Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο κυκλαδονήσι, ως εκ τούτου το ότι έχει πολλά διαφορετικά πρόσωπα είναι λογικό και αναμενόμενο. Άλλη είναι η Νάξος των μνημείων, με τους ενθουσιώδεις αρχαιόφιλους να σκαρφαλώνουν τα βράχια προς τη σπηλιά του Δία, άλλη η Νάξος της αμμουδιάς, με τους Γάλλους συνταξιούχους λουομένους να ξεκινούν τον γυμνισμό ήδη από τον Μάιο. Άλλη η Νάξος των φρουτόδεντρων και των βοσκότοπων, με τους παραγωγούς να τρέχουν όλη μέρα για να φροντίσουν για τις ανάγκες της γης και των ζώων, άλλη η Νάξος της Χώρας, με την κίνηση μιας κανονικής πόλης, τα διπλοπαρκαρισμένα τζιπ και τα καφέ με τους μπαρίστι γεμάτους τατουάζ. Όλες αυτές οι πτυχές εκφράζουν ένα ζωντανό νησί, το οποίο, λόγω μεγέθους, μορφολογίας και θέσης στο κέντρο του Αιγαίου, είχε πάντα τη δική του ξεχωριστή πορεία. Ένα νησί το οποίο δεν θα μπορούσε να λείπει από ένα τεύχος αφιερωμένο στις βιώσιμες Κυκλάδες, γιατί συνεχίζει να επενδύει στον πρωτογενή τομέα, στην κτηνοτροφία, στην τυροκομία, στα χωράφια και στα αμπέλια.
Ένα νησί στο οποίο κανείς αξίζει να αφιερώσει ταξιδιωτικό χρόνο όχι μόνο στις αμμώδεις παραλίες και στη σμαραγδένια θάλασσα, αλλά και στα χωριά της ενδοχώρας, σε μνημεία που όμοιά τους δεν υπάρχουν στη Μεσόγειο, σε μια κουζίνα που δεν βασίζεται μόνο στις εισαγωγές, αλλά και στο καλό κρέας, στο τυρί και στο κρασί που βγαίνουν από τον ίδιο τον τόπο.
Οι κούροι και η Δήμητρα
Στο κυκλαδονήσι με τα πλούσια αποθέματα μαρμάρου και σμύριδας, που αποτελούσε σημαντικό κέντρο λατόμευσης ήδη από την αρχαιότητα, τρεις αρχαίοι κούροι κείτονται καταγής, προσφέροντας ένα σπάνιο θέαμα, αφού πρόκειται για έργα τέχνης τα οποία κανείς μπορεί να απολαύσει όχι σε μουσείο, αλλά έξω, στη φύση. Ξεκινάμε από τον μεγαλύτερο και πιο μακρινό, στο βόρειο άκρο της Νάξου, τον επονομαζόμενο και Κούρο του Απόλλωνα, ένα κολοσσιαίο αρχαϊκό άγαλμα σε οριζόντια στάση, που θεωρείται ότι αναπαριστούσε τον Διόνυσο και πιθανότατα δεν έχει μετακινηθεί ποτέ από τον χώρο του αρχαίου λατομείου. Στο πρόσωπό του παραμένει ορατή η σκαλισμένη γενειάδα. Οι επόμενοι δύο κούροι είναι κρυμμένοι στην ενδοχώρα. Ο Κούρος του Φλεριού των 5,5 μ., του 570 π.Χ., βρίσκεται σε ένα χωράφι, κάτω από μια βελανιδιά, με σπασμένα τα πόδια, ενώ ο Κούρος του Φαραγγιού, του 6ου αιώνα π.Χ., που απεικονίζει έναν γυμνό άνδρα, με κεφάλι αλλά χωρίς πρόσωπο, είναι ο μοναδικός στον οποίο δεν πάει αμάξι και χρειάζεται να περπατήσουμε επί 10-15 λεπτά από τον Κούρο του Φλεριού μέχρι να τον προσεγγίσουμε.
