Το 2018 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Taschen ένα βιβλίο αφιερωμένο στον πρωτοπόρο Αυστριακό πολεοδόμο και αρχιτέκτονα της αρ νουβό Όττο Βάγκνερ (1841-1918), ο οποίος σημάδεψε την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της Βιέννης. Στη σελίδα 17 του βιβλίου απεικονίζεται η μακέτα ενός έργου που ο Βάγκνερ υπέβαλε, το 1902, σε διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, με έναν ναό με χρυσοκίτρινο τρούλο, πρόπυλο με αέτωμα και αψίδες με αγγέλους. Η πρότασή του δεν κατάφερε να προκριθεί, αφού η Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βερολίνου, που ήταν αρμόδια για την επιλογή, προτίμησε το έργο του Γάλλου Εμίλ Ρομπέρ. Το έργο για το οποίο έχασε το σχέδιο του Βάγκνερ ήταν ο Άγιος Ανδρέας της Πάτρας και η ιδέα και μόνο ότι αρχιτέκτονες του βεληνεκούς του Βάγκνερ έλαβαν μέρος σε διαγωνισμό για την κατασκευή ενός ελληνορθόδοξου ναού δείχνει αφενός πόσο μεγαλεπήβολο ήταν το έργο, αφετέρου το κοσμοπολίτικο πνεύμα που επικρατούσε εκείνη την εποχή στην Πάτρα.
Ο ναός του Αγίου Ανδρέα είναι για την Πάτρα ό,τι είναι για τη Ρώμη η βασιλική του Αγίου Πέτρου και για τη Βενετία η βασιλική του Αγίου Μάρκου. Κι αν η Ρώμη και η Βενετία δύσκολα συγκρίνονται με την Πάτρα, αφού είναι πόλεις με πολύ μεγαλύτερη επίδραση στο διεθνές γίγνεσθαι, δεν ισχύει το ίδιο και για τις ηγετικές φιγούρες του χριστιανισμού που τις σημάδεψαν. Ο Άγιος Ανδρέας αποτελεί μια καθοριστική φυσιογνωμία των πρωτοχριστιανικών χρόνων ως ένας από τους δώδεκα μαθητές του Χριστού, και μάλιστα ο πρώτος που κλήθηκε να γίνει απόστολος, γι’ αυτό και ονομάζεται Πρωτόκλητος. Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη και εκκλησιαστικές πηγές, ο Άγιος Ανδρέας, γιος του Ιωνά, γεννήθηκε στη Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας και ήταν ψαράς στη λίμνη Τιβεριάδα. Ακολούθησε τον Χριστό στη διάρκεια της τριετούς διδασκαλίας του. Μετά την Ανάληψη του Ιησού και την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους αποστόλους (Πεντηκοστή), κήρυξε στην Ιερουσαλήμ, αλλά, όταν ξεκίνησαν οι διωγμοί των χριστιανών, τόσο ο Ανδρέας όσο και άλλοι απόστολοι άρχισαν να διασκορπίζονται πέρα από την Παλαιστίνη. Ο Ανδρέας περιόδευσε στα παράλια του Εύξεινου Πόντου και στη Σκυθία, κήρυξε στη Νίκαια, στη Νικομήδεια, στη Σεβαστούπολη, στην Αμισό (μετέπειτα Σαμψούντα), στην Τραπεζούντα, στην Ηράκλεια, στο Βυζάντιο (μετέπειτα Κωνσταντινούπολη) και διαμέσου Θράκης, Μακεδονίας και Θεσσαλίας κατέληξε στην Αχαΐα. Η χριστιανική παράδοση θέλει τον Ανδρέα, μέσα από το κήρυγμά του και μετά από μια σειρά θαυμάτων (μεταξύ άλλων, θεράπευσε τη γυναίκα του ανθύπατου της Αχαΐας, Μαξιμίλλα), να αυξάνει τον χριστιανικό πληθυσμό της Πάτρας και να καταλήγει να φυλακίζεται και να καταδικάζεται σε σταύρωση, σε έναν σταυρό με χαρακτηριστικό σχήμα Χ.
