Καμουφλάζ. Όλα στο Δέλτα του Έβρου είναι χακί: ποτάμι, βλάστηση, ψαράδες, εθνοφύλακες. Όλοι έχουν ανάγκη να κρυφτούν –πουλιά, ερπετά, ψάρια, κυνηγοί, μετανάστες– γύρω από έλη, βούρκους, αμμολωρίδες, χορτολίβαδα, που δεν ξέρεις αν θα υποχωρήσουν στο πρώτο βήμα, και κάτω από σκοπιές που αναρωτιέσαι αν είναι φυλάκια του Στρατού ή παρατηρητήρια για τα πουλιά. To Δέλτα του Έβρου δεν είναι ένας απλός υγροβιότοπος για γαλήνιες περιηγήσεις. Η μεγαλύτερη αξία του είναι η συνύπαρξη. Είναι ένα οικοσύστημα σημαντικό τόσο για την άγρια ζωή, όσο και για τους ανθρώπους. Οι «από δω» και οι «απέναντι». Οι ψαράδες, οι βιολόγοι, οι καλυβιέρηδες, οι αστυνομικοί, οι εθνοφρουροί. Και οι Τούρκοι. Ανάμεσά τους ο Έβρος, η Μαρίτσα των Βουλγάρων. Πεντακόσια είκοσι χιλιόμετρα ποταμός που ξεκινά από τη Ρίλα της Βουλγαρίας και εκβάλλει στο Θρακικό Πέλαγος. Κάποτε ήταν πλωτός, εμπορική οδός μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα: από εκεί μεταφερόταν όλη η αγροτική παραγωγή της Θράκης. Τώρα αποτελεί ουδέτερη ζώνη μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Βουλγαρίας – ούτε οι ψαράδες δεν πλέουν στα νερά του.
Τον χειμώνα κατεβαίνει φουριόζος, γονιμοποιεί τα εδάφη της Θράκης, πλημμυρίζει τις πεδιάδες και τα ελληνοτουρκικά χωριά, όταν ανοίγουν οι Βούλγαροι τα φράγματα. Στις εκβολές του σχηματίζεται το πολύτιμο Δέλτα του Έβρου ή Αινήσιο Δέλτα. Οι Τούρκοι το αποκαλούν Γκιαούρ Αντά, που σημαίνει «νησί των απίστων», των χριστιανών. Εκατόν ενενήντα χιλιάδες στρέμματα σε ελληνικό έδαφος, ένα τόξο 25 χλμ. από την Αλεξανδρούπολη έως την Αίνο, και λίγες χιλιάδες σε τουρκικό. Ένα σύμπλεγμα από υγρά λιβάδια, παράκτια έλη, χειμάρρους, τρεις λιμνοθάλασσες (Λακί, Δράνα, Μονολίμνη ή Παλούκια), τη λίμνη Νυμφών και τεχνητά κανάλια, που προστατεύεται από το 1974 από τη Σύμβαση Ramsar για τους Υγρότοπους Διεθνούς Σημασίας, ενώ από το 2007 αποτελεί Εθνικό Πάρκο. Τμήμα του, δε, συμπεριλαμβάνεται στο δίκτυο Natura 2000.