Στην ενδοχώρα της Νάξου επιστρέφουμε αρκετές φορές. Εδώ βρίσκονται οι αρχαίοι ναοί, τα κεφαλοχώρια, οι κτηνοτρόφοι και οι τυροκόμοι. Στο τελεστήριο της Δήμητρας, στον Γύρουλα Σαγκρίου, αγριολούλουδα, χωράφια και πέτρινοι μαντρότοιχοι συνθέτουν ένα τοπίο που μοιάζει να μην έχει αλλάξει από τα αρχαία χρόνια, όταν λατρευόταν εδώ η θεά της γεωργίας. Ο αρχαϊκός ναός της Δήμητρας (περ. 525 π.Χ.), με τους λευκούς κίονες, είναι υποδειγματικά αναστηλωμένος, ενώ λίγα μέτρα μακριά του βρίσκεται μια χριστιανική εκκλησία, σε μια αγαστή –σήμερα– συνύπαρξη μνημείων διαφορετικών θρησκειών.
Κι αν ο ναός και το τοπίο σε προδιαθέτουν για έναν τόπο της γης και της παραγωγής, η πραγματικότητα επιβεβαιώνει αυτή την αίσθηση. Ελάχιστα χιλιόμετρα μακριά από το τελεστήριο έχουν την έδρα τους ντόπιοι παραγωγοί, όπως ο Γιώργος Βούλγαρης, με μια επισκέψιμη φάρμα στα σύνορα Δαμαριώνα με Σαγκρί. «Είμαστε το πιο παραγωγικό μέρος της Νάξου, εδώ που χτυπάει η καρδιά της κτηνοτροφίας». Έχει 200 πρόβατα και 25 κατσίκες, καλλιεργεί ο ίδιος κριθάρια και βρόμη για να ταΐσει τα ζώα («αν και δεν μας αρκούν, γιατί τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη ανομβρία»), μαζί με οπωροκηπευτικά και μυριστικά, τα οποία πουλάει ο πατέρας του ως πλανόδιος πωλητής στα χωριά ή χονδρική στα Κουφονήσια και στη Σχοινούσα. Το μεγάλο ατού της παραγωγής του είναι τα τυριά: αρσενικό, κεφαλοτύρι, γλυκιά και ξινή μυζήθρα, ξινότυρο, ανθότυρο. Μόλις 3,5 χλμ. προς τα νοτιοδυτικά βρίσκεται και η επισκέψιμη φάρμα Armeos του Γιάννη Βάβουλα. Αφού διασχίσουμε μια απαιτητική ανηφόρα που μοιάζει να μη βγάζει πουθενά, φτάνουμε σε μια χωριάτικη αυλή με τραπέζια γευσιγνωσίας. Περιμετρικά βρίσκεται το τυροκομειό όπου τυροκομεί ο πατέρας του Γιάννη και λίγο πιο δίπλα ένα μονόχωρο μουσείο με αντικείμενα παραδοσιακής κτηνοτροφίας ως εκθέματα. Γύρω στα χωράφια κυκλοφορεί μια ιδιότυπη συντροφιά από τα ζώα της φάρμας –πρόβατα, κότες και ένας σκύλος–, που μπλέκονται συνεχώς το ένα στα πόδια του άλλου.
Το μίνι οδοιπορικό της τροφής και της παραγωγής ολοκληρώνεται στο Terra Grazia, το επισκέψιμο οινοποιείο της Αγγελικής Γρατσία στο Κάτω Σαγκρί, με έναν ενετικό πύργο 600 ετών, το παλιό φουρνόσπιτο που έχει μετατραπεί σε ξενώνα για φίλους και το καθολικό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου του Τολεντίνο, που πλέον λειτουργεί ως ορθόδοξο. Η Αγγελική με τους συνεργάτες της καλλιεργούν αιγαιοπελαγίτικες ποικιλίες (Ασύρτικο, Αηδάνι, Μονεμβασιά στα λευκά, Μανδηλαριά, Μαυροτράγανο, Φωκιανό στα ερυθρά), ενώ η ενασχόλησή τους με τα αμπέλια έχει και μια πιο ερευνητική διάσταση: βρήκαν και ταυτοποίησαν άγνωστες ποικιλίες σταφυλιών (Μπαστάρδικο, Εγγαρίτικο, Αουστιανό, Άσπρο Σιρίκι, Χαραμπραήμ, Βουρλιώτικο), που προέρχονται από τη Μικρά Ασία, προς την οποία κάποτε υπήρχαν έντονα μεταναστευτικά ρεύματα από τη Νάξο.
