Η πιο σοφή ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση. Σκέτες πέτρες, συλλεγμένες επιτόπου, κουμπωμένες μεταξύ τους, χωρίς συνδετικό κονίαμα. Οι ξερολιθιές, τα πέτρινα ζωνάρια που διατρέχουν το κυκλαδίτικο (και όχι μόνο) τοπίο και μοιάζουν με φυσική προέκταση του εδάφους, είναι η πιο ταπεινή κατασκευή και γι’ αυτό μεγαλειώδης. Είτε οριοθετούν τις ιδιοκτησίες είτε ως τοίχοι αντιστήριξης δημιουργούν τις αναβαθμίδες ή πεζούλες και συχνά συνοδεύονται από αγροτικά κτίσματα φτιαγμένα με την ίδια τεχνική, όπως αλώνια, μιτάτα, πηγάδια κ.ά. Συγκρατούν το χώμα δημιουργώντας καλλιεργήσιμες εκτάσεις στο άγονο κυκλαδίτικο έδαφος – χάρη σε αυτές η νησιωτική Ελλάδα μπόρεσε να επιβιώσει στο παρελθόν. Σαν να μην είναι αρκετό αυτό, προστατεύουν από τις πλημμύρες, συγκρατώντας τα νερά της βροχής, αλλά και από τη διάβρωση του εδάφους, ενώ παράλληλα γίνονται ενδιαίτημα για ερπετά και έντομα, συμβάλλοντας στη βιοποικιλότητα.
Με οικολογική αξία, λοιπόν, αισθητική, κοινωνική και κοινωνιολογική, αρχιτεκτονική αλλά και αρχαιολογική, ιστορική, εθνολογική, προσέλκυσαν το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, που την τελευταία δεκαετία πέτυχε την προστασία της τέχνης. Οι μελέτες που ξεκίνησαν το 1987 από τον αρχιτέκτονα Γιώργο Πετράκη, οδήγησαν το 1998 στη σύσταση της Διεθνούς Ένωσης για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς (ΔΕΕΞ), το 2015 στην ένταξή της στον εθνικό κατάλογο Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και το 2018 στα Μνημεία Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Με τη στροφή της αγροκτηνοτροφικής κυκλαδίτικης κοινωνίας στον τουρισμό οι ξερολιθιές εγκαταλείπονται, γεγονός που επιφέρει πολύ μεγαλύτερη καταστροφή από ό,τι θα φανταζόταν κανείς: τη λέξη «ερημοποίηση» χρησιμοποιούν οι επιστήμονες. «Την πιο λυπηρή εικόνα παρουσιάζουν η Ανάφη και η Φολέγανδρος, όπου ολόκληρες πλαγιές είναι εγκαταλελειμμένες και έχει επέλθει πλήρης διάβρωση. Στην Ευρώπη γίνεται πολλή δουλειά πάνω στην ξερολιθιά, στην Ελλάδα είναι απαξιωμένο το αντικείμενο, πρέπει να γίνουν πιο συντονισμένες προσπάθειες», λέει η Ιουλία Κ. Παπαευτυχίου, δρ αρχιτέκτων μηχανικός του ΕΜΠ, εκπρόσωπος σήμερα της ΔΕΕΞ στην Ελλάδα.
«Εν ξηρώ»
Για το χτίσιμο μιας ξερολιθιάς λαμβάνονται υπόψη η κλίση του εδάφους, ο προσανατολισμός, το είδος της πέτρας, ο άνεμος και η βροχή. Η τεχνική λέγεται «εν ξηρώ» και όπως εξηγούν οι μάστορες το οικοδόμημα, με τις κουμπωμένες μεταξύ τους πέτρες, λειτουργεί σαν ένα σώμα και αντέχει. Παράλληλα, λόγω απουσίας συνδετικού υλικού, έχει ελευθερία, οπότε αν μια πέτρα πέσει, δεν καταρρέει η ξερολιθιά.
