Η ξηρασία του Εθνικού Ζωολογικού Κήπου της Ουάσιγκτον όσον αφορά τα πάντα μόλις έλαβε τέλος. Έντεκα μήνες αφότου οι τρεις πολύ δημοφιλείς ένοικοί του –η Μέι Σιανγκ, ο Τιαν Τιαν και το αρκουδάκι τους, ο Σιάο Τζι Τσι– επέστρεψαν στην Κίνα, ένα νέο ζευγάρι ήρθε για να πάρει τη θέση τους.
Ο Mπάο Λι και η Τζινγκ Μπάο, αμφότεροι τριών ετών, πέταξαν από την Άπω Ανατολή και προσγειώθηκαν στο αεροδρόμιο της Βιρτζίνια στις 15 Οκτωβρίου, έχοντας κάνει μια στάση για ανεφοδιασμό στην Αλάσκα. Στη συνέχεια, επιβιβάστηκαν σε ειδικά διαμορφωμένα φορτηγά της FedEx και έφτασαν στον ζωολογικό κήπο λίγο πριν από το μεσημέρι, σύμφωνα με όσα μετέδωσε το Associated Press, για μια είδηση που έκανε τον γύρο του κόσμου.
Το 2006 υπήρχαν λιγότερα από χίλια ελεύθερα πάντα στη φύση. Τον Ιούλιο του 2021, οι κινεζικές αρχές ανακοίνωσαν ότι τα «ασπρόμαυρα αρκουδάκια» δεν ανήκουν πια στα επαπειλούμενα είδη, αφού ο πληθυσμός τους ξεπερνά τα 1.800 άτομα. Η Κίνα δέχτηκε τότε τα συγχαρητήρια από θεσμούς και οργανισμούς περιβάλλοντος για την προσπάθειά της. Άλλωστε, τα «πράσινα» success stories στην εποχή της κλιματικής κρίσης είναι όλο και πιο σπάνια. Την ίδια στιγμή, όμως, που σύσσωμα τα μεγάλα αμερικανικά μέσα −από το National Public Radio (NPR) μέχρι την Washington Post− κατέγραφαν το ταξίδι των νέων ενοίκων του Εθνικού Ζωολογικού Κήπου της αμερικανικής πρωτεύουσας, στο πλαίσιο ενός προγράμματος συνεργασίας ανάμεσα σε Ηνωμένες Πολιτείες και Κίνα, οι New York Times βγήκαν με ένα διαφορετικό ρεπορτάζ των Μάρα Χβιστένταλ και Τζόι Ντονγκ: Μήπως, πίσω από την αστραφτερή βιτρίνα, το πρόγραμμα προστασίας των πάντα είναι γεμάτο ένοχες αλήθειες;
Από τη δυναστεία των Tανγκ στην ποπ κουλτούρα
Η επικράτεια των πάντα εκτεινόταν κάποτε από τη βορειοδυτική Κίνα μέχρι το βόρειο τμήμα του Βιετνάμ και της Μιανμάρ. Σήμερα, έχουν περιοριστεί σε ένα πολύ μικρό σημείο του χάρτη (η επικράτειά τους έχει μειωθεί κατά 99%), με επίκεντρο την επαρχία του Σετσουάν, σε παρθένα δάση σκαρφαλωμένα σε ορεινές περιοχές, όπου το υψόμετρο σε κάποιες περιπτώσεις αγγίζει ακόμα και τα τρεις χιλιάδες μέτρα. Επειδή τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με μπαμπού, είναι διαχρονικά ευαίσθητα στις αλλαγές του περιβάλλοντος και κυρίωςστην αποψίλωση των δασών. Για την Κίνα, είχαν πάντοτε τον ρόλο του άτυπου πρεσβευτή, αφού ήδη από τον 7ο αιώνα μ.