Στα χωριά
Πολλά και ετερόκλητα είναι τα χωριά της Νάξου. Μεγάλη πρωταγωνίστρια η Απείρανθος (Απεράθου), ένα μικρομεσαίο σε μέγεθος χωριό στους πρόποδες του Φαναρίου, όμορφο, τουριστικό, με τον χαρακτηριστικό ναό της Παναγίας Απεραθίτισσας και με το όνομα του Μανώλη Γλέζου (1922-2020) να κυριαρχεί. Ο πιο γνωστός Απεραθίτης άφησε βαθύ αποτύπωμα στον τόπο του, αφού δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη μιλάει με αγάπη για «τον Μανώλη». Ανεξάρτητα από την παρακαταθήκη του Γλέζου, η Απείρανθος είναι ένα χωριό που αναπτύχθηκε οικονομικά χάρη και στα σμυριδωρυχεία, δίνοντας το περιθώριο στους Απεραθίτες να μορφωθούν και να προοδεύσουν, με πληθώρα πολιτιστικών χώρων να πιστοποιούν αυτή την πρόοδο. Στο Μουσείο Εικαστικών Τεχνών βλέπουμε έργα ντόπιων κυρίως καλλιτεχνών, στη βιβλιοθήκη εκδόσεις για τον απεραθίτικο πολιτισμό και στην Αρχαιολογική Συλλογή «Μιχάλης Μπαρδάνης» ευρήματα από τη νοτιοανατολική Νάξο που γλίτωσαν από τους αρχαιοκάπηλους, όπως βραχογραφήματα με πλοία και τμήματα από πρωτοκυκλαδικά ειδώλια. Όσο για την απεραθίτικη ντοπιολαλιά, πράγματι είναι ιδιόμορφη, αν και την απολαμβάνουμε περισσότερο ακούγοντας τους ντόπιους να μιλούν – όχι μαζί μας, αλλά μεταξύ τους. Δυτικά από τ’ Απεράθου βρίσκεται το Χαλκί, ένα μικρό χωριό με παλιά αρχοντικά και μια ατμόσφαιρα αστικής Νάξου που δεν βρίσκεις εύκολα. Εδώ ξεχωρίζει η επισκέψιμη ποτοποιία Βαλληνδρά, όπου γίνεται η απόσταξη των φύλλων της κιτριάς. Αξίζει μια βόλτα στον χώρο παραγωγής με τα καζάνια, για να πάρετε πληροφορίες για τη σχέση του νησιού με το κιτρόρακο.
Το Φιλώτι, ανατολικά από το Χαλκί, χτισμένο αμφιθεατρικά στους πρόποδες του Ζα, είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά των Κυκλάδων, με σήμα κατατεθέν την Παναγία τη Φιλωτίτισσα, το Λαογραφικό Μουσείο και την παλιά αγορά του Φασολά, η οποία έχει ξαναπάρει ζωή μέσα από ένα εγχείρημα αποκατάστασης παλιών επαγγελματικών χώρων (κουρείο, παντοπωλείο, ραφείο κ.ά.). Όμως, αυτό που περισσότερο κάνει το Φιλώτι να ξεχωρίζει είναι η πληθυσμιακή υγεία του, με τους κατοίκους να υπολογίζονται ανάμεσα σε 1.000 και 1.500. Εδώ οι παλαίμαχοι Φιλωτίτες πίνουν τον καφέ τους κάτω από τον πλάτανο, δίπλα σε πιτσιρικάδες που τρέχουν με το ποδήλατο και βοσκούς που συζητούν για την τιμή του γάλακτος, σε ένα τόσο ζωντανό νησιωτικό χωριό, από αυτά που έχεις ξεχάσει ότι υπάρχουν. Ο Δανακός, ανατολικά του Φιλωτίου, είναι το πλέον άγνωστο από τα χωριά που επισκεφθήκαμε. Εδώ τα πράγματα είναι απλά, γιατί οι επιλογές είναι ελάχιστες. Μια βόλτα στα στενά και αγκυροβόλι στο μοναδικό μαγαζί που τέλη Μαΐου ήταν ανοιχτό. Ένα πιάτο γεμιστά, απόλυτη ησυχία και ίντερνετ που πιάνει και δεν πιάνει. Αυτά είναι τα τρία στοιχεία πολυτέλειας που προσφέρει απλόχερα ο Δανακός.
