Δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Η ημέρα που μπορεί κάποιος να διαβάσει σκέψεις ή συναισθήματά μας είναι πια κοντά και για μία ακόμα φορά είμαστε απροετοίμαστοι. Εταιρείες και κυβερνήσεις δίνουν μάχες μακριά απ’ τα φώτα της δημοσιότητας για να επικρατήσουν στο τελευταίο σύνορο της τεχνολογίας: τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Η Ιρανοαμερικανή καθηγήτρια φιλοσοφίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Duke, Νίτα Φαραχάνι, προτείνει την κατοχύρωση ενός δικαιώματος στην ιδιωτικότητα των σκέψεών μας και μας καλεί να δημιουργήσουμε επειγόντως ένα κίνημα γνωστικής ελευθερίας. Η Φαραχάνι έχει διατελέσει μέλος της επιτροπής βιοηθικής των ΗΠΑ υπό τον πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα και είναι συγγραφέας του σπουδαίου βιβλίου The Battle for Your Brain, Defending the right to think freely in the age of neurotechnology. Μακριά από θεωρίες συνωμοσίας και παρανοϊκά σενάρια, η Φαραχάνι, η οποία συστήνεται και ως «φουτουρίστρια», καταγράφει τις προόδους της νευροτεχνολογίας, μιας τεχνολογικής επανάστασης που υπόσχεται μεγάλα οφέλη στην ανθρωπότητα, αλλά εγκυμονεί και ασύμμετρους κινδύνους.
Σήμερα, μπορεί κάποιος να φορέσει ένα κράνος με ηλεκτρόδια, μια συσκευή με αισθητήρες ή ένα άλλο εξάρτημα διεπαφής μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, και μέσω αλγορίθμων τεχνητής νοημοσύνης να αποκωδικοποιηθούν, δηλαδή να «μεταφραστούν», εικόνες που έχει στο μυαλό του και συναισθήματα, με τέτοιο τρόπο που μπορεί να είναι προσιτά στον καθένα. Σύντομα, θα μπορεί κυριολεκτικά ο καθένας να δει πώς λειτουργεί το μυαλό του, θα μπορεί να κουνάει τον κέρσορα του υπολογιστή με τη σκέψη του, θα μπορεί να θεραπεύει νευρολογικές διαταραχές και να βελτιώνει τις διανοητικές του ικανότητες. «Το μέλλον είναι ήδη εδώ», μου επισημαίνει η Φαραχάνι. «Μήπως έχουμε ανοίξει το κουτί της Πανδώρας;», της απαντώ, κι εκείνη κουνά το κεφάλι της συμφωνώντας. Εκτός των αναμφισβήτητων πλεονεκτημάτων της, η νευροτεχνολογία δίνει τη δυνατότητα σε εταιρείες και κυβερνήσεις να διαβάζουν το περιεχόμενο της σκέψης των ανθρώπων και να τις επηρεάζουν με αξιοσημείωτη ακρίβεια. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε προλάβει ακόμα να κάνουμε τον απαραίτητο διάλογο και να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα. Υποστηρίζει εμφατικά ότι πρέπει να κατοχυρώσουμε επειγόντως το δικαίωμα όλων στη διανοητική ιδιωτικότητα και τη γνωσιακή ελευθερία. Αν θέλουμε στο μέλλον να σκεφτόμαστε ελεύθερα ό,τι επιθυμούμε, και ως αποτέλεσμα να αυτενεργούμε, θα πρέπει να έχουμε εξασφαλίσει την ιδιωτικότητα και την κυριότητα των σκέψεών μας. Αυτή θα είναι η πρώτη μας μάχη. Ας ελπίσουμε, σκέφτεται κάθε λογικός άνθρωπος, ότι θα είναι και νικηφόρα.
Το θέμα του βιβλίου σας μου προκάλεσε μεγάλο φόβο και άγχος. Η σύζευξη της νευροτεχνολογίας με την τεχνητή νοημοσύνη εγκαινιάζει έναν κόσμο πρωτόγνωρο αλλά και τρομακτικό. Φαντάζομαι ότι δεν είμαι ο μόνος που σας το λέει αυτό.
Πράγματι, γενικά οι άνθρωποι είναι νευρικοί όταν διαβάζουν το βιβλίο μου. Πολλοί το έχουν χαρακτηρίσει ανατριχιαστικό και τρομακτικό. Οι αναγνώστες βλέπουν πολύ ξεκάθαρα ποιο είναι το θέμα και ανακαλύπτουν κάτι που δεν φαντάζονταν καν ότι ήταν εδώ. Επιπλέον, ανησυχούν ότι η κατοχύρωση του δικαιώματος της διανοητικής ιδιωτικότητας και της γνωσιακής ελευθερίας δεν αρκεί αν θέλουμε να φτάσουμε σε ένα σημείο που θα λυθεί το μεγαλύτερο πρόβλημα. Και συμφωνώ μαζί τους.
