«Το μπονσάι είναι η τέχνη της λεπτομέρειας», μου λέει ο οικονομολόγος Πάνος Κουτάντζης τη στιγμή που ανοίγει τη δερμάτινη θήκη των εργαλείων του και αρχίζει να ψαλιδίζει με ευλάβεια τα κλαδιά ενός λιγούστρου. Ο ήχος του κλαδέματος είναι το μοναδικό πράγμα που ακούγεται αυτό το ήσυχο απόγευμα στις Αχαρνές και μοιάζει να επιδρά με τρόπο θεραπευτικό πάνω μας, διώχνοντας την ένταση της ημέρας. Αρκούν λίγα λεπτά στην αυλή του Πάνου, εκεί που φιλοξενούνται πάνω από 100 μπονσάι, για να μας μεταδοθεί ένα πρωτόγνωρο αίσθημα γαλήνης.
Μπροστά μας έχουμε έναν από τους πιο παθιασμένους συλλέκτες μπονσάι στην Ελλάδα. Τα δέντρα του έχουν διαμορφωθεί με καθημερινή φροντίδα σε βάθος δέκα ετών. Κάθε φορά που κόβει ένα κλαράκι αφήνοντας τρία-τέσσερα φύλλα στη βάση του, προκειμένου έπειτα αυτά να πολλαπλασιαστούν, νιώθεις ότι λαξεύει τις πτυχές ενός φυσικού γλυπτού. «Η υπομονή που χρειάζεται είναι μεγάλη», λέει. Του πήρε έναν χρόνο για να τυλίξει, ανάλογα με το σχήμα που ήθελε να τους δώσει, κάθε ένα από τα 200 κλαράκια του λιγούστρου. Γύρω μας βλέπουμε διάφορα είδη, από άγριες ροδιές, συκιές και γιουνίπερους μέχρι και μια εκατονταετή ελιά που επιβίωσε από τους άγριους αέρηδες στα αφιλόξενα βουνά της Κρήτης.
«Μπονσάι» στα ιαπωνικά σημαίνει «δέντρο σε δοχείο». Σε τέτοιο μπορεί να μετεξελιχθεί οποιοδήποτε δέντρο της φύσης, συμβατό με το κλίμα της εκάστοτε περιοχής. Τα δοχεία, συνήθως ιδιαίτερης αισθητικής, ελέγχουν την ανάπτυξη της ρίζας, άρα και των κλαδιών των δέντρων, μετατρέποντάς τα σε γοητευτικές μικρογραφίες, η τελική όψη των οποίων περνά από το χέρι του δημιουργού. Κάποιοι από τους κορμούς γύρω μας είναι ακόμη στο πρώτο στάδιο της μεταμόρφωσης. Ο Πάνος μού εξηγεί πως θα περάσει ίσως πάνω από ένας χρόνος συρματώματος για να πάρουν το αρχικό τους σχήμα και πολλά ακόμη μέχρι να γίνουν μια πιστή μικρογραφία που μπορεί να χαρακτηριστεί μπονσάι. Κορμοί με κουφάλες που μαρτυρούν την ηλικία τους, καρποί πολύχρωμοι και περίτεχνες φυλλωσιές μοιάζουν με τα εκθέματα ενός φυσικού μουσείου. «Τα έχω σαν παιδιά μου», λέει χαρακτηριστικά. O μικρός του γιος, που τόση ώρα παρακολουθεί με θαυμασμό το καθιερωμένο τελετουργικό της ημέρας, σπεύδει να μου δείξει με καμάρι το δέντρο που ανέλαβε να μεγαλώσει πριν από λίγες μέρες. «Όταν έρχεται ένα καινούργιο δέντρο, έχουμε κανονικό καλωσόρισμα στο σπίτι», συμπληρώνει η σύζυγος του Πάνου, Ηλιάνα. Μια κανονική ομάδα.
Για να μεγαλώσεις ένα μπονσάι, είναι απαραίτητο να κατανοήσεις τον ρυθμό και τις ανάγκες του. «Με άλλο ρυθμό μεγαλώνει ένα δέντρο που είναι 100 ετών και με άλλο ένα που είναι πέντε», εξηγεί ο Πάνος. «Ένας καρπίνος που έχω, πέρυσι είχε πέντε κλαδιά και φέτος έχει σαράντα. Για να φτάσει στο σημείο να φύγει από την αρχική του γλάστρα και να πάει στο δοχείο του, θα περάσουν πέντε χρόνια και για να φτάσει στο σημείο να μπει σε μια έκθεση, θα χρειαστούν από οκτώ έως δέκα». Δεν είναι λίγοι αυτοί που βιάζονται να βάλουν για αισθητικούς λόγους το δέντρο από τη γλάστρα στο βάζο του, ανακόπτοντας έτσι πρόωρα, με μοιραίο αποτέλεσμα, την εξέλιξή του. Ο χρόνος που αφιερώνει κανείς στο κάθε μπονσάι ποικίλλει. «Τα ενδημικά είδη συντηρούνται πιο εύκολα, όμως πάντα χρειάζεται προσοχή». Δεν είναι λίγοι αυτοί που, χωρίς να έχουν τις απαραίτητες γνώσεις, μετά τις υψηλές θερμοκρασίες και την ξηρασία του φετινού καλοκαιριού, «έχασαν» τα φυτά τους. «Τα δέντρα δεν συγχωρούν τα διαδοχικά λάθη», λέει ο Πάνος. Μπορεί να θυμηθεί με ακρίβεια τα μπονσάι που έχασε μέσα σε αυτά τα δέκα χρόνια. «Όταν έχεις αφιερώσει τόσα χρόνια σε ένα δέντρο, η απώλειά του πονάει πολύ, ψάχνεις να βρεις τι έφταιξε».
