Καστοριά: Μια πόλη για τον χειμώνα

Παραδομένη στη γοητεία της λίμνης της, ετοιμάζεται για τα Ραγκουτσάρια και το διονυσιακό ξεφάντωμα του Δωδεκαημέρου.

Όταν παγώνει η λίμνη, είναι σαν να παγώνει ο χρόνος. Όταν ντύνεται στην ομίχλη, γίνεται μέρος ονειρικό. Η Καστοριά, μονάκριβο πετράδι στη μέση της λίμνης Ορεστιάδα, είναι ίσως η πόλη που αποτελεί τον ιδανικότερο χειμερινό προορισμό στην Ελλάδα.

Ο παραδοσιακός οικιστικός της χαρακτήρας στις συνοικίες Ντολτσό και Απόζαρι, με τα πετρόκτιστα σοκάκια, την ξεχωριστή μακεδονίτικη αρχιτεκτονική και τα περίφημα αρχοντικά, απότοκο του εμπορίου γουναρικών των Καστοριανών στην Ευρώπη, που άνθησε κατά τον 17ο αιώνα, δεν κρύβεται κάπου μέσα στην πόλη, αλλά αποτελεί ζωτικό της κομμάτι. Τα ανακαινισμένα αρχοντικά, όπως και οι μοναδικής ομορφιάς βυζαντινές εκκλησίες, που χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα, αποτελούν μέρος ενός υπαίθριου αστικού μουσείου που σου χαρίζεται απλόχερα, προκαλώντας τον εντυπωσιασμό ακόμα και στον πιο αδαή. Η μικρή κλίμακα της Καστοριάς, των 8.500 μόνιμων κατοίκων, αφήνει την πόλη να αναπνεύσει, έχοντας στραμμένο πάντα το βλέμμα στο μοναδικό φυσικό της περιβάλλον.

Καθημερινές εικόνες στη λίμνη της Καστοριάς. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

«Η Καστοριά είναι μέρος της λίμνης. Οι κάτοικοί της ζουν με τη λίμνη. Αναπνέουν. Δραστηριοποιούνται. Τη θεωρούν απαραίτητο στοιχείο και την προστατεύουν», μας λέει ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, ερευνητής περιβάλλοντος, μέλος της Εταιρείας Προστασίας Περιβάλλοντος και του νεοσύστατου Φορέα Διαχείρισης Λιμνών Δυτικής Μακεδονίας, που λειτουργεί από τον Αύγουστο του 2019. Στη λίμνη της Καστοριάς, που καταλαμβάνει επιφάνεια 29 τ.χλμ., έχουν καταμετρηθεί 245 είδη πουλιών, εκ των οποίων τα 16 είναι σπάνια και απειλούμενα. Όπως μας είπε χαρακτηριστικά ο κ. Παναγιωτόπουλος, «η άριστη βιοποικιλότητα οφείλεται στο ότι η λίμνη, παρόλο που χαρακτηρίζεται αστικός βιότοπος, δεν είναι πια δέκτης αποβλήτων, καθώς αυτά καταλήγουν από το 1995 σε έναν σύγχρονο τριτοβάθμιο βιολογικό σταθμό, με αποτέλεσμα αυτή να έχει ανακάμψει σε σημείο παρθενογένεσης».

ΜΙΑ ΛΙΜΝΗ, ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ

Η αλήθεια είναι ότι, πραγματοποιώντας κανείς με τα πόδια ή με το ποδήλατο τον μικρό γύρο της λίμνης, μήκους 7 χλμ., θα βρεθεί σε έναν τόσο μαγικό μικρόκοσμο, που δύσκολα θα θέλει να κάνει κάτι άλλο. Οι επιλογές που ξεδιπλώνονται είναι πολλές στον στενό ασφαλτοστρωμένο δρόμο, που ξεκινά λίγο μετά το Ντολτσό. Πολύ γρήγορα αποκτάς την αίσθηση ότι το αστικό περιβάλλον μάλλον βρίσκεται κάπου πολύ μακριά, αφού εισέρχεσαι σε μια αψίδα με πανύψηλα πλατάνια και ιτιές, που υποβάλλουν στην πρωινή ομίχλη τον κάθε ταξιδιώτη, έτσι που να μην ξεχωρίζει εύκολα αν ονειρεύεται ή αν αποτελεί ο ίδιος μέρος του ονείρου. Στα μόλις πέντε μέτρα μακριά μου, ένας αργυροπελεκάνος προσγειώνεται στην επιφάνεια της λίμνης και με επαναφέρει στην πραγματικότητα. Είναι μοναδικό δώρο να βλέπεις από τόσο κοντά απειλούμενα είδη προς εξαφάνιση ενώ κάνεις τον πρωινό σου περίπατο. Ερωδιοί, πάπιες, φοινικόπτερα, κύκνοι, εικόνες και ήχοι από κάθε λογής πουλιά, βουτιές και πετάγματα στις καλαμιές, μοναδικές εικόνες ψαράδων να πλέουν με τα περίφημα καστοριανά καράβια, τις βαριές ξύλινες βάρκες, τις οποίες μοιάζουν να κινούν εύκολα με το βάρος του σώματός τους καθώς κωπηλατούν.

