσι που άφησα πίσω) ήταν 36, ο Σαμ Μέντες (American Beauty) ήταν 34, η Κίμπερλι Πιρς (Boys Don’t Cry) 32, ο Σπάικ Τζονς (Στο μυαλό του Τζον Μάλκοβιτς) 31, ενώ ο Πολ Τόμας Άντερσον (Μανόλια), η Σοφία Κόπολα (Αυτόχειρες παρθένοι) και ο Μ. Νάιτ Σιάμαλαν (Έκτη αίσθηση) δεν είχαν κλείσει ακόμα τα 30.
Στη συζήτηση μπορούμε να συμπεριλάβουμε και ταινίες που γυρίστηκαν λίγους μήνες νωρίτερα ή λίγους μήνες αργότερα, αλλά βρίσκονται εκτός των αυστηρών ορίων του ημερολογιακού έτους, με σκηνοθέτες του ίδιου ηλικιακού γκρουπ που έκαναν τότε τα πρώτα τους βήματα, όπως ο Νόλαν, ο Αρονόφσκι, ο Γουές Άντερσον ή ακόμα και ο Γερμανός Τομ Τίκβερ – το Τρέξε Λόλα, τρέξε, αν και είναι ταινία του 1998, βρίσκεται συχνά σε λίστες του 1999 λόγω της ημερομηνίας προβολής στις ΗΠΑ, κάτι που μας θυμίζει πως η κινηματογραφική άνοιξη στη δύση του 20ού αιώνα αφορά πρωτίστως, αλλά όχι αποκλειστικά, το αμερικανικό σινεμά.
Το ερώτημα λοιπόν είναι πώς συντελέστηκε αυτή η αλλαγή φρουράς. Τυχαία; Συμπτωματικά; Αυτή είναι πάντα μια πιθανότητα. Σύμφωνα πάντως με τον Μπράιαν Ράφτερι, συγγραφέα ενός βιβλίου για τις ταινίες εκείνης της χρονιάς (Best.Movie.Year.Ever.), η συγκεκριμένη φουρνιά δημιουργών βρήκε χώρο και ευκαιρίες λόγω της δημιουργικά υποτονικής (με λαμπρές εξαιρέσεις, πάντως) κινηματογραφικής παραγωγής της δεκαετίας του ’90 και της ανάγκης του Χόλιγουντ για νέες ιδέες.
Τα μεγάλα στούντιο χρειάζονταν ανθρώπους με όραμα και αντανακλαστικά, μεγαλωμένους ανάμεσα στην κουλτούρα του ανεξάρτητου σινεμά και των βιντεοκλίπ του MTV, ανθρώπους με μεράκι και σινεφιλική τρέλα, με ανησυχίες και διάθεση για αλλαγή. «Οι ταινίες του 1999 εμπεριέχουν την πεποίθηση ότι μπορείς να αλλάξεις αυτό που είσαι, μπορείς να αλλάξεις τις συνθήκες γύρω σου, μπορείς να διατηρήσεις την ατομικότητά σου μέσα σε μια περίεργη και μπερδεμένη εποχή», ανέφερε πρόσφατα ο Ράφτερι σε εκπομπή του NPR.
Η τελευταία χρονιά
Σκηνές και ατάκες από τις παραπάνω ταινίες απέκτησαν οικουμενικό χαρακτήρα και εντάχθηκαν στη συλλογική μας συνείδηση εν μέρει χάρη στην εξέλιξη του ίντερνετ τα αμέσως επόμενα χρόνια: Δύσκολα βρίσκεται σήμερα στον δυτικό κόσμο άνθρωπος πάνω από 35 χρονών που να μην ξέρει ποιος είναι ο πρώτος κανόνας του Fight Club, τι σημαίνει η φράση «I see dead people» και γιατί το σώμα της Μίνα Σουβάρι είναι καλυμμένο με ροδοπέταλα. Ασφαλώς υπάρχει μια καλτ διάσταση πλέον που εκτονώνεται σε διαδικτυακά μιμίδια και νοσταλγικές κουβέντες, αλλά υπάρχει και ένα αδιαπραγμάτευτο κινηματογραφικό αποτύπωμα.
Η σοδειά του 1999 έφερε όλα τα μεταμοντέρνα όπλα στο προσκήνιο, τη μη συμβατική αφήγηση, την καταπάτηση των ορίων των ειδών. Τι είναι η Έκτη αίσθηση; Ένα ανατριχιαστικό θρίλερ ή ένα σχόλιο για την απώλεια; Μπορεί να λειτουργήσει ως αιχμηρή πολιτική σάτιρα μια εφηβική κωμωδία όπως το Election; Βλέπουμε το τέλος του αμερικανικού ονείρου μέσα από τις φαντασιώσεις του Σπέισι στο American Beauty;
Τα μεγάλα στούντιο χρειάζονταν ανθρώπους με όραμα και αντανακλαστικά, μεγαλωμένους ανάμεσα στην κουλτούρα του ανεξάρτητου σινεμά και των βιντεοκλίπ του MTV.
