Ο πίνακας με τις τρομακτικές ασκήσεις, ζωγραφιές στους τοίχους και χαμηλοί νιπτήρες, η αγαπημένη γωνιά στο προαύλιο, η καντίνα, ένα κάποιο χάος στους διαδρόμους.
Απ’ το σχολείο μπορεί να ξεχάσαμε το Πυθαγόρειο θεώρημα, πώς κλίνεται το «ίστημι», πότε υπογράφηκε η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, όμως δεν υπάρχει κάποιος που να μη θυμάται τους χώρους στους οποίους περνούσε τον περισσότερο χρόνο του καθημερινά επί 12 και βάλε έτη. Ωστόσο, εκτός του ότι εγγράφονται στη μνήμη μας, όλες οι έρευνες των τελευταίων χρόνων υποστηρίζουν πως οι σχολικοί χώροι επηρεάζουν καθοριστικά το πώς μαθαίνουμε και αναπτυσσόμαστε.
Οι αρχιτέκτονες έχουν να λάβουν υπόψη τους αυστηρούς περιορισμούς που θέτει η ελληνική νομοθεσία στη διαμόρφωση σχολικών κτιρίων, τις σύγχρονες αντιλήψεις σχετικά με τη μαθησιακή διαδικασία και το πώς αυτή επηρεάζεται από τον περιβάλλοντα χώρο και το κλίμα. Αλλά και την προσωπική τους αρχιτεκτονική αντίληψη και, φυσικά, τη διαρκή μεταβολή των διαμορφωτικών συνηθειών και γενικών χαρακτηριστικών των παιδιών (αυξανόμενη έκθεση σε οθόνες, λιγότερη σωματική δραστηριότητα, πρόσβαση σε αυξημένο όγκο πληροφορίας, ανάπτυξη τεχνολογικών ικανοτήτων κ.ά.). Τέσσερα αρχιτεκτονικά γραφεία που τα τελευταία χρόνια ξεχώρισαν για τον σχεδιασμό ιδιωτικών σχολείων στην Ελλάδα μάς ξεναγούν σ’ αυτή τη σύνθετη αλλά και δημιουργική διαδικασία.
«Το σχολείο είναι ο πρώτος χώρος με τον οποίο ένα παιδί έρχεται τόσο τακτικά σε επαφή, μετά το παιδικό του δωμάτιο», λέει ο Στρατής Δούκας, από το γραφείο Δούκας Architects, που ανέλαβε την αρχιτεκτονική μελέτη για την κατασκευή του νέου Νηπιαγωγείου και Παιδικού Σταθμού της Λεοντείου Σχολής στη Νέα Σμύρνη, που ολοκληρώθηκε το 2021. «Ο χώρος πρέπει να εκπαιδεύσει το παιδί να συνυπάρχει, να ανήκει σε μια ομάδα νηπίων με κοινές επιθυμίες και πρόγραμμα και παράλληλα να αναπτύξει χαρακτήρα και ταυτότητα». Ο κ. Δούκας μαζί με τον πατέρα του, Λουκά, φαντάστηκαν το σχολικό συγκρότημα ως ένα σύνολο από επιμέρους ενότητες όπου το παιδί θα νιώθει οικεία, μεταφέροντας την αίσθηση του σπιτιού του σε έναν χώρο όπου συνυπάρχει το προσωπικό με το κοινό. Οι αίθουσες σε αυτό το σχολείο μεταβάλλονται με τη χρήση κινητών χωρισμάτων και έτσι μετατρέπονται σε χώρους πολλαπλών χρήσεων, επιτρέποντας την ανάπτυξη διαφόρων δραστηριοτήτων ή τη συνεργασία μεγαλύτερων ομάδων. «Ένα σχολείο πρέπει να έχει τη μεγαλύτερη δυνατή ευελιξία και μεταβλητότητα μέσα έξω, να αλλάζει συνεχώς, όπως αλλάζει και η φύση της εκπαίδευσης αλλά και η σχέση μας με τα πράγματα. Δεν φτιάχνεις απλώς ένα κέλυφος», σχολιάζει ο κ. Δούκας. «Αυτή η παλιά λογική αιθουσών σε παράταξη και ενός κτιρίου γραμμικού δεν μπορεί πια να καλύψει τις ανάγκες της σύγχρονης εκπαίδευσης. Είναι πολύ πιο πλούσιο ένα εκπαιδευτικό σύνολο».