Στη Χώρα και στη θάλασσα
Τελευταία αφήσαμε τη Χώρα, ένα αστικό κέντρο του Αιγαίου με διαχρονική αίγλη. Το Κάστρο του Ενετού Μάρκου Σανούδου, που τον Μεσαίωνα κατέλαβε παντοδύναμος τη Νάξο, το Αρχαιολογικό Μουσείο με τη διάσημη συλλογή πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων (στεγάζεται στην Εμπορική Σχολή, όπου φοίτησε ο Καζαντζάκης), τα μεσαιωνικά κτίσματα, τα καθολικά τοπόσημα, οι αψίδες και η δαιδαλώδης πολεοδομική διάταξη, με στενά επί στενών όπου είναι αδύνατον να μη χαθείς, συνθέτουν μια νησιωτική πολιτεία με στιβαρό αποτύπωμα. Λίγο παραέξω βρίσκεται η νησίδα Παλάτια, με τη μαρμάρινη επιβλητική Πορτάρα, πύλη ναού του 6ου αιώνα π.Χ.
Από τη Χώρα, όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη θάλασσα. Η ακτογραμμή της Νάξου είναι κατά βάση αμμώδης, με κάποιες από τις καλύτερες παραλίες να βρίσκονται κοντά στη Χώρα. Ο Άγιος Προκόπιος και η Αγία Άννα είναι δύο συνεχόμενες οργανωμένες αμμουδιές, ομολογουμένως πολύ τουριστικές –αν δεν θέλετε πολυκοσμία, περάστε νωρίς το πρωί ή το σούρουπο. Νοτιότερα, στον Μάραγκα, στην Πλάκα και στον Ορκό, ο κόσμος αρχίζει να σπάει, ενώ στην ίδια περιοχή βρίσκεται και η Μικρή Βίγλα για kite surf. Αν απομακρυνθείτε από τα περίχωρα της Χώρας, θα βρεθείτε σε δύο παραλίες που οι ίδιοι οι Αξιώτες προτείνουν, τη Χαβάη και το Αλυκό, πιο μαζεμένες και ήσυχες. Κλασική επιλογή προς τα νοτιοανατολικά είναι και η Αγιασσός, με το φοβερό ηλιοβασίλεμα. Κατά τα άλλα, κατευθυνθείτε προς Πάνερμο, με άμμο και βότσαλο, κάτω από την οχυρωμένη προϊστορική ακρόπολη του Πανόρμου και στα Λυγαρίδια, κοντά στο λιμανάκι της Μουτσούνας, όπου μπορείτε να καθίσετε για φαγητό μετά τη βουτιά. Όποια παραλία κι αν επιλέξετε, πάντως, θα έχετε προνομιακή θέα στα γύρω νησιά: από Αγία Άννα θα ατενίσετε την Πάρο, από Λυγαρίδια τη Δονούσα, από Πάνερμο τα Κουφονήσια, την Κέρο, τη Σχοινούσα και την Ηρακλειά.