Παλαιός και νέος
Το μοτίβο με το Χ είναι κάτι που βλέπει κανείς δεκάδες φορές σε εικόνες, σε κειμήλια και στη διακόσμηση του παλαιού και του νέου Αγίου Ανδρέα, δηλαδή των δύο ναών που οικοδομήθηκαν τα μετεπαναστατικά χρόνια στον τόπο που θεωρείται ότι μαρτύρησε ο απόστολος, στην παραλιακή ζώνη της σημερινής Πάτρας. Aνά τους αιώνες, σε παλιότερες φάσεις της ιστορίας της Πάτρας, υπήρχαν ναοί του Αγίου Ανδρέα και σε άλλες θέσεις. Σε κάθε περίπτωση, το σημείο όπου οικοδομήθηκε ο παλαιός και έπειτα ο νέος ναός ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένο με τη θρησκευτική λατρεία, αφού εδώ θεωρείται ότι υπήρχε μαντική πηγή της θεάς Δήμητρας, η οποία σήμερα έχει μετατραπεί στο αγίασμα του Αγιου Ανδρέα, δηλαδή σε ένα μικρό υπόγειο προσκύνημα.
Ο παλαιός ναός του Αγίου Ανδρέα είναι μια βασιλική της μετεπαναστατικής περιόδου, που χτίστηκε μεταξύ 1836-1843 από τον Θεσσαλονικιό Λύσανδρο Καυτατζόγλου, έναν αρχιτέκτονα επηρεασμένο από τον ελληνοβυζαντινό ρυθμό, που ήταν της μόδας εκείνα τα χρόνια. Στην περίπτωση του παλαιού Αγίου Ανδρέα –όπως έκανε, πιο εμφατικά, και στην Αγία Ειρήνη της οδού Αιόλου, στην Αθήνα– δημιούργησε μια χριστιανική εκκλησία με έντονα κλασικιστικά στοιχεία. Μικρός σε μέγεθος, ο παλαιός Άγιος Ανδρέας κοσμείται από πανέμορφες οροφογραφίες πατριαρχών της Παλαιάς Διαθήκης, οι οποίες φιλοτεχνήθηκαν από τον Δημήτρη Βυζάντιο και παραπέμπουν στην ιταλική παράδοση. Ο ίδιος ο βασιλιάς Όθων, περί το 1838, κατέβηκε στην Πάτρα για να επισκεφθεί τον ναό και να παρακολουθήσει την πρόοδο των εργασιών κατασκευής του.
Ο νέος Άγιος Ανδρέας αποτελεί ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία της Πάτρας, ένα εγχείρημα που αντικατοπτρίζει την ανάγκη της πόλης για εξωστρέφεια. Η Πάτρα της Μπελ Επόκ ήθελε έναν επιβλητικό ναό, που να τιμά με μεγαλοπρέπεια τον πολιούχο της. Τον Νοέμβριο του 1900, την ημέρα που τιμάται η μνήμη του Αγίου Ανδρέα, ο δημοσιογράφος Μ.Γ. Σακελλαρίου σημείωνε στην εφημερίδα Νεολόγος: «Ιδέτε τον τόπον του μαρτυρίου του, της αυταπαρνήσεώς του, της ουράνοθεν κλήσεώς του. Είναι εν άτεχνον κατασκεύασμα, ακαλαίσθητον, άνευ μεγαλοπρεπείας. Δεν είναι καν μνημείον φέρον της απλότητος το υψηλόν, του ρυθμού το ωραίον. Και οι Πατρείς το ανέχονται…». Όχι για πολύ. Δύο χρόνια μετά, το 1902, προκηρύσσεται διεθνής διαγωνισμός για την εκπόνηση αρχιτεκτονικής μελέτης σχετικά με την ανέγερση νέου ναού του Αγίου Ανδρέα.
Υποβλήθηκαν 32 μελέτες Ελλήνων και ξένων αρχιτεκτόνων – γεγονός που καταδεικνύει μια κοινωνία ανοιχτή σε νέα ρεύματα, αλλά κι ένα μεγάλο πρότζεκτ διεθνούς ενδιαφέροντος. Οκτώ από αυτές τις μελέτες παραδόθηκαν στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βερολίνου για να τις κρίνει και τελικά επιλέχθηκε εκείνη του Γάλλου Εμίλ Ρομπέρ. Ο θεμέλιος λίθος του νέου ναού τοποθετήθηκε το 1908 από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄, όμως η ιστορία του έμελλε να συμπορευτεί με το χάος που ακολούθησε στην Ελλάδα τις επόμενες δεκαετίες. Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Καταστροφή, οικονομική ύφεση, σεισμοί που ώθησαν τους αρχιτέκτονες της εποχής να στραφούν προς το οπλισμένο σκυρόδεμα (στην περίπτωση του Αγίου Ανδρέα αυτό σήμαινε την ανοικοδόμηση νέου ναού από τα θεμέλια, το 1932), παρεμβάσεις της υπηρεσίας αναστήλωσης του Υπουργείου Παιδείας για μια πιο ευδιάκριτη «βυζαντινή» όψη του ναού, απόπειρα ανασύνταξης της μελέτης Ρομπέρ (προσπάθεια που δεν φαίνεται να προχώρησε γιατί ο αρμόδιος αρχιτέκτονας, Α. Ζάχος, τυφλώθηκε), Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, πρωτοβουλία για νέο διαγωνισμό από το υπουργείο με τη βράβευση της μελέτης του Γεωργίου Νομικού, κατακραυγή από τους Πατρινούς, επαναφορά της μελέτης Ρομπέρ με τροποποιήσεις. Πότε ολοκληρώθηκαν οι εργασίες και πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου Αγίου Ανδρέα των 1.900 τ.μ., χωρητικότητας 7.000 ατόμων, με τον κεντρικό τρούλο και τους δώδεκα μικρότερους που συμβολίζουν τον Ιησού με τους αποστόλους; Μετά την πτώση της δικτατορίας, στις 26 Σεπτεμβρίου 1974.