Τετράγωνο σπιτάκι, Τριγωνική Στέγη
Η λογική της ευελιξίας των χώρων διαπερνά τον σχεδιασμό του Νέου Δημοτικού Σχολείου του Κολλεγίου Ανατόλια στην Πυλαία της Θεσσαλονίκης, που ολοκληρώθηκε το 2022 και ήταν ένα από τα πέντε ελληνικά έργα υποψήφια στον κορυφαίο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Mies Van De Rohe 2023. Η υπεύθυνη της αρχιτεκτονικής μελέτης, Μόρφω Παπανικολάου (SPARCH architects), εξηγεί ότι ζητούμενο ήταν «η ασφάλεια, η ελευθερία, η οικειότητα, ο παιδοκεντρικός χαρακτήρας, η απλότητα του χώρου. Ένας χώρος που να προσφέρει εναλλαγή μεγεθών και σχημάτων, ένας χώρος που να δημιουργεί ηρεμία αλλά και “μαγεία”». Όπως λέει, ειδικότερα για ένα δημοτικό σχολείο, βασική προϋπόθεση είναι οι κλειστοί και οι υπαίθριοι χώροι, οι τάξεις και οι αυλές να αποτελούν έναν ενιαίο εκπαιδευτικό, ελκυστικό μικρόκοσμο για τους μικρούς μαθητές.
Στη διάρκεια της μελέτης, οι συμμετέχοντες αρχιτέκτονες επιχείρησαν να «επισκεφθούν» τις μνήμες τους από τη δική τους παιδική ηλικία, προσπαθώντας να ονειρευτούν τον ιδανικό χώρο σχολείου. Το αποτέλεσμα ήταν να ενσωματώσουν στα σχέδια τα αυθόρμητα παιδικά σκίτσα με τις καθαρές γραμμές για τα κτίρια: ένα τετράγωνο με μια τρίγωνη στέγη από πάνω. Αναρωτιέμαι εάν ήταν μια εύκολη διεργασία: «Στην αρχιτεκτονική σκέψη και στον σχεδιασμό αυτή η διαδικασία γίνεται αυτόματα, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε δύσκολο. Εικόνες, ίχνη μορφών και αναμνήσεων, έντονων βιωμάτων αλλά και ανολοκλήρωτων επιθυμιών από την παιδική ηλικία αναδύονται καταιγιστικά ανάλογα με τα εξωτερικά ερεθίσματα κάθε μελέτης. Οι αναμνήσεις δημιουργούν συναισθήματα και αυτά με τη σειρά τους μπλέκονται με τον πραγματικό, τον λογικό κόσμο των δεδομένων και των περιορισμών για να σχηματίσουν τον καμβά, στο πλαίσιο του οποίου καλούμαστε να δημιουργήσουμε το νέο», είναι η απάντηση της κ. Παπανικολάου.