Χ. η δυναστεία των Τανγκ είχε σε μεγάλη εκτίμηση τους συμβολισμούς που προσέφεραν: ο εγγονός του αυτοκράτορα Ταϊζόνγκ δώρισε στην Ιαπωνία δύο πάντα ως ένδειξη καλής θέλησης και ειρηνικής γειτνίασης. Για τη Δύση, τα γιγάντια πάντα ήταν πάντοτε ευάλωτα· σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λειτουργήσουν ως ιδανικό σύμβολο για όλα τα απειλούμενα είδη. Μόνο τυχαίο δεν είναι άλλωστε το λόγκο της WWF πρόκειται για την Τσι-Τσι, ένα θηλυκό πάντα που φιλοξενούσε ο ζωολογικός κήπος του Λονδίνου τη δεκαετία του 1960. Οι υπεύθυνοι του οργανισμού θεώρησαν ότι αυτό το είδος της συμπαθέστατης αρκούδας, το οποίο θα μπορούσε εύκολα να είναι ένα παιδικό παιχνίδι, θα μπορούσε να ξεπεράσει τους φραγμούς και τα εμπόδια ανάμεσα στα κράτη και τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς της εποχής. Όσο για την επιτυχία των πάντα στην ποπ κουλτούρα; Αρκεί να αναφερθεί ότι μονάχα η τέταρτη συνέχεια της σειράς ταινιών Kung Fu Panda απέφερε στην Dreamworks περισσότερα από 500 εκατ. ευρώ σε έσοδα, έχοντας κόστος παραγωγής μικρότερο των 80 εκατ. ευρώ.
Ένα εργαλείο πολιτιστικής διπλωματίας
Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, η οποία τότε είχε τρομερή ανάγκη να δείξει ένα φιλικό πρόσωπο προς τον έξω κόσμο, δώριζε πάντα στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία, εξασκώντας μια απρόσμενη μορφή διπλωματίας. Μια παράδοση που συνεχίζεται, με διαφορετικό όμως τρόπο, μέχρι σήμερα: οι κινεζικές αρχές δανείζουν πάντα σε ζωολογικούς κήπους όλου του κόσμου, τα οποία προέρχονται από προγράμματα αναπαραγωγής που τρέχουν εντός των συνόρων της χώρας, έναντι περίπου ενός εκατομμυρίου ευρώ τον χρόνο, με απώτερο σκοπό οι απόγονοί τους να επιστρέψουν μια μέρα στην άγρια φύση.
Γιατί όμως οι ζωολογικοί κήποι όλου του πλανήτη έχουν τόσο μεγάλη διάθεση να φιλοξενήσουν αυτά τα θηλαστικά, των οποίων η συντήρηση (σύμφωνα με παλιότερο άρθρο των New York Times) κοστίζει πέντε φορές περισσότερο από ό,τι ένας ελέφαντας; Έχει αποδειχθεί ότι ακόμα και πάρκα που δεν έχουν σκοπό το κέρδος, όπως για παράδειγμα ο Εθνικός Ζωολογικός Κήπος της Ουάσιγκτον, ο οποίος έχει ελεύθερη είσοδο, επωφελούνται από άποψη πρεστίζ χάρη στη δημοφιλία του μοναδικού αυτού είδους αρκούδας.
Τα πάντα λειτουργούν ως «κράχτες» για την προσέλευση του κοινού. Κάπως έτσι, μέσα από τις τελευταίες δεκαετίες, η υπόθεση για τη σωτηρία των πάντα έγινε πανανθρώπινη απαίτηση. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις δίνουν μεγάλη σημασία σε αυτήν, ρίχνοντας γέφυρες επικοινωνίας με τις κινεζικές αρχές, ενώ Κίνα και ΗΠΑ κάνουν πολλές φορές στην άκρη τις διαφορές τους όταν πρόκειται για το πρόγραμμα προστασίας των πάντα. Μάλιστα, συχνά οι αναλυτές των γεωπολιτικών τεκταινόμενων λαμβάνουν υπόψη τη «διπλωματία των πάντα» για να εξαγάγουν κάποια συμπεράσματα αναφορικά με τις αμερικανοκινεζικές σχέσεις.
