Kείμενο: Ivan Nechepurenko c.2021 / The New York Times Company – Aπόδοση: Μαρία Κωβαίου
Η Maria Ryadova θυμάται να βρίσκεται σε ένα σκονισμένο δωμάτιο στο Παλάτι του Αλεξάνδρου και να χοροπηδάει από το ένα δοκάρι του διαλυμένου πατώματος στο άλλο, κοιτώντας το σκοτεινό κενό από κάτω της, τη μέρα που εκείνη και οι συνεργάτες της έκαναν μια μνημειώδη ανακάλυψη.
Ένας σωρός από σπασμένα μπλε πλακάκια κρυβόταν στο σκοτάδι. Η Ryadova γνώριζε από ασπρόμαυρες αρχειακές φωτογραφίες ότι τα θραύσματα αυτά ήταν ό,τι είχε απομείνει από τα πλακάκια που κάποτε κοσμούσαν τους τοίχους του σκονισμένου εκείνου δωματίου, το οποίο στις αρχές του 1900 φιλοξενούσε το προσωπικό λουτρό (με μπανιέρα και πισίνα) του τσάρου Νικολάου Β΄ της Ρωσίας (βασ. 1894-1917). Πριν όμως τα ανακαλύψουν, δεν γνώριζε το χρώμα τους.
Τα γυαλιστερά αυτά κομμάτια, χρώματος μπλε του κοβαλτίου και τιρκουάζ, συμπλήρωναν ακόμα ένα κομμάτι του παζλ της ανοικοδόμησης της αυτοκρατορικής αυτής έπαυλης, που ήταν κάποτε το σπίτι του τελευταίου τσάρου της Ρωσίας και της οικογένειάς του.
«Ήταν ένα απίστευτο εύρημα», σχολιάζει η Ryadova, 40 ετών, βασική αρχιτέκτονας του έργου αναστήλωσης. «Μου είχε δώσει απίστευτη έμπνευση».
Μαζί με μια ομάδα αρχιτεκτόνων και ερευνητών, η Ryadova πέρασε πάνω από μία δεκαετία στους χώρους αυτούς, προσπαθώντας να επαναφέρει το μεγαλοπρεπές κίτρινο κτίσμα στην αίγλη που είχε στις αρχές του 20ού αιώνα, προτού ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η μετέπειτα ανακαίνισή του από τους Σοβιετικούς το οδηγήσουν σε παρακμή. Στις 13 Αυγούστου 2021, το έργο της Ryadova και των υπολοίπων αποκαλύφθηκε τελικά στο κοινό, όταν το Παλάτι του Αλεξάνδρου άνοιξε τις πόρτες του ως μουσείο.
Το ανάκτορο αυτό είναι πιθανόν η τελευταία μεγάλη αυτοκρατορική έπαυλη της Ρωσίας που θα γίνει μουσείο, αναφέρει η Tatiana Andreeva, ειδική ερευνήτρια. Πρόκειται για το αποτέλεσμα πολλών ετών ερευνητικού έργου από την Andreeva, 37 ετών, τη Ryadova και το πλήθος συνεργατών τους, οι οποίοι αναπαρήγαγαν τους εσωτερικούς χώρους χρησιμοποιώντας ως αναφορά ελάχιστες ξεθωριασμένες έγχρωμες φωτογραφίες, χιλιάδες ασπρόμαυρες, κάποιες υδατογραφίες, αρκετά δείγματα υφασμάτων από έπιπλα και απομνημονεύματα της ζωής στο παλάτι.
Περί συντριμμιών και ρουβλίων
Πάνω από έναν αιώνα μετά την κατάρρευση της ρωσικής μοναρχίας, με την εκτέλεση του Νικολάου Β΄ και όλης της οικογένειάς του από τους μπολσεβίκους το 1918, οι ιστορικοί προσπαθούν να φέρουν στο φως το αυτοκρατορικό παρελθόν της χώρας.
Για κάποιους, το Παλάτι του Αλεξάνδρου έχει γίνει σύμβολο συμφιλίωσης της Ρωσίας με το κομμάτι αυτό του παρελθόντος της. «Διατηρώ μια περίπλοκη στάση απέναντι στους αριστοκράτες της προσοβιετικής Ρωσίας», παραδέχεται ο Max Trudolyubov, 51 ετών, δημοφιλής blogger και σχολιαστής θεμάτων επικαιρότητας. «Τα ανάκτορα αυτά, όμως, μετατράπηκαν σε μνημεία».