Ορθόδοξοι, καθολικοί, αγγλικανοί
Σήμερα, κοιτώντας τον ναό του Αγίου Ανδρέα απέξω, έχεις την αίσθηση ότι δεν βρίσκεσαι στην Πάτρα, αλλά στο Βερολίνο. Ο ναός είναι δυτικότροπος, μεγαλοπρεπής και αποτυπώνει την ατμόσφαιρα μιας Πάτρας που έστρεφε το βλέμμα μπροστά και ψηλά. Μιας Πάτρας που απεικονίστηκε μαζί με την Παναγία στην τοιχογραφία της κεντρικής κόγχης από τον ζωγράφο Ιωάννη Καρούσο. Εδώ κρύβεται και η εικαστική μοναδικότητα του ναού: σε αυτή τη θεόρατη τοιχογραφία των 220 τ.μ., ανάμεσα στα κτίρια της πόλης, συμπεριλαμβάνεται και ο Άγιος Ανδρέας. Μια «αυτοπροσωπογραφία» της εκκλησίας μέσα στην εκκλησία.
Το όραμα του ναού και αυτό καθαυτό το έργο της ανοικοδόμησης του Αγίου Ανδρέα δεν πέρασαν απαρατήρητα από τους Πατρινούς: ήταν αλληλένδετα με τη μικροοικονομία της πόλης επί δεκαετίες. Από το 1929 επιβλήθηκε τέλος 10% επί του δημοτικού φόρου των εισαγόμενων στην Πάτρα εγχώριων προϊόντων, το οποίο προοριζόταν για τη χρηματοδότηση των εργασιών ανοικοδόμησης του ναού. Με την κατάργηση των διαπύλιων τελών, το 1949, ο φόρος αυτός έπαψε να ισχύει, όμως λίγα χρόνια αργότερα, το 1956-57, επιβλήθηκε στους καταναλωτές ηλεκτρικού ρεύματος εισφορά, η οποία ενσωματώθηκε στους λογαριασμούς της ΔΕΗ και καταργήθηκε το 2005. Οι Πατρινοί ακόμα και σήμερα θυμούνται και μιλούν για το τέλος του πολιούχου, δεδομένου ότι η κατασκευή του ναού περνούσε μέσα από τον οικιακό προϋπολογισμό τους.
Σε κάθε περίπτωση, οι ντόπιοι σχετίζονται με τον άγιό τους με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, είτε αυτός φωλιάζει στα νοικοκυριά ως ένα ακόμα μέλος της οικογένειας είτε αποτελεί την αφορμή για μια μεγάλη γιορτή, παραμονές και ανήμερα της 30ής Νοεμβρίου, με παζάρι απέναντι από τον ναό και ιχθυοφαγία στα σπίτια (μπακαλιάρο σκορδαλιά ή τσιπούρα σέλινο, ανάλογα τα γούστα του καθενός). Υπάρχουν Πατρινοί που θα περάσουν από τον Αγιαντρέα για να προσκυνήσουν την κάρα του (επέστρεψε το 1964 από τη βασιλική του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, κι αυτό αποτέλεσε ένα από τα μεγαλύτερα διπλωματικά γεγονότα στη σύγχρονη ιστορία της πόλης). Ή για να δουν από κοντά ένα κομμάτι ξύλο που θεωρείται ότι ανήκε στον σταυρό του μαρτυρίου του ή για να αντικρίσουν τον τάφο του (παλαιός ναός). Οι καιροί όμως έχουν αλλάξει και ο Άγιος Ανδρέας του 21ου αιώνα δεν μοιάζει να έχει την επίδραση παλιότερων εποχών στους ανθρώπους της πόλης.