Το Δέλτα του Έβρου είναι πρώτα από όλα σημαντικό για τη διαχείμαση των πουλιών, παρυδάτιων και υδρόβιων. Κάποια είδη φωλιάζουν την άνοιξη, τα περισσότερα όμως έρχονται εδώ από τον βορρά. «Το Δέλτα είναι η πιο σημαντική περιοχή της Ελλάδας για τις χήνες. Χιλιάδες ασπρομέτωπες χήνες ξεχειμωνιάζουν κάθε χρόνο, μεταξύ των οποίων τα παγκοσμίως απειλούμενα είδη κοκκινόχηνα και νανόχηνα. Είναι, επίσης, η πιο σημαντική περιοχή στην Ελλάδα για τα τρία είδη κύκνου της Ευρώπης και ιδιαίτερα για τον σπάνιο νανόκυκνο, ο πληθυσμός του οποίου μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 11.000 άτομα σε μία χρονιά», λέει η περιβαλλοντολόγος Ελένη Μακρυγιάννη από τη Μονάδα Διαχείρισης Πάρκων Δέλτα Έβρου και Δαδιάς του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. Οι επισκέπτες εντυπωσιάζονται περισσότερο με τα φοινικόπτερα, τους πελεκάνους και τους πελαργούς (ιδίως στα χωριά), ωστόσο εξίσου σημαντική είναι η παρουσία των αρπακτικών, όπως οι σπάνιοι θαλασσαετοί, στικταετοί και βασιλαετοί. Συνολικά, έχουν καταγραφεί πάνω από 320 είδη πτηνών, από τα οποία περίπου 70 φαίνεται να φωλιάζουν στην περιοχή, όπως η εμβληματική αγκαθοκαλημάνα, ο καλαμόκιρκος, η πετροτουρλίδα και η καστανόπαπια. Λόγω της θέσης του Δέλτα και της αξίας των βιοτόπων του, είναι σημαντικός σταθμός και για τα μεταναστευτικά είδη.
Έως τη δεκαετία του 1950 δεν πλησίαζε άνθρωπος το Δέλτα. Απροσπέλαστο πέρα για πέρα, μια ζούγκλα στο έλεος των τσακαλιών, των λύκων και των πουλιών. Μερικοί τολμηροί ψαράδες και κτηνοτρόφοι έρχονταν τα καλοκαίρια μόνο. Πρώτος μελετητής ήταν ουσιαστικά ο Σουηδός ορνιθολόγος B. Flach, που το 1954 προχώρησε σε επιστημονική δημοσίευση προκαλώντας το ενδιαφέρον Ευρωπαίων επιστημόνων, οι μελέτες των οποίων, τα επόμενα χρόνια, ανέδειξαν την παγκόσμια σημασία του και την ανάγκη προστασίας του. Στο μεταξύ, η ΜΟΜΑ (Μεικτή Ομάδα Μηχανημάτων Ανασυγκρότησης, κατασκευαστική εταιρεία του στρατού) διάνοιξε δρόμους, ενώ πρόλαβαν να γίνουν και εγγειοβελτιωτικά έργα: αποστραγγίσεις, αναχώματα, αποξηράνσεις πολύτιμων για τα πουλιά ελών προκειμένου να εξασφαλιστούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αποψιλώσεις δασών και, αργότερα, η Ευθυγράμμιση του Έβρου.
Βόρεια των Φερών, το ποτάμι χωρίζεται στην ανατολική κοίτη και στον δυτικό βραχίονα. Μια νέα διακλάδωση της ανατολικής κοίτης, λίγα χιλιόμετρα πριν από τις εκβολές, είναι αυτή που καθόρισε και τα σύνορα, που σε αυτό το σημείο επικυρώθηκαν το 1926. Στον ανατολικό κλάδο ορίστηκαν τα σύνορα Ελλάδας – Τουρκίας, στον δυτικό έγινε η Ευθυγράμμιση. Τότε δημιουργήθηκε και το δίκτυο με τα τεχνητά κανάλια και τα αντλιοστάσια. Αυτό άλλαξε για πάντα την εικόνα του Δέλτα αλλά και την υδρολογική ισορροπία. «Χάθηκαν σημαντικοί βιότοποι για τα πουλιά και προέκυψαν άλλα προβλήματα. Το γλυκό νερό λειτουργεί σαν τοίχος στην αλμύρα. Με τις αποστραγγίσεις το θαλασσινό εισχωρεί όλο και ψηλότερα, με αποτέλεσμα τα χωράφια να έχουν υψηλή αλατότητα. Η σωστή διαχείριση των υδάτων παραμένει πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά, το Δέλτα είναι ένα υγιές οικοσύστημα», λέει ο δασολόγος Βασίλης Ηλίας από τη Μονάδα Διαχείρισης.