Κοινωνικοποίηση, Τεχνολογία, Διαφορετικότητα
«Πρέπει να δείχνεις σεβασμό προς τους μαθητές και να αντιλαμβάνεσαι ότι το σχολείο οφείλει να είναι ένας χώρος όπου νιώθουν την άνεση και την ασφάλεια να εκφραστούν», λένε οι Ελένη Καμπούκου και Ιουλία Σπαρτινού-Πατρώνη (eDje Architects), που ανέλαβαν τον σχεδιασμό όλων των εσωτερικών χώρων (τη συνολική αρχιτεκτονική μελέτη του έργου έχει εκπονήσει ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Τομπάζης) της νέας πτέρυγας του βρετανικού σχολείου St. Catherines στη Λυκόβρυση. Σε έναν χώρο που λειτουργούσε προηγουμένως ως εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας, οι δύο συνεργάτιδες σχεδίασαν ένα σύγχρονο περιβάλλον με κοινούς χώρους για κοινωνικοποίηση και συνεργασία, επιδιώκοντας ο σχεδιασμός να «μιλάει τη γλώσσα» των μαθητών, υιοθετώντας πρότυπα των συνηθειών τους, όπως λ.χ. καντίνες που προσομοιάζουν στα καφέ όπου συχνάζουν τα παιδιά αυτής της ηλικίας. Έδωσαν, ακόμη, έμφαση στην τεχνολογία (το σχολείο συμμετέχει στο πρόγραμμα Microsoft Showcase School για τον μετασχηματισμό της εκπαίδευσης και την αφομοίωση της τεχνολογίας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα) αλλά και στη βέλτιστη σχολική εμπειρία, χρησιμοποιώντας ηχοαπορροφητικά υλικά σε διάφορα σημεία, ώστε η συνύπαρξη των μαθητών να μη διαταράσσει τις υπόλοιπες δραστηριότητες.
Οι δυο τους πιστεύουν ότι ο σχεδιασμός των σύγχρονων σχολείων πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των παιδιών: «Δώσαμε σημασία στη διαφορετικότητα αλλά και στον ψυχολογικό τομέα. Υπάρχουν αίθουσες για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, ψυχολόγοι. Αυτοί οι χώροι σχεδιάστηκαν ώστε να μη στιγματίζονται τα παιδιά, να μην καταλαβαίνουν όλοι ότι μπαίνουν εκεί».
Στην περίπτωση των Αγγελικής Αθανασιάδου και Κατερίνας Βασιλάκου (AVW Architecture), που ανέλαβαν να ανασχεδιάσουν ένα κτίριο που λειτουργούσε προηγουμένως ως λύκειο, με σκοπό να στεγάσει μαθητές προνηπίου, νηπίου και δημοτικού της Βίλλας Αιμιλία στο Ψυχικό, υπήρχε ακόμη μία σύνδεση, καθώς τα παιδιά της μιας από τις δύο συνεργάτιδες φοιτούν στο συγκεκριμένο σχολείο και έτσι υπήρχε κατά το στάδιο του σχεδιασμού ένα ακόμη «παράθυρο» στις ανάγκες των μαθητών, εκτός από τις εκτεταμένες συζητήσεις με το ίδιο το σχολείο και την προσωπική τους έρευνα. Οι δυο τους, έχοντας σχεδιάσει έναν χώρο με βασικούς άξονες την κλίμακα που έπρεπε να προσαρμοστεί στο μικρότερο ύψος των νεαρών μαθητών, τη χρήση του χρώματος ως εργαλείου που βοηθά στην ομαλή εναλλαγή ανάμεσα στις σχολικές βαθμίδες, αλλά και την έμφαση σε έναν εξωτερικό χώρο που να συνδυάζει τις δραστηριότητες παιδιών διαφορετικής ηλικίας, προσπάθησαν να διευκολύνουν την εξερεύνηση της φαντασίας των παιδιών εντός και εκτός κτιρίου.
«Τα παιδιά χάνουν τις κινητικές τους ικανότητες με την πάροδο του χρόνου, γιατί παίζουν πολύ λιγότερο έξω και ίσως είμαστε και οι γονείς πιο προστατευτικοί», λένε, προσθέτοντας ότι υπάρχουν σωματικά παιχνίδια που όλοι παίζαμε ως νήπια, τα οποία πλέον δυσκολεύουν ακόμα και τις μεγαλύτερες ηλικίες. «Σε αυτό έχει προστεθεί η χρήση της οθόνης, η οποία δημιουργεί μια εντελώς διαφορετική συνθήκη απασχόλησης και ψυχοσωματικής εξέλιξης. Ως αρχιτέκτονες, καλούμαστε να σχεδιάσουμε παρεμβάσεις που ενθαρρύνουν μια ενεργή σχέση με τη σωματικότητα, ιδίως όταν πρόκειται για μικρότερες ηλικίες». Στον σχεδιασμό τους στην αυλή, διαμορφώνουν ένα ανάγλυφο με υψώματα. Οι ίδιες τα αποκαλούν «γεωμετρικά γεγονότα». Αυτός ο χώρος, όπως λένε, είναι χώρος που κάθε παιδί θα οικειοποιηθεί με τη φαντασία του: «Γίνεται κάστρο, βουνό, αγώνας κατάκτησης της κορυφής, ο θρόνος της βασίλισσας. Αυτό είναι το πιο ωραίο και δημιουργικό στην αρχιτεκτονική: η χρήση του χώρου να ξεπερνά τη φαντασία σου».