Επί δεκαετίες ο Νικόλαος Β΄ παρουσιαζόταν στον ρωσικό λαό είτε ως αιμοδιψής και τυραννικός –ένας αδίστακτος δυνάστης της εργατικής τάξης– είτε ως ένα ανέμελο και ανίδεο κορόιδο που απερίσκεπτα άφησε τη χώρα του να βουλιάξει στην άβυσσο του μπολσεβικισμού.
Το νέο μουσείο θα επιτρέψει στους επισκέπτες να γνωρίσουν καλύτερα το κομμάτι αυτό της ρωσικής ιστορίας και να σχηματίσουν τη δική τους γνώμη, αναφέρει ο Lev Lurie, μελετητής που ειδικεύεται στην ιστορία της Αγίας Πετρούπολης και του Οίκου των Ρομανώφ. «Κάθε μουσείο είναι σαν ένα θέατρο, όπου λαμβάνει χώρα μια παράσταση χωρίς ηθοποιούς», λέει χαρακτηριστικά.
Το 2011, το ρωσικό κράτος αποφάσισε να αναπαραστήσει την ιδιωτική σουίτα του τσάρου –που ήταν επιπλωμένη σε στιλ αρ νουβό και το μεγαλύτερο μέρος της είχε καταστραφεί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και από τις μεταγενέστερες σοβιετικές επεμβάσεις– και να δημιουργήσει γύρω της ένα μουσείο. Τελικά, η κυβέρνηση έδωσε πάνω από 25 εκατ. ευρώ για το πρότζεκτ, με τα 11 εκατ. ευρώ εξ αυτών να προέρχονται από το μουσείο Τσάρσκογιε Σελό και από ευεργέτες. Ένας από τους ευεργέτες αυτούς, ο Bob Atchinson από το Όστιν του Τέξας, επί δεκαετίες μάζευε χρήματα για την αναστήλωση του παλατιού. Όντας ενθουσιώδης συλλέκτης, έχει επίσης δημιουργήσει συλλογή από αντικείμενα που είχαν κλαπεί από το παλάτι, από Γερμανούς και άλλους, και πωλούνταν σε διεθνείς δημοπρασίες.
Για να αναπαραστήσουν τα ιδιωτικά διαμερίσματα του τσάρου, η Ryadova και η ομάδα της χρειάστηκε να κατασκευάσουν εκ νέου σχεδόν τα πάντα: τα παρκέ πατώματα βελανιδιάς, τα μάλλινα χαλιά και τις μεταξωτές κουρτίνες, ακόμα και τα πτυελοδοχεία που χρησιμοποιούσαν τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας και οι αυλικοί.
Χτισμένο το 1796 από τη Μεγάλη Αικατερίνη για τον εγγονό της, Αλέξανδρο, το παλάτι αποτελούσε τμήμα του Τσάρσκογιε Σελό, ενός τεράστιου συμπλέγματος από εξοχικά παλάτια και πάρκα έξω από την Αγία Πετρούπολη, πρωτεύουσα της Ρωσίας την εποχή εκείνη.
Το 1905, ο δισεγγονός του αδελφού του Αλεξάνδρου, ο Νικόλαος Β΄, έστειλε την οικογένειά του να ζήσει μόνιμα στο παλάτι, προκειμένου να αποφύγει την όλο και πιο χαοτική και επικίνδυνη ζωή στην πρωτεύουσα, όπου οι εξεγέρσεις είχαν γίνει σύνηθες φαινόμενο και όπου ο παππούς του είχε σκοτωθεί το 1881.
Η απόφαση του Νικολάου Β΄, την παραμονή της Οκτωβριανής Επανάστασης, να εγκαταλείψει το στράτευμά του και να επανενωθεί με την οικογένειά του στο Παλάτι του Αλεξάνδρου έχει διχάσει πολλούς μελετητές που ασχολούνται με την ιστορική εκείνη περίοδο. Κάποιοι τον κατηγορούν για την πράξη του: έβαλε την οικογένειά του πάνω από το καλό της χώρας του, μιας χώρας στην οποία ασκούσε απόλυτη εξουσία.
Για πολλούς Ρώσους ορθόδοξους, όμως, το ότι ο Νικόλαος Β΄ αποδέχτηκε τη μοίρα του ήταν ένδειξη ταπεινοφροσύνης. Το 2000, η ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αγιοποίησε αυτόν και την οικογένειά του ως μεγαλομάρτυρες, μια κατηγοριοποίηση που γίνεται σε αναγνώριση των πιστών εκείνων που υπομένουν τα βασανιστήρια και τον θάνατο με ευλάβεια σαν εκείνη του Χριστού.