Η ένωση Νάξου και η Φωνή του Αιγαίου
Η Νάξος είναι από τα λίγα νησιά της Ελλάδας με τόσο δυνατό πρωτογενή τομέα. Μόνο η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Νάξου, που ιδρύθηκε το 1926, έχει 598 κτηνοτρόφους και περίπου 300 αγρότες που ασχολούνται με την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών, ζωοτροφών και φυσικά πατάτας. Προϊόν ΠΓΕ, η πατάτα Νάξου (για την οποία πλέον χρησιμοποιείται σπόρος Ολλανδίας-Γαλλίας) καλλιεργείται σε αμμώδη εδάφη με τη χρήση κοπριάς και διοχετεύεται σε όλη την Ελλάδα. Στο πρατήριο της ΕΑΣ θα βρείτε εκλεκτά τυριά και γαλακτοκομικά (κεφαλοτύρι, ΠΟΠ γραβιέρα, ξινότυρο, μυζήθρα, ξινομυζήθρα, βούτυρο, φρέσκο γάλα, γιαούρτι κ.ά.), ντόπια κρέατα και αλλαντικά, αλλά και προϊόντα από άλλα κυκλαδονήσια, όπως φάβα και ντοματάκι Σαντορίνης, κοπανιστή Μυκόνου και ψημένη Αμοργού. Η ΕΑΣ διαθέτει και έναν ραδιοφωνικό σταθμό, τον Aegean Voice 107.5 (aegeanvoice1075.com), με μέρος του προγράμματος να είναι αφιερωμένο στο παραδοσιακό τραγούδι. Τετάρτη μεσημέρι, μεταξύ 14.00 και 15.00, περάσαμε από την εκπομπή της Κατερίνας Φακίνου και απολαύσαμε μία ώρα αυθεντικής νησιώτικης μουσικής, ακούγοντας μεταξύ άλλων κοτσάκια Κωμιακής Νάξου, τη «Νάξο με τα Ψηλά Βουνά», αλλά και παραδοσιακά τραγούδια από άλλα κυκλαδονήσια.
Διευθύνσεις και Πληροφορίες
Πρατήριο ΕΑΣ στη Χώρα, τηλ. 22850-23051, easnaxos.com, ανοιχτά κάθε μέρα 08.00-21.00.
Ποτοποιία Βαλληνδρά στο Χαλκί, τηλ. 22850-31220, ανοιχτά κάθε μέρα 10.00-17.00.
Φάρμα Βούλγαρη, τηλ. 6986-304698, Voulgarhs farm στο Facebook (επίσκεψη κατόπιν ραντεβού).
Armeos Farm, armeos.farm (επίσκεψη κατόπιν ραντεβού).
Terra Grazia, τηλ. 6940-774422, terragrazia.gr (επίσκεψη από Ιούλιο, κατόπιν ραντεβού).
Η πρόσβαση στους τρεις Κούρους, στην Πορτάρα, στο σπήλαιο του Ζα και στο μενίρ του Τσικαλαριού είναι ελεύθερη.
Ο ναός της Δήμητρας είναι επισκέψιμος κάθε μέρα, πλην Τρίτης, 08.30-15.30, με είσοδο 4 ευρώ.
Η Αρχαιολογική Συλλογή «Μιχάλης Μπαρδάνης» στην Απείρανθο (τηλ. 22850-61725) είναι ανοιχτή κάθε μέρα, πλην Τρίτης, 08.30-15.30 με είσοδο 3 ευρώ.
Τα μουσεία Εικαστικών Τεχνών, Λαογραφικό, Φυσικής Ιστορίας και Γεωλογίας στην Απείρανθο έχουν γενική είσοδο 3 ευρώ.
Πληροφορίες για το Λαογραφικό Μουσείο στο Φιλώτι στο τηλ. 6973-829973.
Η Παναγία Δροσιανή είναι ανοιχτή κάθε μέρα 11.00-18.00 με ελεύθερη είσοδο.
Η Μονή του Φωτοδότη Χριστού είναι ανοιχτή κάθε μέρα, πλην Κυριακής, 11.00-14.00 με ελεύθερη είσοδο.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου (τηλ. 22850-22725) είναι ανοιχτό κάθε μέρα, πλην Τρίτης, 09.00-14.00 με είσοδο 3 ευρώ.
Πληροφορίες για το Φεστιβάλ Νάξου 2024 στον Πύργο Μπαζαίου θα βρείτε στο naxosfestival.gr.