Αμέτρητες λανθασμένες παρεμβάσεις, όπως οι αποξηράνσεις και η υποβάθμιση της Δράνας που λειτούργησε και ως ιχθυοτροφείο, άρχισαν να αποκαθίστανται τη δεκαετία του 2000. Επιπλέον, λόγω της απουσίας φραγμάτων στο ελληνοτουρκικό τμήμα, το Δέλτα παραμένει ζωντανό και εξελισσόμενο γεωμορφολογικά. Τα φερτά υλικά του ποταμού αλλάζουν το τοπίο, φράζουν τα κανάλια, ενώ το βάθος της θάλασσας, ακόμη και σε μεγάλη απόσταση από την ακτή, παραμένει μικρό, γεμάτο αμμονησίδες και αμμοϋφάλους. Όλη αυτή η κίνηση φέρνει υποθαλάσσιο πλούτο με εκτεταμένα λιβάδια Ποσειδωνίας, ενώ στις απομονωμένες ακτές και νησίδες φωλιάζουν ή σταθμεύουν κατά τη μετανάστευση πολλά είδη πουλιών. Θεαματική η εικόνα με τα φοινικόπτερα που είναι λες και περπατούν πάνω στο νερό.
Στη στεριά, ίριδες, νεραγκούλες, λεβάντες και αλμυρίκια στρώνουν πολύχρωμα χαλιά στις επίπεδες εκτάσεις πλάι στις λιμνοθάλασσες –έχουν καταγραφεί περισσότερα από 300 είδη φυτών–, ενώ ιτιές, λεύκες, φράξοι και σκλήθρα θεριεύουν κοντά στο ποτάμι, όπου η διέλευση απαγορεύεται για στρατιωτικούς λόγους. Στο νότιο τμήμα του Δέλτα, το αυστηρώς προστατευόμενο, η μετακίνηση των επισκεπτών με αυτοκίνητο απαγορεύεται λόγω του «καταφυγίου άγριας ζωής» και χρειάζεται συνοδεία από τη Μονάδα Διαχείρισης ή τον Χρήστο Πασχαλάκη, τον μοναδικό που αυτή τη στιγμή διοργανώνει βαρκάδες στην περιοχή. Η πεζοπορία επιτρέπεται, ωστόσο όλοι καλούνται να επιδείξουν ταυτότητα στους ελέγχους που κάνουν διαρκώς οι εθνοφύλακες.
Κέφαλοι, βαμβάκια, ελληνικές σημαίες
Τα δύο τρίτα της δελταϊκής πεδιάδας καλλιεργούνται. Η περιφερειακή ζώνη στα βόρεια είναι σπαρμένη με βαμβάκι, δημητριακά, τεύτλα. Δουλεύουν οι άνθρωποι τη γη με επιμέλεια, μια ανάσα από τον περιβόητο φράχτη, και καλούνται να τηρούν τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής που έχουν θεσπιστεί για την προστασία του οικοσυστήματος και της ορνιθοπανίδας. Τα πουλιά με τη σειρά τους, οι χήνες και οι πάπιες κυρίως, καθαρίζουν ενίοτε τα χωράφια από τα παράσιτα. Η κτηνοτροφία από την άλλη έχει ατονήσει, οι αγελάδες που συναντάς είναι λίγες πια. Η υπερβόσκηση είναι πρόβλημα, αλλά και η υποβόσκηση το ίδιο. Το οικοσύστημα χρειάζεται την ελεγχόμενη βόσκηση για την ισορροπία των αλμυρικώνων και των καλαμιώνων, σε ένα ιδιαίτερο μοντέλο αειφορίας.
