«Τον Οκτώβριο του 1994, τρεις φοιτητές κινηματογράφου εξαφανίστηκαν στα δάση κοντά στο Μπούρκιτσβιλ του Μέριλαντ, καθώς γύριζαν ένα ντοκιμαντέρ. Έναν χρόνο αργότερα, το υλικό που είχαν τραβήξει με τις κάμερές τους έκανε την εμφάνισή του». Το καλοκαίρι το 1999 το κοινό καθόταν στριμωγμένο αγκώνα με αγκώνα στα σινεμά, καθώς στην οθόνη εμφανίζονταν οι συγκεκριμένες φράσεις, γραμμένες με λευκά γράμματα σε μαύρο φόντο, τις πρώτες στιγμές του The Blair Witch Project. Αυτό που ακολουθούσε ήταν 80 και κάτι λεπτά αυξανόμενου τρόμου, καθώς τρεις εικοσάρηδες –ο Τζος, η Χέδερ και ο Μάικ– προσπαθούσαν να αποκαλύψουν την αλήθεια πίσω από μια υπερφυσική οντότητα με την ονομασία Blair Witch. Το τέλος δεν ήταν καλό για τους τρεις φοιτητές.
Αρχικά γυρισμένο με μπάτζετ 35 χιλιάδων δολαρίων, το The Blair Witch Project συγκέντρωσε 250 εκατομμύρια δολάρια, κάνοντας τότε ρεκόρ εσόδων για ανεξάρτητη ταινία. Στην πορεία μεταμορφώθηκε σε φαινόμενο της ποπ κουλτούρας, σε ένα φιλμ που «προφήτεψε» την έκρηξη των ταινιών τρόμου του είδους (found-footage) και άφησε το κοινό να αναρωτιέται με άβολο τρόπο: «Είναι αληθινά όσα είδαμε;». Πρόκειται για έναν υπαρξιακό γρίφο, ο οποίος, 25 χρόνια μετά, αιωρείται πιο έντονα από ποτέ, αναγκάζοντάς μας να θέσουμε αυτήν ακριβώς την ερώτηση σε σχεδόν κάθε εικόνα, ήχο ή ψήγμα πληροφορίας που συναντάμε.
Περισσότεροι χρήστες, περισσότερα ερωτήματα
Εκείνο τον καιρό, η δημιουργία ατμόσφαιρας αμφιβολίας χρειάστηκε να σχεδιαστεί στρατηγικά από τους σκηνοθέτες Ντάνιελ Μάιρικ και Εντουάρντο Σάντσες. Η ταινία διαφημίστηκε ως ντοκιμαντέρ, στο διαφημιστικό υλικό υπήρχαν αφίσες με την ένδειξη «αναζητείται» για τους τρεις πρωταγωνιστές –τον Τζόσουα Λέοναρντ, τη Χέδερ Ντόναχιου, η οποία σήμερα ακούει στο όνομα Ρέι Χανς, και τον Μάικλ Σ. Γουίλιαμς–, που τότε ήταν άγνωστοι εν πολλοίς ηθοποιοί και έπρεπε να κρατήσουν χαμηλό προφίλ μέχρι να βγει η ταινία στα σινεμά.
Μάλιστα, ένα ξεχωριστό ψευδο-ντοκιμαντέρ με τίτλο Η κατάρα της Blair Witch, το οποίο προβλήθηκε στην καλωδιακή τηλεόραση λίγο πριν από την πρεμιέρα της ταινίας, είχε την ανατριχιαστικά πειστική προσέγγιση των ντοκιμαντέρ αληθινών εγκλημάτων (true crime): εμπεριείχε φωτογραφίες που έμοιαζαν απόλυτα αληθινές, ακόμα και φωτογραφικό υλικό από την παιδική ηλικία των πρωταγωνιστών, καθώς και κατασκευασμένα άρθρα και συνεντεύξεις με ηθοποιούς οι οποίοι παρίσταναν τον καθηγητή κινηματογράφου της Χέδερ και την κοπέλα του Τζος, μεταξύ άλλων, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα αληθοφανές κλίμα μιας παράλληλης πραγματικότητας.
