Τον Μάρτιο του 2022, έναν μήνα μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία κι ενώ η κοινή γνώμη ήταν ακόμη παγωμένη για το τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτό για την Ευρώπη αλλά και όλο τον κόσμο, στον Guardian δημοσιεύτηκε ένα ενδιαφέρον άρθρο που ανέλυε υποδειγματικά τη σχέση του «ρωσικού χρήματος» με την παγκόσμια αγορά τέχνης. Σε αυτό, ο Βρετανός κριτικός-ιστορικός τέχνης και ντοκιμαντερίστας Μπεν Λιούις μιλούσε ανοιχτά για artwashing και «ξέπλυμα των ολιγαρχών».
Δυόμιση χρόνια μετά, η σχετική συζήτηση δεν λέει να κοπάσει. Φέτος, στις 4 Οκτωβρίου, στις αθηναϊκές Νύχτες Πρεμιέρας, ακυρώθηκαν οι προβολές της ταινίας «Ρώσοι σε πόλεμο» για «λόγους ασφαλείας του κοινού και του προσωπικού του φεστιβάλ», όπως ανακοινώθηκε. Το ίδιο συνέβη και αλλού στον κόσμο, καθώς το φιλμ της Ρωσοκαναδής Αναστασία Τροφίμοβα προκαλεί αντιδράσεις. Θεωρείται ότι εξυπηρετεί τη ρωσική προπαγάνδα. Η, δε, Ουκρανία έχει απαντήσει με το hashtag #NoStageForRussia.
Η τέχνη ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ
Δεν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση η «υπόθεση Τροφίμοβα». Τα τελευταία χρόνια, η λέξη «artwashing» ακούγεται με όλο και μεγαλύτερη ένταση στις εκθέσεις εικαστικών, στα μουσεία, στις κινηματογραφικές αίθουσες, στους συναυλιακούς χώρους και στα θέατρα. Ειδικά όταν γίνεται λόγος για (τάχα μου) «νίκες κατά του artwashing», κάθε φορά που ένα «αμφιλεγόμενο καλλιτεχνικό event» ακυρώνεται την τελευταία στιγμή, όπως έγινε τον Απρίλιο με το «Last work» του Batsheva Ensemble, που έφερε την υπογραφή του σπουδαίου Ισραηλινού χορογράφου Οχάντ Ναχαρίν και θα λάμβανε χώρα στο Μέγαρο Μουσικής.
Κατά περίπτωση, όπως ισχύει για τον Ναχαρίν, είναι το λιγότερο άδικο να κατηγορούνται καλλιτέχνες για την πολιτική της χώρας τους. Γι’ αυτό και έχει ενδιαφέρον να δούμε τι πραγματικά είναι το artwashing που, σχεδόν συνθηματικά, μπορεί να αποδοθεί ως «τέχνη για κακό σκοπό».
Η τέχνη και οι καλλιτέχνες, άλλωστε, έχουν κατά καιρούς και κατά κόρον τεθεί στην υπηρεσία κάθε είδους κακού, με ιδεοτυπικό παράδειγμα αυτό της σκηνοθέτιδας Λένι Ρίφενσταλ, που δημιούργησε ταινίες προπαγάνδας για τη ναζιστική Γερμανία, αλλά και τις «φιέστες» που γίνονταν επί χούντας στο Καλλιμάρμαρο και φαίνεται να έχουμε ξεχάσει ποιοι δημοφιλείς καλλιτέχνες συμμετείχαν σε αυτές.
Ο όρος artwashing, ως λέξη, από την άλλη, είναι πρόσφατη επινόηση. Έγινε δημοφιλής το 2017, όταν χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το «ξεφύτρωμα» μιας σειράς από γκαλερί στα Μπόιλ Χάιτς του Λος Άντζελες, μια γειτονιά Αμερικανομεξικανών εργατών, φτωχών «νοικάρηδων» και μεταναστών «χωρίς χαρτιά», που δεν διέθεταν στην περιοχή που από χρόνια κατοικούσαν ιδιόκτητη περιουσία.
Τότε, οι ακτιβιστές είδαν τις γκαλερί ως δούρειους ίππους του «εξευγενισμού», ο οποίος φέρνοντας μαζί του τις «λευκές, δημιουργικές τάξεις» ανέβαζε τα ενοίκια και έδιωχνε τους μόνιμους κατοίκους των Μπόιλ Χάιτς από τα μέρη τους.
Το καλό και το κακό συνυπάρχουν
Πλέον, ο όρος «artwashing» χρησιμοποιείται γενικότερα για να γίνει σαφές το ότι η τέχνη, που εξ ορισμού θεωρείται κάτι το ωφέλιμο για τους ανθρώπους και τις κοινότητες που σχηματίζουν, μπορεί να γίνει –στα χέρια κυβερνήσεων, εταιρειών, αλλά και μεμονωμένων ανθρώπων– το τέλειο όχημα και ο καλύτερος αντιπερισπασμός για να νομιμοποιηθούν πράξεις κατακριτέες. Κοινώς, έχει γίνει μία ωραία και μοδάτη λέξη, που κάνει εμφανές το ότι το κακό που μπορεί να πάει χέρι-χέρι με την τέχνη διαθέτει πολλά πρόσωπα.
Τα πράγματα, σε ηθικό επίπεδο, βέβαια, δεν είναι εύκολο να διαχωριστούν σε έναν κόσμο που το καλό και το κακό συνυπάρχουν, με την εξαίρεση περιπτώσεων που η «τέχνη» καταφανώς δεν είναι τέχνη αλλά προπαγάνδα όμορφα σκηνοθετημένη. Μία καλή έκθεση εικαστικών, όμως, μπορεί να έχει όντως χρηματοδοτηθεί από ένα κράτος στο οποίο καταπατιούνται τα δικαιώματα των γυναικών και η ομοφυλοφιλία διώκεται ποινικά. Σε περιπτώσεις σαν αυτή, έχει σημασία να μην πετάς το μωρό μαζί με τα βρωμόνερα· να ξεχωρίσεις την τέχνη και να καταγγέλλεις το κράτος.