Θα πρέπει, λοιπόν, η πρόσφατη αποστολή στην Ουάσιγκτον να εκληφθεί ως μια νέα φάση συνεννόησης ανάμεσα στις δύο χώρες; Μάλλον όχι. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, η κινεζική κυβέρνηση δεν χρησιμοποιεί στην παρούσα φάση τα πάντα ώστε να προάγει την έννοια του «γκουανξί», όπως δηλαδή ονομάζουν οι Κινέζοι την προσπάθεια δημιουργίας εμπορικών σχέσεων εμπιστοσύνης και μακροημέρευσης, ενώ η Μπάρμπαρα Κ. Μποντίν, διευθύντρια του Ινστιτούτου για τη Σπουδή της Διπλωματίας του Πανεπιστημίου Τζόρτζταουν, τονίζει ότι «δεν θα έπρεπε να δώσουμε μεγάλη σημασία στην εν λόγω αποστολή, αφού οι σχέσεις των δύο χωρών παραμένουν εδώ και μήνες τεταμένες. Ελλείψει κάποιας σημαντικής εξέλιξης απίθανη σε χρονιά εκλογών, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Κίνα συνεχίζει να χρησιμοποιεί τα πάντα ως ένα εργαλείο πολιτιστικής διπλωματίας».
Μια ύποπτη επιτυχία
Οι ζωολογικοί κήποι ανά τον πλανήτη δηλώνουν ανακουφισμένοι που τα πάντα δεν κινδυνεύουν πια, θεωρώντας ότι έβαλαν το λιθαράκι τους γι’ αυτή την εξέλιξη, χρηματοδοτώντας το πρόγραμμα προστασίας και νοικιάζοντας πάντα από την Κίνα. Μεγάλες περιβαλλοντικές οργανώσεις, όπως η WWF, συγχαίρουν την υπερδύναμη της Άπω Ανατολής, λέγοντας πως βρίσκεται στον σωστό δρόμο τόσο όσον αφορά την προστασία της επικράτειας των γιγάντιων πάντα όσο και σχετικά με τα προγράμματα αναπαραγωγής των ζώων, μια πολύ δύσκολη αποστολή αν αναλογιστεί κανείς ότι οι θηλυκές έρχονται σε οίστρο μόλις μερικές ημέρες τον χρόνο κάθε άνοιξη. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν είναι λίγοι εκείνοι που αμφισβητούν τις μεθόδους που ακολουθούνται. «Οι αριθμοί που παρουσιάζονται δεν είναι, φυσικά, απόλυτα αξιόπιστοι», αναφέρει στους New York Times ο Τζιανγκούο Λιου, καθηγητής οικολογίας στο Michigan State University, ο οποίος ερευνά το φυσικό περιβάλλον των πάντα στην Κίνα.
«Οι αριθμοί των πάντα που παρουσιάζονται δεν είναι απόλυτα αξιόπιστοι», αναφέρει στους New York Times ο καθηγητής οικολογίας Τζιανγκούο Λιου.
Είναι αλήθεια ότι το πολυσέλιδο και εμπεριστατωμένο ρεπορτάζ της αμερικανικής εφημερίδας (ερεύνησαν περισσότερα από δέκα χιλιάδες έγγραφα) γκρεμίζει πολλές βεβαιότητες που είχαμε ως ανθρωπότητα σχετικά με το ζήτημα. Σύμφωνα με τα όσα παραθέτει το ερευνητικό δίδυμο των Χβιστένταλ και Ντονγκ, οι πραγματικοί αριθμοί των συμπαθέστατων τετράποδων ελέγχονται, αφού υπάρχουν περιοχές στην Κίνα που αποκρύπτουν στοιχεία, φοβούμενες την απαγόρευση της υλοτομίας, ενώ άλλες τούς «φουσκώνουν», ελπίζοντας σε κρατικές επιχορηγήσεις. Επίσης, τα προγράμματα αναπαραγωγής είναι πολύ επιτυχημένα όσον αφορά τους αριθμούς αλλά όχι απαραίτητα το αποτέλεσμα. Ποιο ήταν το βασικό ζητούμενο; Να απελευθερώνονται όλο και περισσότερα γιγάντια πάντα στην άγρια φύση. Κάτι δηλαδή που σπάνια συμβαίνει, σύμφωνα πάντα με το εν λόγω ρεπορτάζ.