Στον πυρήνα της δημιουργίας αυτού του εκτενούς φανταστικού κόσμου για τις ανάγκες της ταινίας, βρισκόταν ένα εντελώς απλοϊκό σάιτ όπου οι Μάιρικ και Σάντσες αποτύπωναν την ιστορία της Blair Witch. Μάλιστα, επίσης πολύ σημαντικό, ο εν λόγω ιστότοπος λειτουργούσε και ως ένα φόρουμ συζήτησης για όσους είχαν περιέργεια να μάθουν περισσότερα, αξιοποιώντας με πολύ έξυπνο τρόπο το ταχύτατα αναπτυσσόμενο τότε ίντερνετ.
«Δημιουργήσαμε έναν χώρο όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να συζητήσουν μαζί μας και να εξερευνήσουν τη μυθολογία της ταινίας», έλεγε ο Μάιρικ, 60 ετών σήμερα, σε μια κοινή συνέντευξη με τον Σάντσες τον περασμένο Ιούνιο. Καθώς όλο και περισσότεροι χρήστες επισκέπτονταν το σάιτ, όλο και περισσότερα ερωτήματα προέκυπταν, τα οποία «έβαζαν φωτιά στα μπατζάκια μας, ώστε να παρέχουμε όλο και περισσότερες πληροφορίες», θα συμπλήρωνε ο Μάιρικ. «Μέχρι εκείνη τη στιγμή, κανείς δεν είχε κάνει χρήση του ίντερνετ με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο βαθμό».
Καθώς η βραδιά της πρεμιέρας πλησίαζε, οι σκηνοθέτες είχαν όλο και μεγαλύτερη ανησυχία μήπως είχαν παρατραβήξει το σκοινί σχετικά με την «αληθινή» ιστορία. Πιο συγκεκριμένα, όταν ένας αστυνομικός που εργαζόταν στην περιοχή όπου γυρίστηκε η ταινία, τους πλησίασε για να τους ζητήσει πληροφορίες σχετικές με την υπόθεση, ο Μάιρικ παραλίγο να πάθει κρίση πανικού.
Είναι αληθινό;
Τα τελευταία 25 χρόνια, η ιδέα της παραπληροφόρησης, η οποία από το 2016 και μετά μετατράπηκε σε κυρίαρχο ρεύμα με ταχύτατους ρυθμούς, έχει αλλάξει δραστικά. Πολλές φορές υπάρχει η διαφωνία για το κατά πόσο θα μπορούσε να κοπιαριστεί ή όχι η επιτυχία του The Blair Witch Project, μια συζήτηση που συχνά πυκνά κάνει την εμφάνισή της σε ιντερνετικά φόρουμ, στο TikTok και το Reddit, όπου κάποιες αναρτήσεις έχουν συγκεντρώσει εκατομμύρια προβολές και χιλιάδες σχόλια. Όπως, για παράδειγμα, μια περσινή συζήτηση που είχε τίτλο: «Τελικά, το κοινό πίστευε ότι το The Blair Witch Project είναι αληθινό;».
«Οι άνθρωποι πραγματικά πίστευαν ότι είναι αληθινό. Δεν υπήρχε ΤΙΠΟΤΑ σαν αυτό μέχρι τότε», έγραψε ένας χρήστης στο Reddit, αντανακλώντας πολλές αντίστοιχες απαντήσεις στον ιστότοπο. Θα μπορούσε, όμως, το φαινόμενο του The Blair Witch Project να λάβει χώρα σήμερα; «Όλος ο κόσμος είναι τρομερά κυνικός με τις πληροφορίες που λαμβάνει σήμερα», σύμφωνα με τον Μάιρικ. «Κανείς δεν πιστεύει τίποτα και όλοι πιστεύουν τα πάντα την ίδια στιγμή. Είναι πολύ παράξενο».
Όταν ξεκίνησαν τα γυρίσματα της ταινίας, οι τρεις πρωταγωνιστές στάλθηκαν στο δάσος χωρίς να έχουν μαζί τους γραμμένους διαλόγους. Ο Λέοναρντ, η Χανς και ο Γουίλιαμς έλαβαν όλοι από μία περιγραφή, αλλά μόνο όσον αφορά τον χαρακτήρα που θα ερμήνευαν. Τους δόθηκε εξοπλισμός για κάμπινγκ καθώς και κάμερες, με τις οποίες τράβηξαν όλο το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην ταινία.
