To παιδί έγινε έφηβος, ολοκλήρωσε τη φοίτηση στο Γυμνάσιο και διαπιστώνει ότι η ώρα που θα κληθεί να λάβει τις πρώτες σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή του, πλησιάζει. Τα ερωτήματα για τον νέο αλλά και τους γονείς του πολλαπλασιάζονται. Το πρώτο δίλημμα πρέπει να απαντηθεί άμεσα: Επαγγελματικό ή Γενικό Λύκειο; Και ακολουθούν περισσότερα: Ποιο «επιστημονικό πεδίο» θα διαλέξει ο μαθητής ολοκληρώνοντας τη Β΄ Λυκείου; Του ταιριάζουν τα μαθήματα στα οποία θα εξεταστεί; Είναι περισσότερο «θετικός» ή «θεωρητικός»; Υπάρχουν σχολές της αρεσκείας του στο επιστημονικό πεδίο στο οποίο θα κατευθυνθεί; Ποια μαθήματα διδάσκονται σε αυτές τις σχολές και ποια επαγγέλματα μπορεί να ασκήσει κάποιος ολοκληρώνοντας και την τριτοβάθμια εκπαίδευση; Και, τελικώς, ποια είναι η «καθημερινότητα» αυτών των επαγγελμάτων; Πώς θα κυλάει η ημέρα για τις επόμενες δεκαετίες; Ανήκει στις λεγόμενες «δουλειές του μέλλοντος», εξασφαλίζει ικανοποιητικές αποδοχές και μια ποιότητα ζωής;
Ανέκαθεν οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα ήταν δύσκολες για τις οικογένειες με παιδιά στην εφηβική ηλικία. Τώρα έχουν γίνει ακόμη δυσκολότερες, για προφανείς λόγους. Η αγορά εργασίας αλλάζει ραγδαία λόγω της επέλασης της τεχνολογίας, οι λίστες με τα επαγγέλματα του μέλλοντος συντάσσονται βάσει υποθέσεων και προβλέψεων, ενώ και στην εκπαίδευση το τοπίο αλλάζει, καθώς αναδεικνύεται ολοένα και περισσότερο η σπουδαιότητα των δεξιοτήτων επιπλέον των γνώσεων. Πόσο εύκολο είναι λοιπόν να καταγραφούν και να μελετηθούν οι εναλλακτικές, να προσδιοριστούν τα «θέλω»; Τέσσερα επιστημονικά πεδία, δεκάδες σχολές ανά την ελληνική επικράτεια με διαφοροποιημένο κόστος σπουδών ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή (παίζει και αυτό ρόλο στις τελικές επιλογές) και εκατοντάδες επαγγέλματα, παραδοσιακά ή καινούργια, συνθέτουν το ψηφιδωτό των εναλλακτικών. Πυξίδα, ο επαγγελματικός προσανατολισμός. Όλες οι οικογένειες είναι εξοικειωμένες με την έννοια. Στην πράξη, όμως, οι περισσότεροι νέοι δεν έχουν την απαιτούμενη βοήθεια, με αποτέλεσμα να υφίστανται τις συνέπειες. Το λανθασμένα συμπληρωμένο μηχανογραφικό οδηγεί σε σπουδές που δεν ταιριάζουν με τα θέλω του νέου, αλλά και στην άσκηση επαγγέλματος από ανάγκη και όχι από επιθυμία. Και μπορεί στις σπουδές αδιέξοδα να μην υπάρχουν, όμως το βέβαιο είναι ότι ο σωστός σχεδιασμός από την αρχή βοηθάει στο να εξοικονομηθεί χρόνος (και χρήμα της οικογένειας) και να παραχθούν αποτελέσματα πολύ πιο γρήγορα.
Αν μη τι άλλο, η διαδικασία του επαγγελματικού προσανατολισμού στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται μέχρι τώρα ως αποσπασματική: περιορισμένες πρωτοβουλίες στην δημόσια εκπαίδευση, μεγαλύτερη οργάνωση στα ιδιωτικά σχολεία και προσφυγή των γονέων στην ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος ακριβώς επειδή η ανάγκη να δοθούν σωστές κατευθύνσεις στους νέους μεγαλώνει.