Οι δημιουργοί εκείνης της στιγμής θέλησαν να αποτυπώσουν τις ιδιαιτερότητες του κόσμου τους, τη χαοτική του αποσπασματικότητα, την ασάφεια των ρόλων και τη ρευστότητα της ταυτότητας. Έμμεσα ή άμεσα, ο καθένας με το στιλ και την αισθητική του, ανάλογα με τις προσλαμβάνουσες και τις φιλοδοξίες του, αλλά πάντα με ορμή.
Ήταν το 1999. Το τέλος μιας χιλιετίας, ενός αιώνα και μιας δεκαετίας· μιας δεκαετίας απόλαυσης και αμφισβήτησης, μιας δεκαετίας αόρατων μετασχηματισμών και μεγάλων ψευδαισθήσεων, μιας δεκαετίας-παρένθεσης για τον κόσμο, πριν από τους Δίδυμους Πύργους, πριν από την οικονομική κρίση, αλλά και, κινηματογραφικά, πριν από την κυριαρχία του streaming που άλλαξε τη φυσιογνωμία του μέσου. Το 1999 συνέβη πριν από όλα αυτά. Στα σκοτεινά πλάνα των ταινιών εκείνης της χρονιάς, όταν τα ξαναβλέπουμε με τη σημερινή μας γνώση, μπορούμε να διακρίνουμε μια αθωότητα, περισσότερο από μια προφητεία. Ήταν σχεδόν ρομαντική η επανάσταση στο Fight Club, προσπαθήστε να θυμηθείτε.
Τι άλλο είδαμε
Το 1999 γυρίστηκαν κι άλλες ταινίες που δεν συμβαδίζουν με τις προτάσεις των νεότερων σκηνοθετών, αλλά συμπληρώνουν την εικόνα μιας πλούσιας κινηματογραφικής χρονιάς. Θυμηθείτε, λοιπόν, ότι το 1999 είδατε μία από τις πιο χαριτωμένες ρομαντικές κομεντί της σύγχρονης εποχής (Μια βραδιά στο Νότινγκ Χιλ), την πιο συγκινητική διασκευή μυθιστορήματος του Στίβεν Κινγκ (Το πράσινο μίλι), μια γλυκιά ταινία του Ντέιβιντ Λιντς που δεν μοιάζει καθόλου με μια ταινία του Ντέιβιντ Λιντς (The Straight Story), μια εφηβική σαχλαμάρα-σεξοκωμωδία με τεράστιο αποτύπωμα στην ποπ κουλτούρα (American Pie), ένα γοητευτικό μυστήριο που για κάποιον λόγο όλοι το έχουμε δει περισσότερες από τρεις φορές (Ο ταλαντούχος κύριος Ρίπλεϊ), το συγκλονιστικό δικαστικό θρίλερ του Μάικλ Μαν (The Insider), ένα έπος του μαύρου σινεμά από τον Σπάιλ Λι (Το καλοκαίρι του Σαμ), τη μεγαλύτερη στιγμή του Πέδρο Αλμοδόβαρ (Όλα για τη μητέρα μου) και βέβαια το κύκνειο άσμα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ (δεν πρόλαβε την πρεμιέρα) με την εμβληματική του σπουδή στις σύγχρονες σχέσεις στο Μάτια ερμητικά κλειστά.
Οι δημιουργοί εκείνης της στιγμής θέλησαν να αποτυπώσουν τις ιδιαιτερότητες του κόσμου τους, τη χαοτική του αποσπασματικότητα, την ασάφεια των ρόλων και τη ρευστότητα της ταυτότητας.
«Τα ανθρώπινα όντα είναι καταστροφικά. Και δεν έχεις ποτέ πραγματική πρόσβαση στις σκέψεις κάποιου», είπε πρόσφατα η Νικόλ Κίντμαν στους Los Angeles Times, με την αφορμή της συμπλήρωσης 25 ετών από την κυκλοφορία της ταινίας. «Ο Στάνλεϊ πάντα έλεγε ότι τα ζώα είναι πολύ πιο ειλικρινή από τους ανθρώπους. Θυμάμαι ότι παρακολουθούσαμε ένα ντοκιμαντέρ με λιοντάρια και ένα λιοντάρι έκανε μια άγρια επίθεση. Αναστατώθηκε από αυτό, αλλά είπε επίσης: “Λοιπόν, τουλάχιστον τα ζώα είναι πιο ευανάγνωστα. Ξέρεις ποια είναι τα κίνητρά τους”». Σε αντίθεση με το σημερινό στάτους της ταινίας, η κριτική τότε την υποδέχτηκε μάλλον χλιαρά. Εισπρακτικά πάντως δεν πήγε άσχημα – λογικό: το πιο διάσημο ζευγάρι του Χόλιγουντ, Κίντμαν-Κρουζ, υποδυόταν το ζευγάρι στην οθόνη υπό τις οδηγίες του Κιούμπρικ, σε μια ιστορία με μυστηριώδη ερωτικά μονοπάτια. Δεν τη βρίσκουμε πάντως στη δεκάδα των πιο πετυχημένων εμπορικά ταινιών της χρονιάς (όπως δεν βρίσκουμε, π.χ., ούτε το Fight Club ή το American Beauty, που λίγο αργότερα θα κέρδιζε το Όσκαρ καλύτερης ταινίας), σε αντίθεση με το Η νύφη το ’σκασε, Η μούμια ή το Κατά λάθος μπαμπάς.