Πιστεύω ότι η κατοχύρωση των δικαιωμάτων είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο εκκίνησης, αλλά δεν είναι αρκετή. Η νευροτεχνολογία είναι το τελευταίο κομμάτι του παζλ, αλλά υπάρχουν πολλοί ακόμα τρόποι με τους οποίους κινδυνεύει ήδη η γνωστική ελευθερία. Σε μεγάλο βαθμό την έχουμε ήδη χάσει. Πώς μπορούμε λοιπόν να αντιστρέψουμε την κατάσταση όταν είναι κάτι τετελεσμένο, το οποίο θα εξελιχθεί ακόμα περισσότερο στο μέλλον; Νομίζω ότι πρέπει να ξεκινήσουμε με ένα πολύ ισχυρό νομικό πλαίσιο, το οποίο στη συνέχεια θα διευρυνθεί. Η γνωστική ελευθερία πρέπει να μην είναι απλώς ένα δικαίωμα, αλλά η κατευθυντήρια αρχή βάσει της οποίας θα σχεδιάζεται η τεχνολογία και θα εκπονούνται οι έρευνες που θα δίνουν στους ανθρώπους τη δυνατότητα της αυτοδιάθεσης των εγκεφάλων τους και των διανοητικών τους εμπειριών. Θα χρειαστεί επίσης να εκπαιδευτεί ο κόσμος και να έχει την ευκαιρία να καλλιεργήσει τη γνωστική ελευθερία στη δική του ζωή. Η κατοχύρωση των δικαιωμάτων είναι το πρώτο βήμα, γιατί τα πράγματα έχουν πάει πολύ προς τη λάθος κατεύθυνση. Αν σταματούσαμε στα δικαιώματα, νομίζω ότι εκεί θα τελείωνε και η ανθρώπινη άνθηση.
Νιώθω ότι το πρόβλημα οφείλεται στην ταχύτητα των εξελίξεων.
Τα πράγματα στη νευροτεχνολογία, όπως και στην τεχνητή νοημοσύνη, τρέχουν πολύ γρήγορα.
Ναι, αυτό περιέγραψα και στο βιβλίο μου, μια πολύ γρήγορη πρόοδο. Η παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη ήρθε μετά την κυκλοφορία της Μάχης για τον εγκέφαλο. Ξαφνικά έγινε μια εκτόξευση. Μια εκθετική αλλαγή. Πολλές από τις εταιρείες της τεχνητής νοημοσύνης φοβούνταν ότι η λειτουργικότητα των συσκευών νευροτεχνολογίας θα παραμείνει περιορισμένη. Τώρα η παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη το αλλάζει εντελώς αυτό. Θα μπορείτε να πάρετε με τον εγκέφαλό σας απ’ το ράφι ένα προϊόν που δεν πουλάει και να το στείλετε πάνω, κάτω, αριστερά, δεξιά. Έπειτα, θα έχετε έναν αποκωδικοποιητή πάνω στη συσκευή του εγκεφάλου σας, ο οποίος θα χρησιμοποιεί παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη και θα σας μαθαίνει όλο και καλύτερα καθώς θα τη χρησιμοποιείτε και θα γίνεται όλο και πιο ισχυρός κάθε μέρα. Μιλάμε για έναν εντελώς νέο κόσμο, για ένα εντελώς νέο παιχνίδι. Αυτό που συνέβη τον τελευταίο χρόνο με την παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη είναι συναρπαστικό και τρομακτικό ταυτόχρονα.
Ωστόσο, υπάρχει μια υπόσχεση εδώ. Ποια είναι η υπόσχεση της νευροτεχνολογίας;
Νομίζω ότι η υπόσχεση είναι τεράστια. Γι’ αυτό δεν θα πρότεινα να απαγορεύσουμε τη νευροτεχνολογία. Η κύρια πηγή ανθρώπινου πόνου που δεν έχει αντιμετωπιστεί έως τώρα είναι οι νευρολογικές ασθένειες και διαταραχές. Έχουμε τόσο λίγες πληροφορίες για τους εγκεφάλους μας. Υπάρχει μια κρίση ψυχικής υγείας σε νέα παιδιά που χρησιμοποιούν πολύ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Κυριολεκτικά αδυνατούν να δουν τι συμβαίνει στον ίδιο τους τον εγκέφαλο. Δεν μπορούν να δουν την απώλεια της προσοχής, δεν μπορούν να δουν την κατάθλιψη. Τα βιώνουν όλα αυτά, αλλά δεν έχουν τον τρόπο να οπτικοποιήσουν αυτό που τους συμβαίνει. Η χρήση των αισθητήρων εγκεφάλου θα μπορούσε να μας δώσει πρωτόγνωρες γνώσεις για την υγεία και την ευεξία του εγκεφάλου. Προηγουμένως, θα έπρεπε να πάμε σε κάποιον γιατρό για να πάρουμε τέτοιες γνώσεις, αλλά ακόμη και τότε οι πληροφορίες αυτές θα ήταν περιορισμένες, δεδομένων των ελλείψεων που είχαν οι μελέτες μας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Πιστεύω ότι η νευροτεχνολογία είναι μια μετασχηματιστική δύναμη. Αίφνης, με την ευρεία χρήση των αισθητήρων εγκεφάλου θα αρχίσει η υγεία του εγκεφάλου μας να αντιμετωπίζεται εξίσου σοβαρά. Θα μας δοθεί επιπλέον η δυνατότητα να δουλεύουμε με την τεχνολογία πολύ πιο απρόσκοπτα, χωρίς ποντίκι και πληκτρολόγιο. Είναι συναρπαστικές αυτές οι προοπτικές και δεν πρέπει να τις φοβόμαστε. Το ζήτημα είναι πώς θα εφαρμοστούν, ώστε στην πορεία να μην εγκαθιδρυθεί ένα οργουελικό καθεστώς επιτήρησης, να μην απολέσουμε πλήρως την ελευθερία της σκέψης και να μην εργαλειοποιήσουμε την ανθρωπότητα. Αν όλη αυτή η υπόσχεση, όλη αυτή η εξουσία, αφεθεί στα χέρια των εταιρειών τεχνολογίας –οι οποίες δεν σκέφτονται το συμφέρον μας–, τότε θα είναι δύσκολο να φανταστούμε αυτόν τον υπέροχο κόσμο. Σ’ αυτή την περίπτωση, στην αγορά δεν θα προωθείται η υγεία του εγκεφάλου και όλα αυτά τα καταπληκτικά πράγματα, αλλά το πώς θα εθίζονται οι άνθρωποι ακόμα περισσότερο στις συσκευές τους και πώς θα μικραίνουν.
Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου σας θα μπορούσε να εμπνεύσει κι ένα νέο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Ωστόσο, δεν είναι τόσο επιστημονική φαντασία όλα αυτά. Προσωπικά, με απασχολεί πολύ το θέμα του κοινωνικού ελέγχου.
Κι εμένα το ίδιο. Ανησυχώ πάρα πολύ γι’ αυτό. Το γεγονός ότι είμαι Ιρανοαμερικανή μού δίνει έναν διαφορετικό τρόπο θέασης από τον μέσο Αμερικανό, γιατί δεν μου είναι καθόλου δύσκολο να φανταστώ πώς μπορεί να μοιάζει αυτό. Το έχω ζήσει. Έχω δει την οικογένειά μου να υποφέρει. Έχω δει τον φόβο των δικών μου να μπουν ακόμη και στα αυτοκίνητά τους και να μιλήσουν ελεύθερα, από την υποψία ότι τα αυτοκίνητά τους παρακολουθούνταν. Το μόνο μέρος όπου αισθάνονταν άνετα να μιλήσουν ήταν μέσα στο ίδιο το μυαλό τους. Μόνο εκεί μπορούσαν να ψιθυρίσουν τις αληθινές τους ελπίδες και τα όνειρα και τις σκέψεις τους. Ακόμα κι αν η νευροτεχνολογία δεν γίνει ποτέ αρκετά καλή, οι άνθρωποι θα καταπιεστούν. Το μόνο που χρειάζεται να κάνει ένα τέτοιο καθεστώς είναι να δημιουργήσει την πεποίθηση στους ανθρώπους ότι ακούγεται ο εγκέφαλός τους, κι αυτό είναι όλο. Θέλω να πω, μπορείς να φιμώσεις ακόμα και την ικανότητα των ανθρώπων να ονειρεύονται κάτι, έναν καλύτερο κόσμο, μια καλύτερη ζωή. Σε τέτοια καθεστώτα η νευροτεχνολογία θα χρησιμοποιηθεί ως μια μορφή κοινωνικού ελέγχου, είτε ακούν πραγματικά τους εγκεφάλους των ανθρώπων είτε όχι. Θα χρησιμοποιηθεί ως ένας ισχυρός τρόπος για να πείσουν τους ανθρώπους και να τους φιμώσουν.
Έχετε λόγους να αισιοδοξείτε γενικά; Πιστεύετε ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε και να προστατεύσουμε την ελευθερία της σκέψης στην ψηφιακή εποχή;
Είμαι αισιόδοξη, με την προϋπόθεση ότι θα ενωθούμε κι ότι θα κάνουμε τις σωστές επιλογές τώρα. Οι άνθρωποι κλείνουν το βιβλίο μου θορυβημένοι, αλλά έχουν ταυτόχρονα και την ισχυρή επιθυμία, όπως είπατε, να το δώσουν σε πολιτικούς, θέλουν δηλαδή να βοηθήσουν. Η πρόθεσή μου είναι να διασφαλιστεί το μέλλον της ανθρωπότητας. Όσο περισσότεροι μπαίνουν σ’ αυτή την υπόθεση, τόσο πιο αισιόδοξη γίνομαι. Μόνη μου είμαι αδύναμη. Χρειάζεται ένα κίνημα. Χρειάζεται μια ολόκληρη κοινωνία ανθρώπων που θα είναι πρόθυμοι να ενωθούν και να πουν «φτάνει!». Χρειαζόμαστε ένα δικαίωμα στη γνωστική ελευθερία. Είναι θεμελιώδες για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, είναι θεμελιώδες για την ανθρώπινη ευημερία. Έχει έρθει επειγόντως η ώρα να δράσουμε.
Κεντρική φωτό: Λεπτομέρεια από την πρόσφατη έρευνα του Χάρβαρντ και της Google.