Μάστορες ξερολιθιάς υπάρχουν ακόμη στις Κυκλάδες· παλιοί πετράδες που έμαθαν την τέχνη από τους παππούδες τους και εργάζονται σήμερα ως εργολάβοι και χτίστες. Αυτοί επιστρατεύτηκαν για τη διάσωσή της, αφού με την ένταξη στα μνημεία της UNESCO άρχισαν να «τρέχουν» προγράμματα ευαισθητοποίησης, καθώς και σχολεία ξερολιθιάς στην Τήνο, την Αμοργό και αλλού. Σε αυτά οι μάστορες διδάσκουν την τέχνη σε νεότερους, ενώ επισκέπτες και κάτοικοι ενημερώνονται για τον πολύπλευρο ρόλο τους. Στην Άνδρο, η Θεοδώρα Πετανίδου, καθηγήτρια Οικολογίας στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, «τρέχει» το πρόγραμμα Life Terrascape με χαρτογραφήσεις ξερολιθιών και στόχο την επαναχρησιμοποίησή τους.
Οι περισσότεροι μάστορες χρησιμοποιούν την τεχνική συνηθέστερα ως διακοσμητικό στοιχείο ή ως διαχωριστικό πολυτελών οικιών. Διαφορετική περίπτωση αποτελεί η Μύκονος, μαζί με τη Δήλο και τη Ρήνεια. Εκεί, αρκετοί πετράδες, παρότι εργάζονται στη σύγχρονη δόμηση, συντηρούν τις παλιές ξερολιθιές, αφού υπάρχει ακόμη ανάγκη για οριοθέτηση της περιουσίας – οι αναβαθμίδες είναι πολύ λιγότερες. «Οι εκτάσεις στη Ρήνεια μοιράστηκαν κάποτε στους Μυκονιάτες για λόγους επιβίωσης και οι απόγονοί τους συνεχίζουν να έχουν πρόβατα εκεί. Όταν έκανα την καταγραφή, εντόπισα είκοσι πετράδες, παλιούς και νέους», περιγράφει η Κατερίνα Ζουγανέλη, συντονίστρια του προγράμματος Εξ-ιστορώντας και καταγράφοντας την τέχνη της ξερολιθιάς, που οργανώθηκε από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Περιβάλλοντος, Παιδείας και Ανάπτυξης Μυκόνου, σε συνεργασία με το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ (πρόγραμμα Cycladic Identity/Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Ο 74χρονος Σπύρος Σαντοριναίος, παλιός πετράς της Μυκόνου, εκτός από τον γιο του, έχει μάθει την τέχνη σε αρκετούς νέους. «Η ξερολιθιά χτίζεται μπαντικά [σ.σ: βάζει ο ένας μάστορας τη μία πέτρα από τη μια και τη “σταυρώνει’’ ο άλλος από την άλλη με την κατάλληλη πέτρα]. Το σημαντικότερο είναι να κάνεις στέρεα θεμέλια, πιο φαρδιά, να στρώσεις το έδαφος. Έπειτα κουμπώνεις τις πέτρες και πάνω πάνω βάζεις τα πλακώματα για να μη σκορπίσει η κατασκευή αν πηδήσει κανένα ζώο. Δεν θέλει κόπο, γνώση θέλει. Ούτε εργαλεία χρειάζονται, αρκούν ένας κασμάς, φτυάρι και λοστός. Οι νέοι βιάζονται να τελειώσουν, αλλά η ξερολιθιά δεν θέλει άγχος για να γίνει σωστά», λέει.
Ο Μάρκος Κοντός, τρίτη γενιά πετράς, έμαθε την τέχνη από παιδί πλάι στον πατέρα του. Μας εξηγεί ότι η μικρή πέτρα είναι το κλειδί, εκείνη που κρατάει τη μεγάλη δηλαδή. Έπειτα μας αποκαλύπτει το σημαντικότερο για εκείνον μυστικό: «Πρέπει να ταιριάζουν οι πέτρες, αλλά να ταιριάζουν και οι μάστορες, αφού πάντα χτίζουμε με ταίρι, ένας από μέσα κι ένας απέξω. Μόνο έτσι δεν γκρεμίζονται οι ξερολιθιές. Θέλουν χημεία, όπως στον έρωτα το ζευγάρι».