Μόλις προ ημερών το θέμα εντάχθηκε στο πακέτο των 11 αλλαγών που εξήγγειλε η κυβέρνηση για τα σχολεία. Να τι αναφέρει η σχετική ανακοίνωση: «Μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς όλοι οι μαθητές και οι μαθήτριες της Α΄ Λυκείου θα έχουν τη δυνατότητα να ανακαλύψουν τις κλίσεις και τα ταλέντα τους. Οι μαθητές θα μπαίνουν με έναν προσωπικό κωδικό σε ηλεκτρονική εφαρμογή, όπου θα επιλέγουν εταιρεία επαγγελματικού προσανατολισμού από μητρώο πιστοποιημένων εταιρειών από τον ΕΟΠΠΕΠ. Η υπηρεσία περιλαμβάνει τη συμπλήρωση τυποποιημένου ερωτηματολογίου επαγγελματικού προσανατολισμού σε ψηφιακή μορφή και ατομική συνεδρία με εξειδικευμένο σύμβουλο επαγγελματικού προσανατολισμού».
Οι επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται στον τομέα του προσανατολισμού παρέχουν υπηρεσία η οποία ουσιαστικά θέτει τρεις προτεραιότητες: Πρώτον, την πληροφόρηση του νέου και της οικογένειάς του. Δεύτερον, την καταγραφή των επιθυμιών και των δυνατών σημείων του κάθε υποψηφίου, κάτι που γίνεται συνήθως με τη διενέργεια ψυχομετρικών τεστ. Και τρίτον, την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών με τελικό στόχο να γίνουν οι κατάλληλες επιλογές. Στην πράξη, η συνεργασία μπορεί να ξεκινήσει από το τέλος της Γ΄ Γυμνασίου, ενώ είθισται να ολοκληρώνεται με τη συμπλήρωση του μηχανογραφικού δελτίου μετά τη διενέργεια των Πανελληνίων εξετάσεων και την έκδοση της βαθμολογίας του κάθε υποψηφίου. Ποιοι είναι οι βασικοί στόχοι ανά στάδιο;
1. Πληροφόρηση
Η δομή του εκπαιδευτικού συστήματος και ειδικά του συστήματος εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αλλάζει κατά καιρούς, οπότε το να είναι απολύτως κατανοητοί οι ισχύοντες κανόνες έχει πολύ μεγάλη σημασία. Τα πεδία στα οποία πρέπει να υπάρχει επαρκής και έγκυρη πληροφόρηση του νέου είναι τα εξής:
Η δομή του νέου εκπαιδευτικού συστήματος (ομάδες προσανατολισμού, επιστημονικά πεδία εξειδίκευσης, συνδυασμός μαθημάτων – επιστημονικών πεδίων – πανεπιστημιακών σχολών, κ.ά.).
Η κατανομή των τμημάτων (πανεπιστήμια, στρατιωτικές και αστυνομικές σχολές) στα τέσσερα επιστημονικά πεδία.
Η αναλυτική περιγραφή κάθε τμήματος. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής πρέπει, για κάθε τμήμα που τον ενδιαφέρει και θα δηλώσει στο μηχανογραφικό του δελτίο, να γνωρίζει τα μαθήματα που διδάσκονται στο τμήμα αυτό, τα μεταπτυχιακά που προσφέρει το τμήμα, σε ποια άλλα τμήματα μπορεί να παρακολουθήσει μεταπτυχιακό όταν τελειώσει από το τμήμα αυτό, τα επαγγελματικά δικαιώματα που του δίνει το τμήμα (αν το πτυχίο που θα πάρει τον κατοχυρώνει επαγγελματικά, αν του προσφέρει κάποια άδεια άσκησης επαγγέλματος, αν τον εντάσσει σε κάποιο επαγγελματικό επιμελητήριο κ.λπ.) και τις επαγγελματικές διεξόδους που του προσφέρει το τμήμα (πού μπορεί να δουλέψει ως απόφοιτος του συγκεκριμένου τμήματος, πόσες και ποιες εναλλακτικές έχει).