Η ταινία βέβαια που έσπασε ταμία το 1999 ήταν η επιστροφή του Πολέμου των άστρων, με το φραντσάιζ να επανεκκινεί με το Επεισόδιο Ι – Η αόρατη απειλή, προαναγγέλλοντας αυτό που θα ερχόταν στον κινηματογραφικό κόσμο, στην αρχή σταδιακά κι έπειτα σαρωτικά: σίκουελ και πρίκουελ επιτυχημένων τίτλων που εξασφαλίζουν στα στούντιο ένα μίνιμουμ κοινό και σταθερά έσοδα. Ακόμα και η Pixar έκανε εκείνη τη χρονιά ένα δειλό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση με την κυκλοφορία του Toy Story 2, το οποίο πάντως για αρκετό κόσμο είναι καλύτερο από το πρώτο. Ή εξίσου καλό, έστω.
Τηλεόραση και «τηλεόραση»
Όσο συνέβαιναν αυτά στη μεγάλη οθόνη, συνέβαιναν άλλα στη μικρή. Η τηλεόραση ήταν ακόμα τηλεόραση, βρισκόταν απέναντι απ’ τον καναπέ στο σαλόνι και απέναντι απ’ το κρεβάτι στο υπνοδωμάτιο των μεγάλων, και ως επί το πλείστον πρόβαλλε ποιοτικά μέτριο περιεχόμενο. Υπήρχαν σημαντικά σίτκομ, διασκεδαστικές περιπέτειες, μυθικές σαπουνόπερες, υπήρχαν φυσικά οι Σίμπσονς και το Σάουθ Παρκ, αλλά δεν υπήρχαν παραγωγές κινηματογραφικού επιπέδου (ας εξαιρέσουμε το Τουίν Πικς του 1990, που είναι μια πολύ ειδική περίπτωση).
Το ΗΒΟ είχε κάνει μια δειλή δοκιμή με το Oz, αλλά την επανάσταση την έφερε το πρώτο επεισόδιο των Sopranos τον Ιανουάριο του 1999, με τον Τόνι Σοπράνο να αρνείται ενώπιον της ψυχιάτρου του ότι υπέστη μια κρίση πανικού. Στην Ελλάδα προφανώς δεν το πήραμε είδηση, όπως αντίστοιχα θα συνέβαινε σήμερα με μια σημαντική πρεμιέρα. Αλλά ήταν μια σημαντική πρεμιέρα; Πιο πολύ ήταν ένα πείραμα. Ένα πείραμα που πέτυχε, προφανώς, επιβάλλοντας στα τηλεοπτικά δίκτυα να ασχοληθούν πιο σοβαρά με τις δυνατότητες του μέσου και να προσθέσουν λίγη κινηματογραφική κουλτούρα. Όταν προβλήθηκε το ιστορικό «μαύρο» τελευταίο επεισόδιο των Sopranos το 2007, η τηλεόραση είχε γίνει «τηλεόραση», ήταν μια μεγάλη οθόνη σε σμίκρυνση, είχαμε πια δει αριστουργήματα. Ένα από τα πολλά ήταν και το The West Wing, μια πολύ ποιοτική πολιτική σειρά του NBC που ξεκίνησε «νωρίς», μαζί με τους Sopranos, μένοντας όμως πάντα στη σκιά τους.
Προσπαθήστε να θυμηθείτε. Το επόμενο επεισόδιο της σειράς που βλέπετε βγαίνει σε μία εβδομάδα, μπορεί και πιο πολύ. Υπομονή. Η τηλεόραση δεν παίζει τίποτα και πετάγεστε στο βιντεοκλάμπ. Σε κάποιο ράφι στο σαλόνι σας έχετε μια συλλογή με DVD ή βιντεοκασέτες. Μια-δυο φορές τον μήνα πηγαίνετε σινεμά. Ίσως και συχνότερα. Και πριν αρχίσει η προβολή δεν χαμηλώνετε το κινητό, γιατί δεν έχετε κινητό. Συζητάμε για τις ταινίες και τις σειρές του 1999 όχι μόνο επειδή υπήρξαν σπουδαίες ή επειδή επηρέασαν τα χρόνια που ακολούθησαν, αλλά και επειδή θέλουμε να θυμηθούμε πώς ζούσαμε το 1999 και, ειδικότερα, πώς ήταν τότε η σχέση μας με το σινεμά και την ποπ κουλτούρα – λίγο πιο ανεπιτήδευτη; Λίγο πιο αγνή; Προσπαθήστε να θυμηθείτε. Να πηγαίνεις σινεμά και να μην έχεις ιδέα τι είναι αυτό το Matrix. Να βλέπεις το Fight Club για πρώτη φορά, να μην ξέρεις ποιος είναι ο Τζον Μάλκοβιτς, να μην ξέρεις τι γίνεται στην Έκτη αίσθηση!