Στα κανάλια και στη θάλασσα η κίνηση είναι μεγαλύτερη. Σαράντα έξι είδη ψαριών έχουν καταγραφεί, ωστόσο οι ψαράδες μιλούν για μείωση των αλιευμάτων. Πάνω κάτω οι πλάβες ανάμεσα στους καλαμιώνες, ρίχνουν δίχτυα σε γλυκά και αλμυρά νερά. Κέφαλοι, λαβράκια, γοφάρια, μπλε καβούρια και σπανιότερα πια οι φημισμένες κουτσομούρες, σουπιές, χέλια και γαρίδες. Είκοσι ψαράδες δραστηριοποιούνται ακόμη – παλαιότερα ξεπερνούσαν τους πενήντα.
Ο Σάκης Χαρμανίδης μπαινοβγαίνει στο Δέλτα για ψάρεμα από το 1978. Όπως οι περισσότεροι, μένει μερικά βράδια στην πασσαλόπηκτη καλύβα του και μερικά εκτός Δέλτα. Συνήθως ρίχνει δίχτυα και βολόδιχτο στην Ευθυγράμμιση: «Τη θάλασσα την έκοψα γιατί έχει πέσει η ψαριά. Παλιά έμπαινα και Τουρκία, δεν μας πείραζε κανείς, τώρα έχουν αγριέψει τα πράγματα, μας παίρνουν “μέσα” κατευθείαν κι άντε να ξεμπλέξεις», λέει και έπειτα περιγράφει: «Το πρωί φτιάχνω το καφεδάκι μου και το πίνω μέσα στη γαλήνη. Ακούγονται μόνο τα πουλιά και το τραγούδι του χότζα από απέναντι. Τα βράδια πάλι ακούω τον ακρανό, πεντανόστιμο ψάρι που έρχεται την άνοιξη και φεύγει το φθινόπωρο. Ε, αυτό κάνει έναν ιδιαίτερο θόρυβο μέσα στο νερό».
Πράγματι, οι τουρκικές Αρχές τούς εμπαίζουν συχνά. «Μας διπλαρώνουν με το σκάφος και το οπλοπολυβόλο μπροστά. Δεν θέλει και πολύ να σε γαντζώσουν και να σε τραβήξουν. Αμφισβητούν ότι είναι ελληνικά ύδατα. Αλλά όταν είναι το λιμεναρχείο έξω, δεν πλησιάζουν. Συχνά μας συνοδεύουν οι συνοριοφύλακες, μας περιμένουν να μαζέψουμε τα δίχτυα για να μη φοβόμαστε», λέει ο Νίκος Παπακωστίδης, ο οποίος είχε από παιδί όνειρο να δουλεύει στη θάλασσα, παρά το γεγονός ότι μεγάλωσε σε οικογένεια γεωργών. Αρνείται να φύγει από το Δέλτα, στο οποίο ψαρεύει 55 χρόνια, παρότι συνταξιοδοτήθηκε. Βγαίνει καθημερινά με τη σύζυγό του Άρτεμη, την οποία αποκαλούν «κυρά του Δέλτα»: «Σαράντα δύο χρόνια εδώ, κυματοθραύστης έγινα», λέει η ίδια, ενώ ο Νίκος εξηγεί: «Δεν μπορώ χωρίς τη θάλασσα. Μένω για την ομορφιά, την ηρεμία και γιατί πρέπει να υπάρχουν άνθρωποι εδώ, να σηκώνουν την ελληνική σημαία. Κι άμα πλησιάσουν, πρώτος θα πέσω». Όσο για τους μετανάστες που συναντούν πότε πότε στην πόρτα τους, η Άρτεμη εξηγεί: «Δεν θέλουμε να έρθουν, αλλά όταν έρχονται, τους φροντίζουμε. Κάποιοι είναι επικίνδυνοι, κάνουν ζημιές στις καλύβες, οι άλλοι όμως που έρχονται από τον πόλεμο; Κι ο παππούς μου πρόσφυγας ήταν, από απέναντι ήρθε. Τι είμαστε, βάρβαροι; Έλληνες είμαστε».
