Δυτικά Βαρδούσια: Για απαιτητικούς

Το εντυπωσιακό ορεινό συγκρότημα γοητεύει τους μυημένους ορειβάτες, αποκαλύπτει φιλόξενα χωριά και δίνει μαθήματα ιστορίας και γυναικείας χειραφέτησης.

Εκεί στα βορειοδυτικά της Φωκίδας, που τεντώνεται να φτάσει τη Φθιώτιδα και την Αιτωλοακαρνανία, μιλάει ακόμη η άγρια ομορφιά. Υπάρχουν οι ξεχασμένες γεύσεις, που μας αρέσει να τις ονομάζουμε παραδοσιακές, οι προκλήσεις για αναζωογονητικές εμπειρίες αφθονούν, όχι όμως και οι επισκέπτες. Στο οδοιπορικό μας γνωρίσαμε έξι χωριά των δυτικών Βαρδουσίων, που αριθμούν λιγότερους από 80 κατοίκους συνολικά τον χειμώνα και βρίσκονται σκαρφαλωμένα στα δύσβατα αυτά βουνά, τα οποία δαφνοστεφανώθηκαν κατά την περίοδο της Επανάστασης του 1821, γενέτειρες του Μακρυγιάννη και του Διάκου.

Γραμμένη Οξυά

Το δάσος της Γραμμένης Οξυάς, ύμνος στην ελληνική φύση. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Προσκύνημα για κάθε ταξιδιώτη που σέβεται τον εαυτό του αποτελεί η περιήγηση στη Γραμμένη Οξυά, το νοτιότερο δάσος της Ευρώπης όπου φύεται η οξιά. Iδανικό ορμητήριο του ταξιδιού δεν μπορεί να είναι άλλο από το ομώνυμο χωριό. Ασυνήθιστη κίνηση επικρατούσε κατά την επίσκεψή μας εκείνο το ηλιόλουστο Σάββατο στην όμορφη πλατεία της Γραμμένης Οξυάς, καθώς μια παρέα μοτοσικλετιστών από την Πάτρα σκόρπιζε κέφι κάτω από τον πλάτανο. «Ξεκινήσαμε πριν από δύο ώρες και δεκαπέντε λεπτά από τη γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου και στη συνέχεια, μέσω Ναυπάκτου και φράγματος της λίμνης του Μόρνου, ανηφορίσαμε για εδώ. Απολαμβάνοντας τις εναλλαγές ανάμεσα στο βουνό και στη θάλασσα. Διασχίζοντας τα Βαρδούσια μέσα από μια υπέροχη διαδρομή, που συνιστώ ανεπιφύλακτα», μας λέει ο Μπάμπης Δάνολος, που έλκει την καταγωγή του από το χωριό. Χτισμένο στα 1.160 μ., στις βορειοδυτικές πλαγιές των Βαρδουσίων, ανάμεσα σε οξιές, καστανιές, έλατα και βελανιδιές, αποτελούσε μια ζωντανή κοινωνία έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Ακόμα όμως και όταν μετανάστευαν στο εξωτερικό, οι κάτοικοί της αποδείκνυαν έμπρακτα την αγάπη τους για τη μικρή τους πατρίδα. Η οικογένεια Παπακωνσταντίνου καθιερώθηκε, κατά το σύνηθες, ως Πάπας στην Αμερική, όπως δηλαδή και ο δρόμος του χωριού, που φέρει δικαίως το όνομά τους, καθώς έστελναν χρήματα για να χτιστούν εκκλησίες και σχολεία, αλλά και για να σπουδάζουν τα παιδιά, να προικίζονται τα άπορα κορίτσια και βεβαίως να γίνονται τα πανηγύρια –εν τη απουσία τους– στο χωριό!

Η τεχνητή λίμνη του Μόρνου. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Αρτοτίνα

Η Αρτοτίνα, χτισμένη στις απόκρημνες πλαγιές των Βαρδουσίων, σε υψόμετρο 1.200 μ., αποτέλεσε ένα από τα κύρια ορμητήρια της Ρούμελης εναντίον των Τούρκων. Ως γενέτειρα των Αθανασίου Διάκου, Καπετάν Κόρακα, Ανδρίτσου Σαφάκα, Λουκά Καλιακούδα, Γεράντωνου, Ρούκη, Σκαλτσά και τόσων άλλων οπλαρχηγών της Επανάστασης, αιτιολογεί και τον χαρακτηρισμό της «Καπετανοχώρι της Δωρίδος».

Στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αρτοτίνας (τηλ. 6984-979516), που στεγάζεται στο σπίτι του οπλαρχηγού Σαφάκα –χτισμένο το 1810–, θα μάθετε λεπτομέρειες για την Eπανάσταση του 1821 μέσα από χειρόγραφα, επιστολές, όπλα, στολές και αντικείμενα εποχής. Όπως μας ενημέρωσε ο πρόεδρος του χωριού, Βασίλης Κάππας, «έχει γίνει μελέτη έτσι ώστε να αξιοποιηθεί ο περιβάλλων χώρος σε έναν κήπο με αγάλματα των ηρώων, αλλά και μια σειρά από παρεμβάσεις που θα το μετατρέψουν σε σύγχρονη κοιτίδα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς».

Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται η Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου, στην οποία μπορεί κανείς να επισκεφτεί το κελί όπου μόνασε ο Αθανάσιος Διάκος πριν ξεχυθεί στο αρματολίκι. Στην πλατεία της Αρτοτίνας, σημείο αναφοράς του χωριού, με τα τρία μαγαζιά και τη θέα στα Βαρδούσια, επικρατεί απόλυτη ησυχία. «Πέρυσι τον χειμώνα μείναμε 18 άτομα, όταν έναν αιώνα πριν ήμασταν 2.000 μόνιμοι κάτοικοι, 150 παιδιά πήγαιναν στο σχολείο και είχαμε 47.000 γιδοπρόβατα, εκ των οποίων τα 7.000 οικόσιτα», μας λέει ο 82χρονος Αριστείδης Τριβήλος. Λίγα χρόνια πριν γεννηθεί, δυνατοί Αρτοτινοί κουβάλησαν πάνω σε ξύλα την προτομή του Αθανασίου Διάκου, που δεσπόζει από τότε στην πλατεία. Υπό τη σκέπη του, μας αποχαιρέτησε τραγουδώντας: «Της Αρτοτίνας γέννημα, καμάρι της Δωρίδος, βροντή κι αστραποβόλημα της σκλάβας της πατρίδος / Σαν σήμανεν ανάσταση του γένους η καμπάνα, τη λευτεριά γεφύρωσες, Διάκε, στην Αλαμάνα».

 

Διχώρι

Ο Θύμιος Κλώσσας στο μαντρί του, πάνω από το Διχώρι. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

 

Η μεγάλη έκπληξη στο μικρό χωριό με τη μία κάτοικο είναι η ύπαρξη καφέ-εστιατορίου και ξενώνα, τα οποία λειτουργούν όλο τον χρόνο! Υπεύθυνη γι’ αυτό είναι η Μαρίνα Κουτσοπούλου, που αποφάσισε στα 25 της χρόνια να αφήσει τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο Πειραιά και να εγκατασταθεί μόνιμα στο χωριό απ’ όπου κατάγεται. Ρωτώντας την εάν είναι δύσκολη η ζωή εδώ, μας απάντησε πως όλα είναι τέλεια και βέβαια το αφοπλιστικό της χαμόγελο πιστοποίησε την ειλικρίνειά της. Να περάσετε οπωσδήποτε από «Το μαγαζί του χωριού: Κωστάρτσα», το οποίο στεγάζεται στο παλιό δημοτικό σχολείο, σε μια υπέροχη κατάφυτη πλατεία, για να απολαύσετε τις ντόπιες λιχουδιές και τη θέα στα Βαρδούσια. Το Διχώρι, που έως το 1927 ονομαζόταν Κωστάρ(ι)τσα, είναι ένα καταπράσινο χωριό με άφθονες ρεματιές. Χτισμένο σε υψόμετρο 1.110 μ., αποτελεί ιδανικό ησυχαστήριο με αναπάντεχες παροχές.

