Αν και δεν βρίσκεται σε κεντρικό ή εμβληματικό σημείο της πόλης, το Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών εντυπωσιάζει με τις φουτουριστικές γραμμές της εξωτερικής του όψης. Ως χώρος πολιτισμού, έχει ανάμεσα στις κεντρικές του προτεραιότητες τη σύνδεση με την τοπική κοινότητα. Μέσα από τη δική μας επίσκεψη προσπαθήσαμε να βρούμε τα σημεία στα οποία είναι χαρακτηριστική η σύνδεση ανάμεσα στα εκθέματά του και στην ιστορία της πόλης.
Βασικό «ατού» του σύγχρονου αυτού μουσείου, που σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο Bobotis+Bobotis Architects και χτίστηκε το 2008, αποτελεί ο μεγάλος αριθμός εξαιρετικά διατηρημένων ρωμαϊκών δαπέδων. Κάποια από τα ψηφιδωτά αυτά εκτίθενται σε κάθετη σχεδόν διάταξη, τοποθετημένα πάνω σε ειδικά κατασκευασμένους μηχανισμούς που στηρίζουν με ασφάλεια το μεγάλο τους βάρος. Ένας εναέριος διάδρομος στον πρώτο όροφο επιτρέπει στους επισκέπτες να έχουν συνολική άποψη των ψηφιδωτών που εκτίθενται στο δάπεδο του ισογείου. Πολλά βρέθηκαν σε κεντρικά σημεία της πόλης, στα οποία και ανεγέρθηκαν στη συνέχεια σύγχρονες πολυκατοικίες. Περπατώντας κατά μήκος της εναέριας «πασαρέλας», μπορούμε να φανταστούμε τη μεγαλοπρεπή αίσθηση που θα είχε μια πόλη, οι επαύλεις της οποίας έφεραν έναν τόσο έντεχνο διάκοσμο. Από τον κοσμοπολιτισμό που χαρακτήριζε την Πάτρα των ρωμαϊκών και των ελληνιστικών χρόνων γοητευόμαστε, καθώς η δρ Αναστασία Κουμούση, αρχαιολόγος και διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, μας ξεναγεί σε κάποια από τα σημαντικότερα εκθέματα.
Πολυπολιτισμικό παρελθόν
Αρκετά από τα ψηφιδωτά και τα γλυπτά του μουσείου απεικονίζουν ξένες θεότητες, όπως ο Σέραπις και ο θεός-ποταμός Νείλος. Οι θεότητες αυτές λατρεύονταν στην Πάτρα των ρωμαϊκών χρόνων και οι ναοί τους βρίσκονταν κυρίως στην περιοχή του λιμανιού, μαρτυρώντας ότι χτίστηκαν για να καλύψουν αρχικά τις ανάγκες εμπόρων και πληρωμάτων που έφταναν εδώ από άλλα λιμάνια της Μεσογείου. Ο εντοπισμός μάλιστα μεγάλου αριθμού κεραμικών λυχναριών σε ένα συγκεκριμένο σημείο δηλώνει ότι εκεί θα λειτουργούσε λυχνομαντείο που έδινε στους ναυτικούς απαντήσεις στα ερωτήματα που τους απασχολούσαν.
Την αίσθηση μιας πλούσιας πόλης αποπνέουν και οι ανακατασκευές τμημάτων από δύο ρωμαϊκές επαύλεις που βρέθηκαν στην Πάτρα. Η μία είναι αγροτική και περιλαμβάνει τον ληνό (πατητήρι), στον οποίο πατούσαν τα σταφύλια. Η άλλη είναι αστική και το αίθριό της κοσμεί ένα όμορφο σιντριβάνι. Άλλο ένα σημάδι της αίγλης της εποχής αποτελεί το γυάλινο υαλόφραγμα του 2ου αι. μ.Χ., το οποίο και ενέπνευσε τον σχεδιασμό του λογότυπου του μουσείου. Αυτός ο περίτεχνος φεγγίτης με μπλε κομμάτια γυαλιού δείχνει ότι στην Πάτρα λειτουργούσαν τότε βιοτεχνίες που εξειδικεύονταν στο συγκεκριμένο υλικό. Το γοητευτικό ψηφιδωτό της Αφροδίτης κρύβει μια ιδιαίτερη ιστορία. Ψηφίδες ελαφρά διαφορετικού χρώματος και σχήματος προστέθηκαν στο έργο αυτό στην πορεία των χρόνων, προκειμένου να καλύψουν τη γύμνια της θεάς. Πρόκειται μάλλον για την προσαρμογή του στα δεδομένα της πρώτης περιόδου του χριστιανισμού αλλά και για ένα σημάδι της ανεκτικότητας απέναντι σε προϋπάρχουσες, παγανιστικές παραδόσεις. Ανάμεσά τους, η εικόνα της Μέδουσας που φαίνεται στον καθρέφτη της Αφροδίτης και αποτελούσε σύμβολο αποτροπιασμού, αλλά και τα δύο λευκά περιστέρια που συμβόλιζαν τον έρωτα. Ο ίδιος ο θεός Έρως, ο οποίος γονατίζει μπροστά στην Αφροδίτη, θα μπορούσε επίσης να ιδωθεί ως η φιγούρα ενός φτερωτού χριστιανικού αγγέλου. Έχει ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε αν η σύγχρονη Πάτρα –όπως και πολλές ακόμα ελληνικές πόλεις– εξακολουθεί να είναι τόσο δεκτική σε πολιτιστικά στοιχεία ξένων παραδόσεων.