Ωστόσο, υπάρχει αρκετή γοητεία στη σχέση του Αγίου Ανδρέα με την Πάτρα, αν σκεφτεί κανείς ότι είναι ένας άγιος που ενώνει τις κοινότητες διαφορετικών χριστιανικών δογμάτων. Ο καθολικός ναός του Αγίου Ανδρέα, σε κεντρικό σημείο επί της οδού Μαιζώνος, που ξεκίνησε να χτίζεται το 1925 στη θέση παλαιότερου ναού του 1841, είναι ενεργός και εξυπηρετεί την καθολική κοινότητα. Έλληνες, Φιλιππινέζοι, Νιγηριανοί, Αλβανοί, αλλά και Ιταλοί, Γάλλοι, Μεξικανοί της Πάτρας συμμετέχουν στη θεία λειτουργία, που τελείται σε ελληνικά και αγγλικά. Αξίζει να περάσει κανείς μια Κυριακή πρωί για να παρακολουθήσει μια λειτουργία με μελωδίες διαφορετικές από τους βυζαντινούς ψαλμούς της ορθόδοξης εκκλησίας, στην οποία τόσο τα μέλη της χορωδίας όσο και οι πιστοί συμμετέχουν τραγουδώντας.
Κι αν ο καθολικός ναός του Αγίου Ανδρέα είναι μέχρι σήμερα ενεργός, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον αγγλικανικό, επί της οδού Καψάλη, κοντά στο παλιό λιμάνι, ένα πανέμορφο πέτρινο κτίσμα, κλειστό μέχρι νεωτέρας. Η αγγλικανική κοινότητα της Πάτρας, στις μέρες μας, αριθμεί πολύ λίγα μέλη, κυρίως γυναίκες μεγάλης ηλικίας. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, ο Άγιος Ανδρέας λειτουργούσε σποραδικά, αλλά κάποιες κτιριακές βλάβες επέβαλαν το κλείσιμό του. Γάμος έχει να τελεστεί εδώ γύρω στα δέκα χρόνια, βάφτιση γύρω στα πενήντα – κι αυτές είναι εκτιμήσεις κατά προσέγγιση. Η παρουσία και μόνο του κτιρίου, όμως, στην παλιά ναυτική καρδιά της πόλης καταδεικνύει την αίγλη μιας άλλης Πάτρας, με ενεργή αγγλικανική κοινότητα σταφιδέμπορων, που η δουλειά τους είχε άμεση σχέση με το λιμάνι.
Παλαιός, νέος, καθολικός, αγγλικανικός, Εγλυκάδος (ξεχωριστή ενορία που βρίσκεται εκτός κέντρου, κοντά στο Παμπελοποννησιακό Στάδιο). Η Πάτρα έχει πολλούς ναούς που τιμούν τον Άγιο Ανδρέα. Ο πιο ιδιαίτερος, όμως, που δεν είναι καν ναός, αλλά προσκυνητάρι, βρίσκεται μέσα στο νοσοκομείο του Αγίου Ανδρέα, και μάλιστα εικονογραφείται σταδιακά από έναν υπάλληλο. Εδώ, σε ένα περιβάλλον αρρώστιας και θεραπείας, σωματικής φθοράς και ανθρώπινης αγάπης, ο μαθητής του Χριστού, ο ένας από τους δώδεκα αποστόλους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την Πάτρα, βρίσκει περισσότερο απ’ οπουδήποτε αλλού τη θέση του.
Πληροφορίες για τον βίο του Αγίου Ανδρέα αντλήσαμε, μεταξύ άλλων, από την έκδοση Άγιος Ανδρέας, ο πρωτόκλητος απόστολος, του θεολόγου Ευαγγέλου Π. Λέκκου, τ. διευθυντού της Αποστολικής Διακονίας, και για την ιστορία της κατασκευής του παλιού και του νέου ναού από την έκδοση Ο νέος Ιερός Ναός του Αποστόλου Ανδρέου Πατρών. 100 χρόνια από τη θεμελίωσή του, της Ιεράς Μητροπόλεως Πατρών, σε επιστημονική επιμέλεια του Χαράλαμπου Γ. Χοτζάκογλου.
Θερμές ευχαριστίες για τις πληροφορίες στον π. Παύλο Σινιγάλια, εφημέριο του καθολικού ναού του Αγίου Ανδρέα, στην υποπρόξενο του Ηνωμένου Βασιλείου στην Πάτρα, Μαριζάν Μόρφυ, και στον Λεωνίδα Σωτηρόπουλο, ομότιμο καθηγητή Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, για τη συζήτηση και τις σπάνιες πληροφορίες, όπως η συμμετοχή του Αυστριακού Όττο Βάγκνερ στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του Αγίου Ανδρέα.