Ανεβαίνοντας ακόμα πιο ψηλά, συναντήσαμε τον Ευθύμιο Κλώσσα, έναν βοσκό με ζεστή καρδιά, που μιλούσε με αγάπη για τα γιδοπρόβατα και τα υπέροχα τσοπανόσκυλά του. «Μου αρέσει αυτή η δουλειά. Αφού σκέφτομαι πώς θα φύγω από τα βουνά τώρα τον χειμώνα για να κατέβω στο Λιδωρίκι; Πώς να αφήσω τα Βαρδούσια, το γλυκοχάραμα στη στάνη και τα κουδούνια που αντηχούν στο βουνό όταν επιστρέφουν τα ζώα το δείλι;»

 

Δάφνος

Ο μικρός καταρράκτης που συναντάτε λίγο πριν μπείτε στον οικισμό Δάφνο. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Συνεχίζοντας από το Διχώρι με δυτική κατεύθυνση, στον χωματόδρομο προς Δάφνο, οι στάσεις ήταν συνεχείς. Όταν είδαμε στο αριστερό μας χέρι ένα πετρόχτιστο πλάτωμα με βρύσες, αφήσαμε το αυτοκίνητο και έπειτα από πέντε λεπτά ανηφορικής πορείας αντικρίσαμε έναν μικρό καταρράκτη. Επιστροφή στο αυτοκίνητο και πάλι οδήγηση. Δεν πέρασαν δέκα λεπτά και βλέπουμε πινακίδα με την ένδειξη «Προς ποτάμι». Ξανά στάση. Δεκάλεπτο περπάτημα, αυτή τη φορά, πέρασμα από το ξύλινο γεφυράκι και βρισκόμαστε στο ποτάμι, που δημιουργεί μια εντυπωσιακή βάθρα, ιδανική για μπάνιο προχωρημένων χειμερινών κολυμβητών. Στο πλάτωμα, κάτω από τα όμορφα πλατάνια, ξαποστάσαμε ακούγοντας το κελάρυσμα του νερού και τίποτε άλλο.

Τελικά, κάποια στιγμή φτάνουμε στον Δάφνο, ένα χωριό χτισμένο σε μια ελατοσκέπαστη κλειστή λεκάνη στα 1.000 μ. Δεν αργήσαμε να το γυρίσουμε, καταλήγοντας στην πλατεία, όπου δεσπόζει ο πανέμορφος ναός του Αγίου Νικολάου, μια τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, που χρονολογείται από το 1760 και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μεταβυζαντινό μνημείο. Στο παρακείμενο αναψυκτήριο ζητήστε από την Αθανασία Διαμαντή –μία από τις πέντε μόνιμους κατοίκους– να σας ανοίξει τον ναό και βέβαια μην παραλείψετε να φάτε από τα χεράκια της γλυκό του κουταλιού φιρίκι.

 

Πενταγιοί

Εδώ γεννήθηκε και μεγάλωσε η εκπάγλου καλλονής Μαρία Πενταγιώτισσα, για την καρδιά της οποίας αλληλοεξοντώνονταν παλικάρια την εποχή του Όθωνα. Οι κάτοικοι του χωριού θα σας μυήσουν πρόθυμα στην εξιστόρηση της πολυτάραχης ζωής της, για την οποία βέβαια έχουν γραφτεί δημοτικά τραγούδια, έχουν γυριστεί ταινίες, έως και ο Κωστής Παλαμάς τής αφιέρωσε πολύστιχο ποίημα το 1890, στη συλλογή του «Τα μάτια της ψυχής μου».

Η ομορφιά συνδέει τους Πενταγιούς με τη Μαρία την Πενταγιώτισσα. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Ο τραγικός επίλογος γράφτηκε όταν ένας από τους εραστές της σκότωσε τον αδελφό της Μαρίας Πενταγιώτισσας κι αυτή, παίρνοντας πάνω της την ευθύνη ως συνεργός, φυλακίστηκε στη Λιβαδειά, απ’ όπου αφέθηκε ελεύθερη λίγα χρόνια αργότερα. «Η Μαρία Πενταγιώτισσα πρέπει να αποκατασταθεί στον κόσμο όχι για τη γνωστή ιστορία, αλλά για το γεγονός ότι όρθωνε ανάστημα στην καταπίεση των γυναικών, διαμαρτυρόταν για τον τρόπο που επέστρεφαν από τα χωράφια φορτωμένες δεμάτια με ξύλα, δεν δεχόταν να φοράει μαντίλα όταν πήγαινε στην εκκλησία, προσπαθώντας να πείσει και τις υπόλοιπες γι’ αυτό, και βέβαια υπερασπιζόταν συνειδητά τις επιλογές της στον έρωτα», μας λέει ο Σπύρος Βήττας κατά τη συζήτησή μας στο καφενείο «Η συνάντησις».