Οι καλύβες, φτιαγμένες από ξύλο και τσίγκο, όπου έχουν στήσει το νοικοκυριό τους, έχουν κριθεί παράνομες και έχει προταθεί η απομάκρυνσή τους, ενώ όλοι οι καλυβιέρηδες ήδη πληρώνουν πρόστιμο. Καινούργιες απαγορεύεται σίγουρα να τοποθετηθούν και οι περίπου 170 παλιές πάνε από πατέρα σε γιο. Λίγα παιδιά το ρίχνουν στο ψάρεμα, προτιμούν να τις κάνουν εξοχικό. «Αυτό περιμένω όλη τη βδομάδα. Στην καλύβα ξεφεύγουμε, ηρεμούμε, κάνουμε γλεντάκια», λέει ο νεαρός Τριαντάφυλλος Μπαταρλής, που διατηρεί καλύβα με τρεις φίλους του. Άλλοι πάλι τις νοικιάζουν στους κυνηγούς (το κυνήγι επιτρέπεται εκτός του πυρήνα του Πάρκου και για συγκεκριμένα είδη). «Θέλουν να γκρεμίσουν τις καλύβες, αλλά άμα φύγουμε εμείς, θα έρθουν οι Τούρκοι να ψαρεύουν, θα πατήσουν κιόλας, δεν θέλει και πολύ. Την αμφισβητούν την περιοχή, θέλουν να έρθουν τα σύνορα στην Ευθυγράμμιση», λέει ο Χαρμανίδης και ο Μπαταρλής εξηγεί τι ζητούν οι ίδιοι: «Η παρουσία μας είναι αποτρεπτική. Ας αφήσουν όσες είναι ήδη, ας μη γίνουν άλλες. Το έχουν δεχτεί, αλλά παρ’όλα αυτά μας κάνουν δικαστήρια».
Πού να ρίξεις δίκιο και πού άδικο; Στο Δέλτα δεν μιλάς έτσι κι αλλιώς πολύ, συχνά χρειάζεται γερό στομάχι και χιούμορ για να αντιμετωπίσεις ακραίες απόψεις, οι οποίες επίσης υπάρχουν. Καλύτερα να κοιτάς μόνο. Τους ανέμους και τις παλίρροιες, τις φερτές ύλες που κοντράρονται με τα υποθαλάσσια ρεύματα και μεταλλάσσουν διαρκώς το τοπίο. Τα φύκια που μπλέκονται στις καλαμιές, τα αλμυρίκια πλάι στα νούφαρα, τους ψαράδες που ελίσσονται με μαεστρία γύρω από τις αμμονησίδες.
Στο Δέλτα του Έβρου μαθαίνεις να σκέφτεσαι διττά: Να διαβάζεις τον ουρανό και τη γη. Τι θέλουν να πουν τα πουλιά και τι τα χνάρια στην άμμο; Τι βρίσκεται κάτω από το νερό, αμμοΰφαλος ή ψάρι; Μαθαίνεις να ακούς. Να ξεχωρίζεις πότε είναι τα κανονάκια των Τούρκων που διώχνουν τα πουλιά από τους ορυζώνες, πότε τα φτεροκοπήματα των κιρκιριών στο πέρασμα του πετρίτη, πότε η καραμπίνα του κυνηγού ή το όπλο του στρατιώτη. Όταν ο ήλιος αρχίζει να δύει, έρχεται το υπερθέαμα με φόντο τη Σαμοθράκη. Κι όταν νυχτώσει, βλέπεις μόνο τις καλύβες να τρεμοσβήνουν σαν καντήλια, τα φώτα της Αλεξανδρούπολης ή της Αίνου μακριά. Ακούς το τρίλισμα των πουλιών, το μουγκρητό του ακρανού από τον βυθό, ενίοτε τον μουεζίνη από «απέναντι». Γαλήνη πάντως δεν βρίσκεις όπως σε άλλους υγρότοπους. Στον Έβρο όλα είναι «κάπως».