Τον Ιούλιο που μας πέρασε, μάλιστα, αγνοώντας κάθε περιορισμό και μέτρο προστασίας κατά της Covid-19, χιλιάδες πιστών συμμετείχαν σε θρησκευτική πομπή στο Αικατερίνενμπουργκ, η οποία ξεκινούσε από το σημείο όπου βρισκόταν η έπαυλη στην οποία δολοφονήθηκε ο τσάρος (αργότερα η έπαυλη καταστράφηκε) και κατέληγε στο ναρκοπέδιο όπου είχαν πεταχτεί τα σώματα του ιδίου και της οικογένειάς του, αφού πρώτα είχαν εμποτιστεί με οξύ και καεί.
Ανακτορικό παζλ
Το καλοκαίρι που μας πέρασε, λίγες εβδομάδες πριν από τα εγκαίνια του νέου μουσείου, η Ryadova διέσχιζε τα σχεδόν έτοιμα δωμάτια του παλατιού ελπίζοντας, όπως λέει, το αποτέλεσμα των κόπων εκείνης και της ομάδας της να σαγηνεύσει τους επισκέπτες. Είχε αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις και ματαιώσεις κατά τη διάρκεια αυτής της αποκατάστασης και γι’ αυτό είχε μεγάλες προσδοκίες.
Για παράδειγμα, είχε απογοητευτεί από τις οικογενειακές φωτογραφίες του τσάρου. Όλα τα μέλη της οικογένειάς του ήταν ενθουσιώδεις φωτογράφοι και είχαν τραβήξει χιλιάδες φωτογραφίες στο εσωτερικό του παλατιού, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως κάποιες από τις πρώτες selfies στον κόσμο. Τα πορτρέτα, ωστόσο, είναι συνήθως άχρηστα σε μια ανακαίνιση, γιατί τα πατώματα και τα ταβάνια βρίσκονται συχνά εκτός κάδρου.
«Πλέον, λέω στους πάντες: Να φωτογραφίζετε τα ταβάνια σας!» προσθέτει η Ryadova.
Τα χαλιά αποτέλεσαν επίσης μια πρόκληση. Σε κάποιες περιπτώσεις, ολόκληρα σχέδια αναπαράχθηκαν από μονάχα μία μικρή γωνία που φαινόταν σε μία ή δύο φωτογραφίες. Σε κάποια από τα ταβάνια, επίσης, οι αναστηλώσεις δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμα, μέχρι να βρεθεί επιπλέον αρχειακό υλικό.
Το 1944, μετά τη γερμανική κατοχή, τα περισσότερα κτίσματα του Τσάρσκογιε Σελό δεν είχαν παράθυρα ή σκεπές. «Η χώρα βρισκόταν σε άθλια κατάσταση, ο κόσμος όμως ήθελε να δει τα ερείπια αυτά να αποκαθίστανται», σημειώνει η Olga Taratynova, διευθύντρια του μουσείου Τσάρσκογιε Σελό.
Οπότε, αν και η σοβιετική κυβέρνηση ήταν ανέκαθεν αντίθετη προς τη διακυβέρνηση των τσάρων, διέθεσε ωστόσο χρήματα για την αναστήλωση αυτών των παλατιών. «Ήταν μια πολιτική απόφαση», τονίζει η Taratynova, 66 ετών.
Το συγκρότημα έχει έκτοτε γίνει ένα σημαντικό τουριστικό αξιοθέατο αλλά και σύμβολο της ρωσικής ιστορίας. Η Taratynova θυμάται ότι το 2002 ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους, είχε επισκεφθεί το Ανάκτορο της Αικατερίνης στο Τσάρσκογιε Σελό ως προσκεκλημένος του προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν. Όταν ο Μπους μπήκε στη μεγαλοπρεπή αίθουσα του θρόνου των 790 τ.μ. με το επίχρυσο ξυλόγλυπτο ντεκόρ της, πάγωσε, μαγεύτηκε και είπε απλώς: «Ουάου».
«Σε εμάς τους Ρώσους μάς αρέσει όταν οι επισκέπτες μένουν έκθαμβοι. Μας αρέσουν τα “ουάου’’», συμπληρώνει η Taratynova.