Η χειραφέτηση των γυναικών αποτελεί μείζον θέμα έως και σήμερα στη συντηρητική ελληνική κοινωνία, φανταστείτε δύο αιώνες πριν στην απομακρυσμένη Πενταγιού, όπως ονομάζουν ακόμα και σήμερα οι ντόπιοι το χωριό τους. Βγαίνοντας έξω στην πλακόστρωτη πλατεία, ο ήλιος σκορπίζει γλυκά το πρωινό του φως ανάμεσα στις φυλλωσιές του πλάτανου και ολόγυρα τα δίπατα πετρόχτιστα σπίτια, θεατές και θέαμα συνάμα. Απέναντι η εντυπωσιακή εκκλησία των Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Περιδιαβαίνοντας το χωριό, αφουγκράζεσαι την αίγλη του παρελθόντος, «βλέπεις» πλήθος κόσμου συγκεντρωμένο στις πέντε βρύσες, τους φουστανελάδες να χορεύουν στα «Τσουραίικα» πλατάνια στο πάνω χωριό. Πάρε τα βουνά σε ένα από τα σηματοδοτημένα μονοπάτια, ανάπνευσε την ελευθερία τους, κι ας είναι αυτό το φυλαχτό που θα πάρεις μαζί σου.

 

Κροκύλειο

«Εγώ γεννήθηκα έξω εις ένα χωράφι μας, ονομαζόμενο Κρύα Βρύση. Είχε πάει η μητέρα μου να μαζώξη καλαμποκιές για τα ζώα και με γέννησε εκεί, και με τύλιξε με τις καλαμποκιές και με πήγε εις το σπίτι». Με απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη μάς υποδέχεται το λιτό μνημείο, λίγο πριν εισέλθουμε στο χωριό του λόγιου στρατηγού. Χαρακτηρισμένο παραδοσιακός οικισμός, απλώνεται σε ένα ελατοσκέπαστο περιβάλλον σε υψόμετρο 840 μ., με άφθονα τρεχούμενα νερά και πανοραμική θέα στα Βαρδούσια. Ο αεικίνητος πρόεδρος του χωριού, Κώστας Αυγερόπουλος, μας ξενάγησε αρχικά στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου (1857), όπου ξεχωρίζουν οι περίτεχνες αναπαραστάσεις του αγιογράφου Γιώργου Τουρναβίτη από τα «ΗΟΑΝΝΕΝΑ», όπως υπογράφει χαρακτηριστικά, και στη συνέχεια περάσαμε από το κατάφυτο μονοπάτι των νερόμυλων, κάνοντας μια στάση να ξεδιψάσουμε στη Μεγάλη Βρύση, όπως αποκαλούν τις πέντε πέτρινες κρήνες του χωριού.

Λεπτομέρεια από τις περίτεχνες βρύσες στο Κροκύλειο. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Συνεχίσαμε προς το σπίτι όπου έζησε μετά την αποφυλάκισή της η Μαρία Πενταγιώτισσα. Παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο Αρμάο, ο οποίος είχε ήδη τέσσερα παιδιά, ακολουθώντας έναν ήσυχο βίο έως τον θάνατό της. Τελευταία στάση το υπέροχο κτίσμα του Δημοτικού Σχολείου (τηλ. 6944-462037), στο εσωτερικό του οποίου φιλοξενείται λαογραφική αναπαράσταση παραδοσιακού σπιτιού με χρηστικά αντικείμενα, ενώ στη μεγάλη αίθουσα γίνονται διάφορα δρώμενα υπό το βλέμμα του Μακρυγιάννη. Στον προαύλιο χώρο πραγματοποιούνται κάθε Αύγουστο πολιτιστικές εκδηλώσεις με την επωνυμία «Μακρυγιάννεια», που εορτάζονται με μεγαλύτερη επισημότητα κάθε τέσσερα χρόνια. Όποτε και να τα παρακολουθήσετε, είναι επίκαιρα. Στο επίκεντρο τα συμφέροντα ξένων και ντόπιων έναντι της Ελλάδας. Η Ελλάδα πάντα χρεωμένη και διχασμένη, να αγκομαχά και να υποφέρει. Στα απομνημονεύματά του, που ξεκίνησε να γράφει ο Μακρυγιάννης το 1829, αναφέρει μεταξύ άλλων το αντίδοτο για όλα αυτά: «Ό,τι πιο σπουδαίο πράγμα τα γράμματα, η μόρφωση, να μη σε κοροϊδεύουν. Να δώσει να ’ρθει μια μέρα σ’ αυτόν τον τόπο, που ο κόσμος θα ’ναι μορφωμένος και δεν θα μπορούν να κοροϊδεύουν τους ανθρώπους».