Το Σπήλαιο του Δράκου σάς προσκαλεί για εξερεύνηση των δέκα αιθουσών και των επτά υπόγειων λιμνών του. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

Πάνω στον δρόμο συναντάμε το Σπήλαιο του Δράκου (τηλ. 6957-591303, Τρίτη-Κυριακή 09.00-17.00) με τις δέκα επισκέψιμες αίθουσες και τις επτά υπόγειες λίμνες. Εδώ μαθαίνουμε ότι εντοπίστηκαν οστά της λεγόμενης αρκούδας των σπηλαίων (Ursus speleaus), η οποία, σε αντίθεση με την καφέ αρκούδα, διέμενε στις σπηλιές και μετά το πέρας της χειμερίας νάρκης. Το είδος αυτό έζησε στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου και εξαφανίστηκε πριν από 10.000 χρόνια.

Αντικρίζοντας μπροστά μας, στη μέση του πουθενά, ένα καφέ με θέα τη λίμνη, σταματήσαμε. Στο Revel (τηλ. 6986-245453), σχετικά νέα άφιξη στην πόλη, απολαύσαμε καλοφτιαγμένο εσπρέσο συνοδεία βάφλας με χειροποίητη ζύμη και νιώσαμε τον χρόνο να σταματά ρεμβάζοντας στην υπέροχη φύση γύρω μας. Συζητώντας με την 23χρονη Χριστίνα από τη Βέροια, φοιτήτρια του τμήματος Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, καθώς και με τον 26χρονο Σωκράτη από την Καστοριά, πρώην φοιτητή Λογιστικής που επέστρεψε στον τόπο του, μάθαμε ότι μένουν στην πόλη περίπου 1.000 φοιτητές από τους 3.500 που είναι εγγεγραμμένοι. Παρόλο που στους περισσότερους αρέσει η Καστοριά, σκοπεύουν να αναζητήσουν αλλού επαγγελματικές ευκαιρίες, ακολουθώντας τον δρόμο των παραγωγικών ηλικιών με καταγωγή από την Καστοριά που μέσα στην κρίση την εγκατέλειψαν κατά χιλιάδες, μειώνοντας τον πληθυσμό από 14.000 σε κάτι παραπάνω από 8.000. «Θέλουμε να εργαστούμε σε μεγάλες εταιρείες στην Αθήνα ή στη Θεσσαλονίκη», μας λένε με ένα στόμα. Τους απαντήσαμε να κοιτάξουν γύρω τους, να προσδώσουν στον τόπο τους την αξία του, να συνεργαστούν με άλλους νέους, να προσελκύσουν κόσμο απ’ όλο τον κόσμο και να τα ξαναπούμε μετά από μερικά χρόνια…

Η μονή της Παναγίας της Μαυριώτισσας με τις θαυμάσιες εξωτερικές τοιχογραφίες της (1259-1264). (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

Επόμενη παραλίμνια στάση το μοναστήρι της Παναγίας της Μαυριώτισσας, ένα από τα περίπου 80 μνημεία της βυζαντινής περιόδου που υπάρχουν στην πόλη, γεγονός που την καθιστά σημαντικό πόλο έλξης θρησκευτικού τουρισμού. Η μονή ιδρύθηκε πιθανότατα τον 11ο αιώνα και ο εξωτερικός της διάκοσμος σε προκαλεί να την επισκεφτείς, καθώς στους τοίχους θαυμάζεις υψηλής αισθητικής αγιογραφίες που χρονολογούνται την περίοδο 1259-1264, όπως αναφέρεται στα σπαράγματα επιγραφών που συνοδεύουν τις μορφές του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και του αδελφού του Ιωάννη. Παρέμεινε κλειστή για αρκετά χρόνια, όμως η επανίδρυσή της το 1998 στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία, καθώς διαμορφώθηκε ιδανικά τόσο το εσωτερικό της όσο και ο περιβάλλων χώρος. Ακοίμητος φρουρός, ο υπεραιωνόβιος πλάτανος 900 ετών που στέκει στην αυλή της, χαρακτηρισμένος ως διατηρητέο μνημείο της φύσης.

ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Κάποιοι νέοι, στη νότια πλευρά της λίμνης, ετοιμάζονται να ρίξουν τα κωπηλατικά τους σκάφη για την καθιερωμένη τους προπόνηση. Χαμογελαστά κορίτσια και αγόρια 14 έως 16 ετών, με ολοφάνερη υγεία και δύναμη, απομακρύνονται σε δευτερόλεπτα από την προβλήτα του Ναυταθλητικού Ομίλου Καστοριάς. «Πενήντα παιδιά πλαισιώνουν τα τρία τμήματα κωπηλασίας του ομίλου, αριθμός ικανοποιητικός για τα σημερινά δεδομένα της κρίσης. Θεωρώ όμως ότι η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς οφείλει να ενισχύσει εκ νέου το άθλημα αυτό, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να συνεχίσουμε το σπουδαίο έργο που έχει πραγματοποιηθεί από τον ΝΟΚ και έχει χαρίσει σπουδαίες διακρίσεις στον ελληνικό αθλητισμό. Κορυφαία στιγμή, το χάλκινο μετάλλιο της Χριστίνας Γιατζιτζίδου στο διπλό σκιφ και η τέταρτη θέση του Γιάννη Χρήστου στην τετράκωπο, αμφότερα στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λονδίνου το 2012», μας λέει ο κ. Παναγιώτης Μητρούδης, πρόεδρος του ΝΟΚ.

Η νεολιθική εποχή «ζωντανεύει» στον Λιμναίο Οικισμό Δισπηλιού. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

Ο πρώτος λιμναίος ιστιοπλοϊκός όμιλος στην Ελλάδα δημιουργήθηκε στην Καστοριά το 2006, ενώ προϋπήρχε ως τμήμα του ΝΟΚ από το 1960. «Αυτός που έδωσε το κύριο έναυσμα στο άθλημα ήταν ο αείμνηστος Μιχάλης Λαζογιάννης, εμπνέοντας σε πολλά παιδιά την αγάπη για την ιστιοπλοΐα», μου λέει ο Άθας Μεγκούδης, επικεφαλής του ΙΟΚ, εκπαιδευτής και σκίπερ, καθώς ανοιγόμαστε με το σκάφος στη λίμνη ένα πρωινό με αρκετό αέρα και κρύο. «Σκύψε τώρα να κάνουμε τακ, πρέπει να αλλάξει θέση το πανί, και πρόσεχε γιατί γλιστράει! Εδώ στη λίμνη έχει συνεχείς και απότομες διακυμάνσεις διευθύνσεων του αέρα, γεγονός ιδανικό για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Από εδώ ξεκίνησε την ιστιοπλοΐα ο Καστοριανός Μάρκος Σπυρόπουλος, ο πρώτος  Έλληνας ιστιοπλόος που πήρε μέρος στον υπερατλαντικό αγώνα Mini Transat, ο οποίος είναι από τους πιο δύσκολους σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τους 87 ιστιοπλόους που πήραν μέρος στον φετινό αγώνα, κατάφερε και τερμάτισε ενδέκατος!»