Σημειωματάριο
Μετάβαση
Στη Νάξο θα μεταβείτε αεροπορικώς με Ολυμπιακή και Sky Express (μέση τιμή εισιτηρίου μετ’ επιστροφής τα 120 ευρώ) ή ακτοπλοϊκώς από τα λιμάνια του Πειραιά (από 51,50 ευρώ η απλή μετάβαση) και της Ραφήνας (από 43 ευρώ η απλή μετάβαση).
Διαμονή
Η Νάξος είναι μεγάλο νησί, επομένως καλό είναι να επιλέξετε την τοποθεσία διαμονής σας με βάση το πού θέλετε να κινηθείτε. Η Χώρα και οι κοντινές παραλίες της Αγίας Άννας και του Αγίου Προκοπίου έχουν αρκετά καταλύματα, όμως υπάρχει και η ορεινή και πιο ήρεμη ατμόσφαιρα των χωριών. Το Arco Naxos Luxury Apartments (από 130 ευρώ τα δύο άτομα, τηλ. 6973-837459, 6976-863142, naxosarco.com) βρίσκεται σε προνομιακό σημείο στη Χώρα, κοντά στο λιμάνι, και διαθέτει διαμερίσματα με σαλόνι και εξοπλισμένη κουζίνα. Το Pension Sofi (Χώρα Νάξου, τηλ. 22850-23077, pensionsofi.gr, από 80 ευρώ τα δύο άτομα με πρωινό) έχει όμορφα δωμάτια με λιτή διακόσμηση. Αξίζει να ρίξετε μια ματιά και στο ξενοδοχείο The Saint Vlassis (Χώρα Νάξου, τηλ. 22850-23536, saint-vlassis.com, από 80 ευρώ τα δύο άτομα με πρωινό). Αν θέλετε να ξεμακρύνετε από τη Χώρα, υπάρχουν επιλογές όπως το Adonis Hotel στον παραθαλάσσιο Απόλλωνα (τηλ. 6947-948147, naxos-hotel-adonis.com, από 49 ευρώ τα δύο άτομα), το ξενοδοχείο Imellos στην Απείρανθο (τηλ. 6974-438448, sonata.hotel-detail-check.com/emellos-greece, από 216 ευρώ τα δύο άτομα για δύο βράδια) και το Xerolithos στο Κάτω Σαγκρί (τηλ. 6977-125799, xerolithosnaxos.gr, από 103 ευρώ τα δύο άτομα).
Φαγητό
Τα εστιατόρια της Νάξου αγαπούν την καλή κυκλαδίτικη κουζίνα, αλλά και τις πιο ξενόφερτες γεύσεις, οπότε θα έχετε ποικιλία επιλογών. Περάστε από το Αλφαβητάρι (τηλ. 6946-626798) στον Δανακό για μερακλίδικα ελληνικά πιάτα και από τον Μπακαλόγατο στην Απείρανθο για μεσογειακές γεύσεις και γενναίες μερίδες. Στο ίδιο χωριό αναζητήστε τον Φούρνο Απεράθου (τηλ. 22850-61492) για βουτήματα και σνακ για την εξόρμηση της μέρας. Αν σας βγάλει ο δρόμος προς τον Κινίδαρο, επισκεφθείτε τη χασαποταβέρνα του Βασιλαρακιού (τηλ. 22850-32088) με πείρα στα κρεατικά και μια πορεία ζωής που κοντεύει τον αιώνα. Στο χωριό του Απόλλωνα περάστε από την ταβέρνα του Νίκου (τηλ. 6977-486971) για γεύμα περιωπής με θέα θάλασσα. Στη Χώρα της Νάξου οι επιλογές είναι αρκετές, ενδεικτικά αναφέρουμε το Ελληνικό (τηλ. 22850-27050, απαραίτητη η κράτηση) για χειροποίητα ντολμαδάκια, σουτζουκάκια και ρόστο Νάξου (χοιρινό κοκκινιστό με σκόρδο και πιπέρι), το Νόστιμο (τηλ. 22850-25811) για καλοστημένα μεσογειακά πιάτα και το Σπιτικό (τηλ. 22850-26212) για σουβλάκι.