Προτεραιότητα στους ντόπιους
Με την έννοια της διαφορετικής οπτικής παίζουν και πολλές από τις περιοδικές εκθέσεις και εκδηλώσεις, στο πλαίσιο της προσπάθειας για σύνδεση με την τοπική κοινότητα. Εκτός από τα εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές και τα σεμινάρια για φοιτητές, διοργανώνονται εκθέσεις σύγχρονων εικαστικών τεχνών αλλά και εκδηλώσεις που αφορούν λαϊκές παραδόσεις της πόλης, όπως ο Καραγκιόζης και το θέατρο σκιών. Στόχος του μουσείου είναι να αποτελεί μέρος της κοινωνίας και της καθημερινότητας των Πατρινών.
Ο Βασίλης Παπαϊωάννου, κεραμίστας και μέλος της ομάδας Κεραμέων Ίχνη, επισημαίνει την αξία που έχει τόσο για τους επισκέπτες όσο και για τους καλλιτέχνες η φιλοξενία εκθέσεων από σύγχρονους δημιουργούς. Ειδικά στον τομέα της κεραμικής, η οποία αντιπροσωπεύει σημαντικό μέρος των συλλογών, είναι πολύ σημαντική η σύνδεση του παρελθόντος με το σήμερα. Η ομάδα Κεραμέων Ίχνη έχει πραγματοποιήσει δύο εκθέσεις στο μουσείο, καθώς και ένα τριήμερο βιωματικό εργαστήρι στο οποίο μαθητές του Δημοτικού χρησιμοποίησαν «φύλλα» πηλού για να πάρουν το αποτύπωμα μαρμάρινων εκθεμάτων και να συνθέσουν ένα μεγάλο μωσαϊκό.
Για το Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, η τοπική κοινότητα αποτελεί οπωσδήποτε το βασικό κοινό στόχο. Ο αριθμός των συνολικών επισκεπτών της είναι, ωστόσο, πολύ χαμηλότερος από τον αντίστοιχο άλλων αρχαιολογικών μουσείων της Ελλάδας (σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, υποδέχεται μόλις 20 έως 30 χιλιάδες τον χρόνο) και τίθεται σαφώς το ερώτημα αν δικαιολογείται ένα σύγχρονο μουσείο να μη διεκδικεί δυναμικότερα τους ξένους επισκέπτες. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μια πόλη που εξακολουθεί να αποτελεί λιμάνι προς τη δύση και βρίσκεται πάνω σε έναν άξονα τον οποίο διασχίζει οδικώς ένας μεγάλος αριθμός τουριστών.
Άγνωστες ιστορίες από τα μυκηναϊκά χρόνια
Ανάμεσα στα σπάνια εκθέματα ξεχωρίζει ένα επικασσιτερωμένο μυκηναϊκό κεραμικό σκεύος, φτιαγμένο με τρόπο που να δίνει την ψευδαίσθηση ότι ήταν αργυρό. Το τέχνασμα αυτό οφείλεται πιθανότατα σε έλλειψη του ασημιού στην αγορά της εποχής αλλά και στην προσπάθεια να αυξηθεί η αντοχή του πήλινου σκεύους. Μία ακόμα πιο ιδιαίτερη ιστορία κρύβεται πίσω από το κράνος πολεμιστή του 12ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στο αρχαίο νεκροταφείο στις Πόρτες, νοτιοδυτικά της Πάτρας. Το σπάνιο αυτό κράνος έχει κυλινδρικό σχήμα, που παραπέμπει στα αντίστοιχα κράνη των πειρατών της Μεσογείου της εποχής. Στο δε εσωτερικό του κρυβόταν ένα μικρότερο κράνος πλεγμένο από ψάθα, σαν αυτά των απλών πολεμιστών. Πολύ ιδιαίτερο έκθεμα αποτελεί και η συλλογή από επιστεφανωμένα ανθρώπινα κρανία. Πρόκειται για έναν παραλληλισμό ανάμεσα στους αθλητικούς αγώνες και στη ζωή, με τους νεκρούς να στέφονται νικητές για όλους τους επιμέρους αγώνες που έδωσαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους.