Στην κριτική της για τους New York Times, η Τζάνετ Μάσλιν έγραφε: «Κράτησαν κυριολεκτικά τις κάμερες της ταινίας και τους άφησαν μες στο κρύο, πεινασμένους, αποπροσανατολισμένους, αλλά ολοένα και πιο οργισμένους, ακριβώς όπως οι χαρακτήρες που ερμηνεύουν». Το χειρότερο; Δεν είχαν καμία γνώση για το παιχνίδι που θα παιζόταν στην πλάτη τους.
Αποσπασματικότητα και εμπορευματοποίηση
Την περίοδο που κυκλοφόρησε η ταινία, το κοινό δεν ήταν συνηθισμένο στην πνευματική εκγύμναση που απαιτούσε το The Blair Witch Project, στο να ενεργοποιηθούν, δηλαδή, εκείνα τα μέρη του εγκεφάλου τα οποία διακρίνουν αν κάτι είναι ή όχι αλήθεια.
Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, έχει μετατραπεί πια στη βασική μας λειτουργία, βάζοντάς μας στη διαδικασία να αμφισβητούμε ακόμα και τις αισθήσεις μας και, εν συνεχεία, να αναρωτιόμαστε μαζικά αν κάτι είναι αληθινό ή αποτελεί ξεκάθαρα εξαπάτηση· τι είναι σκηνοθετημένο και τι έγινε βάση σεναρίου· τι δημιουργήθηκε από ανθρώπους και τι αποτελεί προϊόν τεχνητής νοημοσύνης.
Η εγκυρότητα φωτογραφιών που απεικονίζουν ανθρώπινα πρόσωπα, οι κριτικές εστιατορίων και μουσικών δίσκων, ακόμα και ιστορικές φωτογραφίες από φαινομενικά έγκυρες πηγές δεν αποτελούν πια με σιγουριά κομμάτι της αλήθειας. Τα «γατόψαρα», όπως τους αποκαλούν, άνθρωποι δηλαδή που κατασκευάζουν διαδικτυακές περσόνες έχοντας πολλά και διαφορετικά κίνητρα, συνεχίζουν να πολλαπλασιάζονται. Και infuencers κατασκευασμένοι από την τεχνητή νοημοσύνη δίνουν την αίσθηση πως είναι πραγματικοί άνθρωποι και είναι έτοιμοι να γλιστρήσουν στα feeds των κοινωνικών δικτύων.
Ο καθένας φέρει ένα διαφορετικό επίπεδο αξιοπιστίας στην όλη κατάσταση, ένα σχίσμα που επιδεινώθηκε καθώς η ψυχαγωγία και η ειδησεογραφία, δύο είδη που περπατούν το ένα δίπλα στο άλλο διεκδικώντας κομμάτι από τη ζωή μας, αιμορραγούν παρέα. Η τεχνολογική καινοτομία, η αποσπασματικότητα και η εμπορευματοποίηση βάζουν «λάδι στη φωτιά», προσπαθώντας να κάνουν τις ειδήσεις πιο διασκεδαστικές.
Η Στεφανί Έντγκερλι, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Northwestern, η οποία ειδικεύεται στην παραπληροφόρηση στις νεαρές ηλικίες, σε μια συνέντευξή της τον περασμένο μήνα, σημείωσε πως έίναι μια ερώτηση που γεννά νέα ερωτήματα: «Τι είναι εκείνο που κάνει τους ανθρώπους να θέλουν να μοιραστούν ειδήσεις, να συντονίζονται περισσότερο με την επικαιρότητα, να συνδεθούν περισσότερο με άλλους ανθρώπους, να ξοδέψουν περισσότερα χρήματα μέσα από συνδρομές;».