Στις αρχές του 21ού αιώνα, τα πάντα που ζούσαν σε συνθήκες αιχμαλωσίας ανά τον πλανήτη ήταν 126, σήμερα ξεπερνούν τα 700. Ναι, όντως, τα συμπαθή «αρκουδάκια» είναι πολύ περισσότερα, απλώς, όπως γράφει η Έμα Μάρις, στο βιβλίο της Wild Souls: Freedom and flourishing in the non-human world, σε απόσπασμα που παραθέτει το VOX, «οι ζωολογικοί κήποι τρέχουν προγράμματα αναπαραγωγής, έχοντας κατά νου να απελευθερώσουν τα γεννημένα σε συνθήκες αιχμαλωσίας ζώα, ανοίγοντας τις πόρτες τους όπως κάποτε άνοιξε τις πύλες της κιβωτού του ο Νώε. Μονάχα που η μέρα της απελευθέρωσης είναι σαν να μην έρχεται ποτέ για τα πάντα…».
Σκληρές αλήθειες
«Το ζώο δεν ήταν τελείως ναρκωμένο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Σε κάποια φάση παραλίγο να πέσει από το κρεβάτι του ιατρείου», έγραφε στο σημειωματάριό της η Τζογκέιλ Χάουαρντ, ζωολόγος του Εθνικού Ζωολογικού Κήπου της Ουάσιγκτον, σχετικά με το πρόγραμμα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στο οποίο συμμετείχε. Αντίστοιχα, υπάρχουν αναφορές για αρσενικά που τραυματίστηκαν σοβαρά λόγω μιας μεθόδου όπου η εκσπερμάτιση συνέβαινε μέσω ηλεκτρικής διέγερσης. Πριν από λίγα χρόνια, το BBC δημοσίευσε ένα βίντεο όπου η κακομεταχείριση των πάντα ήταν περισσότερο από φανερή σε ερευνητικό κέντρο της Τσενγκντού, ενώ ένα ρεπορτάζ της Daily Mail από το μακρινό 2012 «προειδοποιούσε» για πολλά από τα κακώς κείμενα τα οποία επισημαίνει το τωρινό ρεπορτάζ των New York Times. Βέβαια, αν κανείς αναζητήσει δημοσιεύματα σχετικά με την πορεία του προγράμματος προστασίας των γιγάντιων πάντα, σχεδόν το σύνολό τους είναι από θετικό έως και διθυραμβικό. Με έναν παράξενο και έμμεσο τρόπο, η ιστορία των πάντα ρίχνει φως στην πολυπλοκότητα των γεωπολιτικών σχέσεων· εκεί όπου διαχρονικά μαίνεται μια μάχη παραπληροφόρησης και στοχευμένης πληροφορίας. Τι γνωρίζουμε, λοιπόν, με σιγουριά σήμερα; Ότι τα πάντα είναι περισσότερα από ό,τι πριν από είκοσι χρόνια. Κανείς όμως δεν μπορεί να μας πει με σιγουριά ότι θα συνεχίσουν να ζουν ελεύθερα. Ακόμα όμως και αν σώσουμε τα πάντα, ίσως κοιτάζουμε το δέντρο την ώρα που το δάσος έχει πάρει φωτιά: Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της WWF, οι πληθυσμοί των άγριων ζώων παγκοσμίως έχουν μειωθεί τα τελευταία 50 χρόνια κατά 73%.