Με ποδήλατο στη Γραμμένη Οξυά

Το εστιατόριο της Ντίνας και του Πέτρου στη Γραμμένη Οξυά. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Ξεκινάμε από το χωριό Γραμμένη Οξυά με κατεύθυνση προς το Γαρδίκι Ομιλαίων. Στα πρώτα τρία χιλιόμετρα ανηφορίζουμε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο μέσα από ελατοδάσος και συνεχείς στροφές, και από το έκτο έως το όγδοο χιλιόμετρο το πράσινο χρώμα δίνει βαθμιαία τη θέση του στο κόκκινο, καθώς αρχίζουν οι οξιές. Φτάνοντας στο δέκατο χιλιόμετρο, εκεί όπου εγκαταστάθηκε πριν από τρία χρόνια το ιδιότυπο μνημείο για τη μάχη της Γραμμένης Οξυάς, ατενίζουμε πανοραμικά τις κορυφές των δυτικών Βαρδουσίων. Σε αυτή την περιοχή, στις 23 Σεπτεμβρίου 1828, η νίκη των Ελλήνων έναντι των Τούρκων αποδείχθηκε κομβική για τη χάραξη των συνόρων της Ελλάδας. Αφού πήραμε τις απαραίτητες ανάσες, ακολουθούμε στα αριστερά μας τον ανηφορικό χωματόδρομο που οδηγεί σε περίπου πέντε λεπτά στο καταφύγιο. Αισθανθήκαμε σαν να μπαίνουμε σε έναν διαφορετικό κόσμο, καθώς οι οξιές πυκνώνουν ολόγυρα, ένα φθινοπωρινό όνειρο από το οποίο δεν θέλαμε να ξυπνήσουμε.

• Χρόνος ανάβασης: 2 ώρες

• Βαθμός δυσκολίας: Μέτρια

 

Στην κορυφή των Βαρδουσίων

Από το καταφύγιο του ΠΟΑ (Πεζοπορικός Όμιλος Αθηνών) ακολουθούμε το σηματοδοτημένο μονοπάτι, του οποίου η κλίση γίνεται όλο και πιο απότομη καθώς ανεβαίνουμε, φτάνοντας έως και τις 45 μοίρες από τα λούκια του «Λιονταριού» και του «Αετού». Η ανάβαση αποκτά μεγάλο βαθμό δυσκολίας τον χειμώνα με τα χιόνια, απαιτώντας βεβαίως ειδικό εξοπλισμό. Αφού περάσουμε το λούκι του «Αετού», μια στενωπό από εντυπωσιακά βράχια εκατέρωθεν, τις λεγόμενες «Πόρτες», σε υψόμετρο 2.390 μ., απλώνεται μπροστά μας το αλπικό οροπέδιο του Μεγάλου Κάμπου.

Η κατάκτηση των Βαρδουσίων είναι απαιτητική. Τολμήστε το με τους ειδικούς. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Από εδώ βλέπουμε στα δεξιά μας την κορυφή και η κούρασή μας μετριάζεται. Είμαστε κοντά! Σαν να θέλει να δοκιμάσει το βουνό την προσήλωση των ορειβατών προς την κορυφή, έκανε τα τελευταία περάσματα ιδιαίτερα επικίνδυνα, γι’ αυτό και θα συνιστούσαμε στις ορειβατικές παρέες να χρησιμοποιούν σχοινί στα τελευταία 50 μέτρα, ιδιαίτερα όταν έχουν μαζί τους λιγότερο εξοικειωμένους ορειβάτες. Ανεβήκαμε λοιπόν στον Κόρακα! Από τα 2.495 μ. αντικρίζουμε από τη μεριά της Ρούμελης την Γκιώνα και την Οίτη και από τη μεριά της βόρειας Πελοποννήσου τη Ζήρεια, τον Χελμό, τον Ερύμανθο και το Παναχαϊκό. Θεέ μου πρωτομάστορα…

• Χρόνος ανάβασης: 2½ ώρες

• Βαθμός δυσκολίας: Δύσκολη