Οι ταφικές συνήθειες αποτελούν μία από τις κεντρικές θεματικές του μουσείου και αξίζει να συνδυαστούν με μια επίσκεψη στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της Βούντενης, λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη. Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται στις παρυφές του βουνού και απολαμβάνει πανοραμική θέα των πλαγιών που οδηγούν στην πόλη και στη θάλασσα. Τα μαλακά πετρώματα που συναντάμε προχωρώντας από το πάρκινγκ προς την είσοδό του αποτελούν τον λόγο που επελέγη στην αρχαιότητα το συγκεκριμένο σημείο για τη λάξευση τάφων. Υπό την καθοδήγηση του αρχαιολόγου Γιάννη Μόσχου, ο οποίος συμμετείχε στην ανασκαφή, κατηφορίζουμε στον στενό διάδρομο που οδηγεί στην είσοδο ενός μεγάλου, οικογενειακού τάφου. Κι αφού μπούμε πια στο εσωτερικό του, αντιλαμβανόμαστε ότι είναι σκόπιμα φτιαγμένος με τρόπο που να θυμίζει σπίτι. Τα ταφικά έθιμα της εποχής ήθελαν την απόθεση του σώματος του νεκρού σε ένα κρεβάτι μέσα στον τάφο και την τοποθέτηση τροφίμων και αγαπημένων αντικειμένων γύρω του. Τότε πίστευαν ότι το σώμα κατοικεί στην ψυχή όσο υπάρχει σάρκα και έτσι σφράγιζαν τον νεκρό μέσα στο σπίτι-τάφο για τρία χρόνια. Στην κορυφή του λόφου που κάλυπτε τον θολωτό τάφο τοποθετούσαν ένα κεραμικό αγγείο και εκεί έκαναν τις προσφορές και τις σπονδές τους. Διοργάνωναν επίσης κυνηγετικούς αγώνες και πρόσφεραν στον νεκρό θηράματα. Μετά την πάροδο τριών χρόνων από τον ενταφιασμό, η πόρτα άνοιγε, τα κόκαλα σαρώνονταν με μια σκούπα στη γωνία και το νεκρικό σπίτι ήταν έτοιμο να υποδεχθεί τον επόμενό του ένοικο. Διασχίζοντας τον γαλήνιο και καταπράσινο αρχαιολογικό χώρο, κατευθυνόμαστε προς τον τάφο με τον αριθμό 5. Ανοίγοντας τη σύγχρονη πόρτα που τοποθετήθηκε εκεί για να προστατεύσει το περιεχόμενό του, συναντάμε το σπάνιο θέαμα έξι σκελετών που έχουν θαφτεί μαζί και σώζονται σε εξαιρετική κατάσταση. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι πρόκειται για πολεμιστές ή για θύματα κάποιας επιδημίας· σε κάθε περίπτωση, για νικητές της ζωής που κέρδισαν επάξια το «στεφάνι» τους.
H παράσταση συνεχίζεται
Σε αντίθεση με τα ψηφιδωτά, που δεν υπάρχουν πια στην πόλη για να υπενθυμίζουν το ρωμαϊκό παρελθόν της, το Ρωμαϊκό Ωδείο στέκει επιβλητικό στη θέση του. Η ύπαρξή του και μόνο επιβεβαιώνει τη σημασία της Πάτρας για την τότε αυτοκρατορία, ενώ ο Παυσανίας το ξεχωρίζει για το μέγεθος και την ομορφιά του μαζί με εκείνο του Ηρώδη του Αττικού στην Αθήνα. Τη μεγαλοπρέπεια που το χαρακτήριζε τον 2ο αι. μ.Χ., οπότε και οικοδομήθηκε, μαρτυρούν οι δώδεκα κόγχες στο πίσω μέρος της σκηνής, οι οποίες και ήταν διακοσμημένες με αγάλματα. Στην αρχική του μορφή, το αρχαίο αυτό θέατρο διέθετε και οροφή, η οποία όμως καταστράφηκε από την πυρκαγιά που προκάλεσαν βάρβαροι επιδρομείς τον 3ο αι. μ.Χ.
Με ενδιαφέρον αναμένεται η νέα, διευρυμένη σύνδεση που θα αποκτήσει το Ρωμαϊκό Ωδείο με κατοίκους και επισκέπτες, αφού ολοκληρωθεί το μεγάλο έργο αποκατάστασης και συντήρησης που ξεκίνησε το 2022. Μετά τις εργασίες θα είναι προσβάσιμο το σύνολο του αρχαιολογικού χώρου και από άτομα με κινητικές δυσκολίες, ενώ το ίδιο το ωδείο ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων θα έχει κάποιες νέες λειτουργικότητες. Η σκηνή και τα παρασκήνια θα είναι στη διάθεση των καλλιτεχνών όπως ήταν και στην αρχαιότητα, ενώ ο φωτισμός θα εξυπηρετεί τόσο τις ανάγκες των εκδηλώσεων όσο και την ανάδειξη του μνημείου. Θα αποκατασταθεί επίσης το σύνολο των πέντε αρχαίων εισόδων και εξόδων του, ώστε να μπορεί να αυξηθεί και ο αριθμός των θεατών, πληρώντας τις σύγχρονες προδιαγραφές ασφαλείας. Εκτιμάται ότι το έργο θα παραδοθεί στο κοινό στις αρχές του 2025 και θα αποτελέσει σημαντική προσθήκη στην πολιτιστική σκηνή της Πάτρας.