Διαφορά Φιλοσοφίας
Στην Ελλάδα, διαχρονικά, η νομοθεσία για την ανέγερση σχολικών κτιρίων περιλαμβάνει αρχές που δεν υπολογίζουν την παιδική κλίμακα. Για παράδειγμα, τα παράθυρα πρέπει να απέχουν το λιγότερο 1,40 μ. από το πάτωμα, και παραπάνω σε κάποιες περιπτώσεις. «Έτσι τα παιδιά, που δεν βλέπουν έξω, καλούνται να κινηθούν σε ένα περιβάλλον γιγάντων, ενώ τα ίδια νιώθουν ότι είναι σε σμίκρυνση, σαν την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», σχολιάζει η κ. Αθανασιάδου. Ο κ. Δούκας συμφωνεί: «Στο εξωτερικό υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ελευθερία στον σχεδιασμό, κυρίως σε Ασία ή Σκανδιναβία, όπου δεν υπάρχουν διακριτά όρια μεταξύ εξωτερικού και εσωτερικού χώρου. Εμείς παραδοσιακά έχουμε μια πολύ πιο τακτοποιημένη άποψη στο κεφάλι μας για το τι εστί σχολική αίθουσα, με κύριο μέλημα να μην τραυματιστούν τα παιδιά, σε βαθμό καμιά φορά φοβικό απέναντι στην ελευθερία κινήσεων. Τα παιδιά εκεί είναι πιο ελεύθερα στη βιωματική μάθηση, την αυτενέργεια, τη λιγότερη επιτήρηση. Υπάρχει πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη ακόμα και στα νήπια».
Πίσω στην Ελλάδα, τα δημόσια σχολικά συγκροτήματα δεν βασανίζονται μόνο από τον φοβικό σχεδιασμό. Πριν από λίγες μέρες η κυβέρνηση ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα κτιριακής αναβάθμισης κάποιων σχολικών μονάδων, ξεκινώντας από πολύ βασικές παρεμβάσεις, όπως το να μην πέφτουν σοβάδες και να ληφθούν τα κατάλληλα αντισεισμικά μέτρα. Στοιχειώδεις, στη χώρα όπου μαθητές τραυματίζονται από ασυντήρητες υποδομές, όπου σε πολλά σχολεία δεν λειτουργεί η θέρμανση και δεν υπάρχουν χώροι εκδηλώσεων, με αποτέλεσμα να μην πραγματοποιούνται γιορτές.
Σε ό,τι αφορά την όψη τους, η κ. Βασιλάκου σχολιάζει πως υπάρχουν παρεμβάσεις που δεν χρειάζονται υψηλά κονδύλια και θα μπορούσαν να εφαρμοστούν στο δημόσιο σχολείο. «Έχοντας την τύχη να δω πώς ένα σωστό περιβάλλον επηρεάζει θετικά τα παιδιά, παρατηρώ με λύπη μαθητές αντίστοιχης ηλικίας που περιορίζονται σε ένα περιβάλλον που δεν είναι μελετημένο για τις ανάγκες τους. Μας απασχολεί πολύ αυτό ως γραφείο και θα θέλαμε να μπορέσουμε εθελοντικά να προσφέρουμε σε αυτόν τον τομέα», καταλήγει η κ. Αθανασιάδου. «Είναι σημαντικό να διεκδικήσουμε όλοι κάτι καλύτερο γι’ αυτές τις γενιές».