Οπως ο μίστερ Μιγιάγκι
Η αφορμή για να τα αγαπήσει ο Πάνος ήταν η ίδια με πολλών άλλων: βλέποντας το Karate Kid και παρακολουθώντας τον κύριο Μιγιάγκι να φροντίζει ένα μπονσάι γιουνίπερο. Θυμάται ακόμη τη στιγμή που είδε τη σκηνή της διάσωσης του δέντρου από έναν γκρεμό. Ο ίδιος κάποτε έσωσε ένα μπονσάι ποδόκαρπο που βρήκε παρατημένο έξω από ένα πολυκατάστημα. Πολλές φορές ταξιδεύει στο εξωτερικό για βοτανολογικές εξερευνήσεις και, όπως σχολιάζει η Ηλιάνα, «στις διακοπές τους άλλοι πάνε σε μουσεία, εμείς πάμε σε φυτώρια».
Στο μυαλό των περισσοτέρων επικρατεί η ψευδαίσθηση ότι η τέχνη του μπονσάι είναι το ψαλίδισμα μερικών φύλλων, η πραγματικότητα όμως απέχει πολύ. Η έμφαση στη σωστή καλλιέργεια για το εκάστοτε είδος δέντρου είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει να έχει κατά νου ένας αρχάριος. Το καλλιτεχνικό κομμάτι είναι καλό να ακολουθεί αργότερα. «Το λίπασμα, το πότισμα, η μεταφύτευση, ο ήλιος που χρειάζεται κάθε δέντρο· αυτά πρέπει να μάθει κάποιος που ξεκινά», λέει ο Πάνος. Ενώ ο ίδιος δεν βιοπορίζεται από αυτό, «τρέχει» και το δικό του eshop. Η Ακρόπολη που βρίσκεται στο φόντο του T-shirt του, πίσω από ένα μπονσάι, είναι σημάδι της επιθυμίας του να ανθίσει η ενασχόληση αυτή στην Ελλάδα. «Θεωρώ αδιανόητο το ότι έχουμε μείνει τόσο πίσω», λέει. Μήπως είναι «ακριβό σπορ»; Μήπως δεν είναι για όλους; «Μπορείς να ξεκινήσεις με φθηνό φυτωριακό υλικό. Αλλά, αν μετά από κάποιο σημείο θέλεις να το δεις ακόμη πιο σοβαρά, θα πρέπει να επενδύσεις, όπως συμβαίνει σε κάθε χόμπι», απαντά. Ένα αρχικό μπάτζετ 100 ευρώ και η επιλογή «εύκολων» δέντρων που συγχωρούν τα λάθη αρκούν για να κάνει κανείς το ξεκίνημα. Το κόστος περιλαμβάνει και την απόκτηση υλικών, όπως τα σύρματα, το λίπασμα και βασικά εργαλεία.
«Στην πραγματικότητα, ένα μπονσάι δεν τελειώνει ποτέ», καταλήγει ο Πάνος. «Απλώς μετά από κάποιο σημείο μπορείς να δεις μπροστά σου τη μορφή ενός δέντρου όπως θα το έβλεπες στη φύση». Ο ήλιος έχει πια δύσει, το λιγούστρο επιστρέφει στη θέση του, σμιλεμένο πια μετά το κλάδεμα της ημέρας, κι εμείς δεν λέμε να εγκαταλείψουμε τη μικρή αυτή Εδέμ. Ίσως αύριο αλλάξει χέρια, ίσως περάσει στις επόμενες γενιές. Ίσως πολλά από τα νεαρά ακόμη δέντρα να αποκτήσουν στο μέλλον πλούσιες φυλλωσιές και ευφάνταστα σχήματα.
Μπονσάι για αρχάριους
Προμηθευτείτε ένα δέντρο από κάποιο φυτώριο (ιδανικά από εξειδικευμένα φυτώρια για μπονσάι, που θα σας δώσουν υγιή δέντρα και βασικές συμβουλές) ή αξιοποιήστε ένα pre-bonsai δέντρο, δηλαδή ένα απλό δέντρο σε αρχικό στάδιο εξέλιξης που μπορεί να βρίσκεται ήδη στον κήπο σας. Ανάλογα με το πόσο ανεπτυγμένο είναι ήδη, θα χρειαστεί και αντίστοιχος χρόνος επιμέλειας από μέρους σας. Το δέντρο μπορεί να χρειάζεται ριζική διαμόρφωση είτε απλή συντήρηση.