Για κάθε τμήμα που τον ενδιαφέρει, ο μαθητής πρέπει να γνωρίζει τα μαθήματα και τα μεταπτυχιακά που διδάσκονται, καθώς και τα επαγγελματικά δικαιώματα και διεξόδους που μπορεί να του προσφέρει.
Οι λεπτομέρειες του συστήματος των Πανελλαδικών εξετάσεων, όπως: πόσο σημαντικό είναι το ειδικό μάθημα, ποιοι εντάσσονται σε ειδικές κατηγορίες και έχουν ειδικά προνόμια για την εισαγωγή τους στα Πανεπιστήμια (π.χ. μετεγγραφή, επιπλέον θέσεις εισαγωγής κ.ά.), τι συμβαίνει με τους μαθητές που ανήκουν στην κατηγορία του 5% (σοβαρές παθήσεις υγείας), τι γίνεται με τα Πανεπιστήμια της Κύπρου (δημόσια και ιδιωτικά). Τέλος, το τι κερδίζουν όσοι ασχολούνται με τον πρωταθλητισμό και άλλες πολλές σημαντικές πληροφορίες που θα βοηθήσουν τους μαθητές να αποφύγουν τις παγίδες του συστήματος και να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που τους προσφέρει κάθε φορά.
Η καθημερινότητα ενός επαγγέλματος. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η επιλογή τμήματος σπουδών είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξάσκηση του αντίστοιχου επαγγέλματος. Είναι πολύ χρήσιμο για τους μαθητές να έχουν μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη και αντικειμενική εικόνα της καθημερινότητας του επαγγέλματος που τους ενδιαφέρει. Αυτό επιτυγχάνεται με τους εξής τρόπους: α) συζήτηση με έναν επαγγελματία, β) παρατήρηση του επαγγελματία κατά την ώρα εργασίας, γ) μερική απασχόληση του μαθητή κατά τη διάρκεια των διακοπών, στον χώρο του επαγγελματία, δ) παρακολούθηση ντοκιμαντέρ / βίντεο συνεντεύξεων επαγγελματιών ή βιντεοσκόπησής τους εν ώρα εργασίας, ε) ανάγνωση επαγγελματικών μονογραφιών (ολοκληρωμένες περιγραφές επαγγελμάτων), κ.ά. Η απόκτηση των παραπάνω πληροφοριών επιτυγχάνεται είτε α) με την αναζήτηση πληροφοριών από τον ίδιο τον μαθητή μέσω βιβλίων, internet, βάσεων δεδομένων κ.ά., είτε β) με την παρακολούθηση ομαδικών εκδηλώσεων πληροφόρησης και ενημέρωσης από ειδικούς, είτε γ) με τη συμμετοχή του μαθητή σε ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα επαγγελματικού προσανατολισμού, όπου κάποια ή κάποιες συναντήσεις αφορούν την παροχή της απαραίτητης στοχευμένης πληροφόρησης.
2. Διάγνωση προτιμήσεων
Το δεύτερο στάδιο σε ένα πρόγραμμα επαγγελματικού προσανατολισμού αφορά τη διερεύνηση διαφόρων χαρακτηριστικών του ατόμου που συμμετέχει στο πρόγραμμα. Η διερεύνηση αυτή γίνεται με τη χρήση συγκεκριμένων ψυχομετρικών εργαλείων (τεστ, όπως αναφέρονται τις περισσότερες φορές) που μετρούν διάφορες πτυχές του ατόμου, όπως την προσωπικότητά του, τα ενδιαφέροντά του, τις ικανότητές του, τις αξίες του, κ.ά. Στη συμβουλευτική διαδικασία μπορεί να χρησιμοποιηθούν τεστ προσωπικότητας, τεστ επαγγελματικών ενδιαφερόντων, τεστ ικανοτήτων (αριθμητικής, γλωσσικής, μηχανικής, αντίληψης χώρου, κ.ά.). Επίσης, υπάρχουν πολλά άλλα τεστ που μετράνε άλλα χαρακτηριστικά και η χρήση τους ή όχι εξαρτάται αποκλειστικά από τον σύμβουλο σε σχέση με τις ανάγκες του συμβουλευομένου. Μερικά από αυτά είναι τα εξής:
1. Τεστ αυτοαντίληψης – αυτοεκτίμησης
2. Τεστ λήψης απόφασης
3. Τεστ έδρας ελέγχου
4. Τεστ συναισθηματικής νοημοσύνης
5. Τεστ αυτοαποτελεσματικότητας
3. Συμβουλευτική διαδικασία
Η συμβουλευτική διαδικασία αποτελεί το 3ο στάδιο ενός ολοκληρωμένου προγράμματος επαγγελματικού προσανατολισμού, το οποίο είναι και το πιο ουσιαστικό. Αποτελείται από ατομικές συμβουλευτικές συναντήσεις, ο αριθμός των οποίων καθορίζεται από τον τρόπο που δουλεύει ο κάθε σύμβουλος. Το πληροφοριακό υλικό που δίνεται συνήθως κατά τη διάρκεια των ατομικών συναντήσεων είναι: α) βιβλία (αναλυτικοί οδηγοί παρουσίασης Πανεπιστημίων και στρατιωτικών σχολών), β) ενημερωτικό υλικό για διάφορες σχολές, γ) ενημερωτικό υλικό για το σύστημα των Πανελληνίων και δ) ό,τι άλλο θεωρηθεί απαραίτητο, ανά περίπτωση.
Στόχος των συναντήσεων πρέπει να είναι η κατάρτιση ενός σχεδίου δράσης του μαθητή (όσο πιο συγκεκριμένου γίνεται) και ο σχεδιασμός της ακαδημαϊκής και επαγγελματικής του σταδιοδρομίας.
Στο πλαίσιο των συμβουλευτικών συναντήσεων πραγματοποιείται αναλυτική συζήτηση με τον μαθητή για τα θέματα που τον απασχολούν (ανά περίπτωση), ερμηνεύονται τα αποτελέσματα των ψυχομετρικών εργαλείων και διερευνώνται οι εναλλακτικές επιλογές που έχει ο μαθητής. Στόχος των συναντήσεων πρέπει να είναι η κατάρτιση ενός σχεδίου δράσης του μαθητή (όσο πιο συγκεκριμένου γίνεται) και ο σχεδιασμός της ακαδημαϊκής και επαγγελματικής του σταδιοδρομίας. Με τη σύμφωνη γνώμη του μαθητή, σε μερικές συναντήσεις μπορεί να παρευρίσκονται και οι γονείς του.
Γιατί είναι σημαντική η επαγγελματική συμβουλευτική;
Προσωπική ανάπτυξη, εκμάθηση τεχνικών που βοηθούν στην επίτευξη στόχων αλλά και προσαρμογή στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας είναι βασικοί λόγοι για τους οποίους προβάλλεται η χρησιμότητα της επαγγελματικής συμβουλευτικής. Ωθεί, υποστηρίζουν οι ειδικοί, το κάθε άτομο στο:
Να ανακαλύψει και να συνειδητοποιήσει τα ατομικά χαρακτηριστικά, τα ενδιαφέροντα, τις δεξιότητες, τις ικανότητες, τις αξίες αλλά και τις αδυναμίες του, γνωρίζοντας καλύτερα τον εαυτό του.
Να σχεδιάσει τη σταδιοδρομία του σύμφωνα με τις επαγγελματικές του αξίες.
Να ενημερωθεί σχετικά με τις τάσεις που επικρατούν στην αγορά εργασίας, καθώς και για τις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές διαδρομές που θα του παρουσιαστούν στο μέλλον.
Να λάβει την απαραίτητη γνώση για τους εκπαιδευτικούς χώρους.
Να ενταχθεί ομαλά στον χώρο εργασίας.
Να αναπτύξει δεξιότητες που θα εξυπηρετήσουν στην εξεύρεση λύσεων και στη λήψη αποφάσεων.
Με τη συνδρομή του Δημοσίου, στόχος είναι (αρχής γενομένης από τη φετινή χρονιά) να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές τις υπηρεσίες όσο το δυνατόν περισσότεροι νέοι. Τα αποτελέσματα θα αρχίσουν να φαίνονται ύστερα από χρόνια.