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΤΑΣΕΙΣ ΑΚΟΜΑ

Το 1932, η στάθμη της λίμνης είχε πέσει αρκετά, αφήνοντας εκτεθειμένες τις κορυφές εκατοντάδων πασσάλων που υπήρχαν στον πάτο και προκαλώντας την προσοχή των κατοίκων του χωριού Δισπηλιό, σε απόσταση μόλις 4 χλμ. από την Καστοριά. Έπρεπε να περάσουν τριάντα χρόνια για να ξεκινήσουν οι ανασκαφικές έρευνες από τον καθηγητή Μουτσόπουλο και άλλα τριάντα για να γίνει συστηματική έρευνα, με επικεφαλής τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη, φέρνοντας στο φως τα περισσότερα ευρήματα ενός λιμναίου οικισμού της τελευταίας περιόδου της νεολιθικής εποχής και δημιουργώντας την αναπαράστασή του σε πραγματικές διαστάσεις. Το αποτέλεσμα θεωρείται –και είναι– εξαιρετικό, καθώς το πρώτο οικομουσείο της χώρας (Λιμναίος Οικισμός Δισπηλιού, τηλ. 24670-21910, Δευτέρα-Κυριακή και αργίες 09.00-17.00) τοποθετεί στο υποβλητικής ομορφιάς εξωτερικό περιβάλλον τις καλύβες στις οποίες ζούσαν οι προϊστορικοί μας πρόγονοι, υπερυψωμένες με πασσάλους πάνω από τη λίμνη. Παρατηρούμε την εσωτερική διαρρύθμιση των αντικειμένων και των εργαλείων που χρησιμοποιούσαν και βλέπουμε βάρκα που βρέθηκε πριν από 5.500 χρόνια, η οποία έχει το ίδιο ακριβώς μέγεθος και σχήμα με αυτές που χρησιμοποιούν έως σήμερα οι κάτοικοι, τα λεγόμενα «καστοριανά καράβια».

Επιστρέφοντας από το Δισπηλιό, αξίζει μια στάση στο Ενυδρείο Καστοριάς (τηλ. 24670-80229, ανοιχτά Τρίτη-Κυριακή 09.00-17.00), στην είσοδο της πόλης, που φιλοξενεί αυτόχθονα, ενδημικά, καθώς και μεγάλο αριθμό ξενικών ειδών ψαριών που διαβιούν στις λίμνες και στα ποτάμια της Ελλάδας και των Βαλκανίων, ενώ παράλληλα αποτελεί πηγή ευαισθητοποίησης για την προστασία των υδάτινων οικοσυστημάτων. Μην παραλείψετε επίσης να επισκεφτείτε το πρόσφατα ανακαινισμένο Βυζαντινό Μουσείο, που περιέχει μία από τις πλουσιότερες συλλογές βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων στην Ελλάδα (τηλ. 24670-26781, Τρίτη-Κυριακή 09.00-16.00). Η επανέκθεση των συλλογών του περιλαμβάνει σπάνιες εικόνες, που χρονολογούνται από τον 12ο έως τον 18ο αιώνα. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στις καινοτόμες διαδραστικές εφαρμογές, που ενθαρρύνουν τους νέους επισκέπτες.

Το Ντολτσό, η Παλιά Πόλη της Καστοριάς, είναι αδιαμφισβήτητα η καρδιά της. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

Στη συνοικία Ντολτσό –ονομασία που προέρχεται από το ιταλικό «dolce», δηλαδή «γλυκό», υποδηλώνοντας το πιο ήπιο κλίμα στη νότια πλευρά της λίμνης σε σχέση με τη βόρεια– θα ταξιδέψετε στο παρελθόν, με τα επιβλητικά αρχοντόσπιτα. Διαβαίνοντας το κατώφλι του Λαογραφικού Μουσείου, που στεγάζεται στο αρχοντικό Νεράντζη-Αϊβάζη (τηλ. 24670-28603, Τρίτη-Σάββατο 10.00-17.00 και Κυριακή 11.00-17.00), θα δείτε την αίγλη του παρελθόντος να ξεδιπλώνεται με τον εντυπωσιακό διάκοσμο στα σκαλιστά, ξυλόγλυπτα ταβάνια, τα πολύχρωμα βιτρό στα παράθυρα –όσο μεγαλύτερος ο αριθμός τους, τόσο μεγαλύτερο και το κύρος του ιδιοκτήτη–, τις σάλες με τα περίτεχνα αντικείμενα και βέβαια τη γυναικεία γιορτινή στολή, τη λεγόμενη στόφα, που φόρεσαν για χάρη μας η Γραμματική Μορφίδου και η Θωμαΐς Πηγατσιώτη για τις ανάγκες της φωτογράφισης στον εκπληκτικό οντά. Μη χάσετε, τέλος, την ξενάγηση-μάθημα ιστορίας της κ. Αλεξάνδρας Ράντοβιτς-Δέδε, που αποτελεί λόγο για να ταξιδέψει κανείς έως την Καστοριά.