Το δέντρο που θα διαλέξετε θα πρέπει να είναι εύκολο στη συντήρησή του. Τα ενδημικά δέντρα είναι τα καταλληλότερα. Επιλέξτε μια ελιά ή αγριελιά, μια ροδιά, έναν σχίνο ή έναν άρκευθο (γιουνίπερο).
Μάθετε τις βασικές ιδιότητες του δέντρου που έχετε αποκτήσει. Πόσο νερό και πόσο φως χρειάζεται; Ποια είναι η κατάλληλη θερμοκρασία; Μπορείτε να βρείτε τα πάντα στο διαδίκτυο, ενώ, εάν θέλετε να έχετε εξιδεικευμένες πληροφορίες, μπορείτε να αναζητήσετε συμβουλές και να μοιραστείτε απορίες με άλλους λάτρεις των μπονσάι στην Ελληνική Λέσχη Μπονσάι (hellenicbonsaiclub.gr).
Προμηθευτείτε τα απαραίτητα εργαλεία. Αρκούν δυο-τρία βασικά εργαλεία καλής ποιότητας για να ξεκινήσετε· αυτά είναι το concave cutter, το κοπίδι των κλαδιών και ο κόφτης σύρματος. Αποφύγετε φθηνά εργαλεία κακής ποιότητας που μπορεί να βλάψουν τα δέντρα σας.
Δώστε ιδιαίτερη προσοχή στη μεταφύτευση. Η σωστή περίοδος για μεταφύτευση ενός δέντρου εξαρτάται από το εκάστοτε είδος, η άνοιξη όμως είναι συνήθως η κατάλληλη περίοδος για τα περισσότερα δέντρα. Όλα τα μπονσάι θα χρειαστούν μεταφύτευση. Υπάρχει ο γενικός κανόνας των δύο ετών, όμως δεν ισχύει για όλες τις περιπτώσεις.
Προσοχή στο πότισμα. Έχετε κατά νου ότι, ανεξάρτητα από τις ανάγκες του είδους σας, σημαντικό ρόλο παίζουν οι κλιματολογικές συνθήκες. Το καλοκαίρι ίσως το δέντρο σας να χρειαστεί συχνότερο πότισμα από ό,τι τον χειμώνα.
Οπλιστείτε με υπομονή. Για να αποκτήσει όψη μπονσάι ένα pre-bonsai υλικό, μπορεί να χρειαστούν από τέσσερα έως και δέκα χρόνια. Σκεφτείτε ότι δεν πρέπει να επεμβαίνετε πάνω από μία με δύο φορές τον χρόνο στο δέντρο σας.
Δυο συλλέκτες από την Άρτα
Η τέχνη του μπονσάι δεν έχει οπαδούς μόνο στην Αθήνα, όπως προκύπτει μετά τη συζήτησή μας με τον Γιώργο Γκοτζαμάνη και τον Άγγελο Μπαφατάκη, που μένουν κοντά στην Άρτα. «Το μπονσάι βλέπω ότι προκαλεί όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον τα τελευταία τρία χρόνια», λέει ο Γιώργος, που ασχολείται τα τελευταία έξι χρόνια και έχει στην κατοχή του 100 δέντρα που έχουν ήδη αρχίσει να παίρνουν μορφή και άλλα 200 που είναι σε πολύ πρώιμο στάδιο. Δεν τα αποκαλεί όμως μπονσάι, αφού απέχουν αρκετά ακόμη από το να αποκτήσουν αυτό που αποκαλεί «ιδεατή μορφή ενός δέντρου». Η τέχνη των μπονσάι μοιάζει με αυτήν ενός ζωγράφου. Αυτός δεν θα αποτυπώσει πάντα το περιβάλλον με τις ατέλειές του, αλλά, σύμφωνα με τον Γιώργο, θα προσπαθήσει να το αποδώσει με στοιχεία όπως η αρμονία και η λιτότητα. Αυτά θα το εξυψώσουν αισθητικά. Μου εξηγεί πως η όψη του μπονσάι, τα φύλλα, τα χρώματα και η εικόνα του είναι απαραίτητο να δέσουν με μια κατάλληλη γλάστρα που θα δημιουργεί ένα αρμονικό σύνολο. Ο Άγγελος Μπαφατάκης ασχολείται από το 1983, όταν μεγάλωνε στη Γερμανία. Σήμερα έχει 12-13 δέντρα που μπορούν να θεωρηθούν μπονσάι. Τι είναι αυτό που τον έκανε να συνεχίσει για σαράντα χρόνια; «Είναι κάτι ζωντανό που έχεις αναλάβει την ευθύνη να το προσέχεις», λέει και υποστηρίζει πως μέσα στους γρήγορους ρυθμούς της καθημερινότητας, η ενασχόληση με τα μπονσάι μοιάζει να παγώνει ευχάριστα τον χρόνο. «Ο άνθρωπος είναι σήμερα βιαστικός, τα θέλει όλα γρήγορα, τα μπονσάι σε επαναφέρουν στα ίσια σου».