Αυτές οι ερωτήσεις μετακινούν τις ειδήσεις «λίγο πιο μακριά από τα γεγονότα», πρόσθεσε η Έντγκερλι. Μάλιστα, για να γίνουν ακόμα πιο πολύπλοκα τα πράγματα, είπε ότι «οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν εκείνα με τα οποία συμφωνούν, θεωρώντας ότι αυτά είναι οι πραγματικές ειδήσεις». Επίσης πρόσθεσε ότι, «αν η είδηση προέρχεται από ένα μέσο το οποίο τείνει να έχει σχέσεις με μια πολιτική θέση που υποστηρίζουμε, τότε έχουμε την τάση να θεωρούμε πως αυτή είναι περισσότερο είδηση από τις άλλες».
Μέσα από το σάιτ του The Blair Witch Project, ο Σάντσες παραδέχτηκε πως εκείνος και ο Μάιρικ κεφαλαιοποίησαν την παρόρμηση του κοινού να αναζητά πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις υπάρχουσες απόψεις του. Τώρα, καθώς το διαδίκτυο συνεχίζει να επεκτείνεται γρήγορα, είναι σχεδόν αδύνατο να αποφύγουμε τα echo chambers που τροφοδοτούνται από αλγόριθμους και ενισχύουν τις πεποιθήσεις μας. Μαζί με τη μάστιγα της παραπληροφόρησης, οι σύγχρονοι «μπαμπούλες» δείχνουν πιο αληθινοί από ποτέ.
«Όλοι βρίσκονται σε διαφορετική γραμμή εκκίνησης», είπε η Έντγκερλι. «Οι άνθρωποι μπορούν να έχουν και πρέπει να σχηματίζουν διαφορετικές απόψεις για τα πράγματα, αλλά πιστεύω ότι έχουμε χάσει ως ανθρωπότητα τη δυνατότητα να διακρίνουμε πως κάποια συγκεκριμένα γεγονότα είναι αληθινά και άλλα όχι».
«Τα παντα δεν είναι όπως είναι»
Η εμπειρία της ζωής μέσα από έναν φακό ήταν κάποτε μια τόσο παράξενη προοπτική που κατά τη σύλληψη της ιδέας για την ταινία ο Μάιρικ και ο Σάντσες είχαν εμμονή με την αληθοφάνεια του κεντρικού τρόπου αφήγησης: Γιατί η Χέδερ συνέχιζε να τραβάει λήψεις με την κάμερά της, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν χαμένη και κυνηγημένη μέσα στο δάσος; Σήμερα, αυτή η ερώτηση δεν θα χρειαζόταν καν απάντηση. Τα feeds μας είναι γεμάτα με πλάνα πολέμου σε πρώτο πρόσωπο, με φυσικές καταστροφές, συναυλίες, περιπάτους στην πόλη και κάθε ανθρώπινη εμπειρία στο ενδιάμεσο.
Η οικειότητα του κοινού που βλέπει όλα όσα βλέπει ο χαρακτήρας της, «επειδή ποτέ δεν άφησα κάτω αυτή τη βιντεοκάμερα», έλεγε η Χανς σε μια συνέντευξη το 1999, είναι «πραγματικά τρομακτική».
Η οικειότητα του κοινού που βλέπει όλα όσα βλέπει ο χαρακτήρας της, «επειδή ποτέ δεν άφησα κάτω αυτή τη βιντεοκάμερα», έλεγε η Χανς σε μια συνέντευξη το 1999, είναι «πραγματικά τρομακτική».
Κοιτώντας πίσω στο The Blair Witch Project σήμερα, μια συζήτηση μεταξύ των τριών πρωταγωνιστών προφητεύει με ανατριχιαστικό τρόπο την τρέχουσα διερώτηση σχετικά με το τι είναι πραγματικό και τι όχι. Αφού πήρε την κάμερα από τη Χέδερ, ο Τζος παρατηρεί:
«Καταλαβαίνω γιατί σου αρέσει τόσο πολύ αυτή η βιντεοκάμερα. Δεν είναι ακριβώς πραγματικότητα».
«Η πραγματικότητα λέει ότι πρέπει να κινηθούμε», απαντά ένας νευριασμένος Μάικ.
«Όχι», απαντά ο Τζος, «αλλά είναι εντελώς σαν μια φιλτραρισμένη πραγματικότητα, φίλε. Είναι σαν να μπορείς να προσποιηθείς ότι τα πάντα δεν είναι ακριβώς όπως είναι».