Οι φημισμένοι σάλιαροι του ζαχαροπλαστείου Τζήλλα. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ)

Kρατήστε για επίλογο το ζαχαροπλαστείο του Τζήλλα. Ο Νικόλαος Τζήλλας άνοιξε το μαγαζάκι του επί της Κολοκοτρώνη 16 το 1935 και οι απόγονοί του ακολουθούν τις τεχνικές και τις συνταγές του, δίνοντας ακόμα και τα ίδια σχήματα σε όλα τα γλυκά, όπως τότε. Δοκιμάστε νουγκατίνες, πάστες και σαλιάρους (σ.σ. νηστίσιμους κουραμπιέδες) και… κάτι ακόμα. Όταν ρωτήθηκε ο Καστοριανός κοσμήτορας και καθηγητής Εμβιομηχανικής Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Rutgers των ΗΠΑ, Θωμάς Παπαθωμάς, ποια είναι η γεύση που συχνά ανακαλεί από την Ελλάδα στην Αμερική όπου ζει, απάντησε: «Τα ανώμαλα (σ.σ. σοκολατάκια με αμύγδαλο και μαύρη σοκολάτα σε ακανόνιστο σχήμα) του Τζήλλα από την Καστοριά!».

Ραγκουτσάρια

Το περίφημο Καστοριανό Καρναβάλι, που συμβολίζει το ξύπνημα της μάνας γης, ωδή στην ευκαρπία και στην ευζωία, έχει βαθιές ρίζες που φτάνουν έως τα προδιονυσιακά δρώμενα. Οι φορεσιές των καρναβαλιστών δεν περιορίζονται σε τραγόμορφες φιγούρες με κουδούνια ή άντρες ντυμένους νύφες και άλλα συναφή που συναντάμε ανά την Ελλάδα σε υπέροχους παραδοσιακούς εορτασμούς κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου.

Πανέτοιμοι για τα Ραγκουτσάρια οι Καστοριανοί, κινούνται ήδη σε διονυσιακούς ρυθμούς. (Φωτογραφία: ΚΛΑΙΡΗ ΜΟΥΣΤΑΦΕΛΛΟΥ) 

Πολιτιστικοί σύλλογοι εργάζονται επιμελώς για το καρναβάλι και μεταξύ άλλων επινοούν και δημιουργούν ευφάνταστες φορεσιές, τις οποίες επιδεικνύουν πριν από τα Χριστούγεννα, καθώς ξεχύνονται οι παρέες στους δρόμους της Καστοριάς και των γύρω χωριών, πάντα βέβαια με τη συνοδεία χάλκινων. Είναι τόσο μεγάλη η ζήτηση, που κάθε χρόνο επιστρατεύονται μουσικοί πνευστών από τη Σερβία και τη Βουλγαρία.

Στα περίχωρα της Καστοριάς, τα Ραγκουτσάρια κορυφώνονται στις 2 Ιανουαρίου και βέβαια η αλλαγή του χρόνου δεν τους βρίσκει με επίσημες ενδυμασίες, αλλά με καρναβαλίστικες αμφιέσεις.

Στην πόλη, τα Ραγκουτσάρια πραγματοποιούνται από τις 6 έως τις 8 Ιανουαρίου.

Η κορύφωση γίνεται την τελευταία ημέρα. Η παρέλαση ξεκινά το μεσημέρι, για να καταλήξουν οι μεταμφιεσμένοι στην πλατεία της συνοικίας Ντολτσό και να παρασύρουν τους πάντες σε ξέφρενους διονυσιακούς ρυθμούς. «Τα μπουλούκια εισέρχονται στο Κάστρο, απ’ όπου προέρχεται και η ονομασία της πόλης. Κάποιοι παλιότεροι εξακολουθούν να αποκαλούν έτσι την Καστοριά. Τα τείχη του Ιουστινιανού είναι ακόμη ευδιάκριτα. Η ακόμα πιο παλιά ονομασία της πόλης είναι Κέλετρον, που προέρχεται από το λατινικό “cello”, το οποίο σημαίνει “κρύβω”. Τι κρύβει η πόλη μας; Τη Σπηλιά του Δράκου, καθώς, σύμφωνα με τις δοξασίες, η είσοδος στη σπηλιά ήταν απαγορευμένη, γιατί “όποιος έμπαινε δεν ξανάβγαινε’’. Οι άνθρωποι λοιπόν περνούν την πύλη του καρναβαλιού σαν να περνούν την είσοδο προς την πλατωνική σπηλιά, δηλαδή την αποκαλυπτική αλήθεια. Κατά μία έννοια, ο καρναβαλικός κόσμος ανασύρει τα απωθημένα του», μας λέει ο Κώστας Μητράκας, μέλος του Ομίλου Πολιτιστικής Ανάπτυξης Καστοριάς «Μύησις».