«Τι στέκεστε έτσι, σαν τους λυράρηδες;» μας λέει ο κύριος Μιχάλης, που διατηρεί ένα από τα πιο παλιά καταστήματα της κεντρικής αγοράς του Ηρακλείου. Μας βλέπει χαμένους και απορημένους στο Μεϊντάνι – εκεί όπου αρχίζει η οδός 1866, ο κύριος δρόμος της αγοράς του Ηρακλείου. Τα δεκάδες τουριστικά μαγαζιά χωρίς χαρακτήρα, στριμωγμένα το ένα δίπλα στο άλλο, τα παλιομοδίτικα κοσμηματοπωλεία, τα φτηνά T-shirts και τα σκονισμένα σουβενίρ μάς έχουν ξαφνιάσει, βγάζοντάς μας από την ατμόσφαιρα της γνήσιας κρητικής καθημερινότητας. «Δεν ήταν έτσι η αγορά παλιά. Άλλαξε με τα χρόνια», εξηγεί.
Από το 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1990, η κεντρική αγορά του Ηρακλείου ήταν η καρδιά της πόλης. Έβλεπες πάγκους με αφθονία φρούτων και λαχανικών, τα κρεοπωλεία είχαν ό,τι κρέας ήθελες και οι πάγκοι ήταν γεμάτοι σπαρταριστά ψάρια. Υπήρχαν μαχαιράδικα, καπελάδικα, υφασματοπωλεία, υαλοπωλεία, ραφεία, μπαχαράδικα. Υπήρχαν επίσης δεκάδες μπακάλικα, καφενεία, ακόμη και ξενοδοχεία. Όλοι οι Ηρακλειώτες κατέβαιναν στην αγορά για να ψωνίσουν τα απαραίτητα για το σπίτι, καθώς δεν υπήρχαν συνοικιακά μαγαζιά. Έπειτα, άνοιξαν τα σούπερ μάρκετ και οι ντόπιοι σταμάτησαν να πηγαίνουν στην αγορά. Το Ηράκλειο έγινε τουριστικός προορισμός και το κέντρο γέμισε επισκέπτες. Τα παλιά μαγαζιά άρχισαν να αντικαθίστανται από τα νέα τουριστικά.
«Περπατήστε την αγορά, μην τη φοβάστε, θα βρείτε ωραία πράγματα», μας λέει ο κύριος Μιχάλης λίγο πριν ξεκινήσουμε τη βόλτα. Πράγματι, με λίγο ψάξιμο, μπορεί κάποιος να δοκιμάσει εδώ αυθεντικές γεύσεις, να ψωνίσει σπάνια προϊόντα, να γνωρίσει ενδιαφέροντες ανθρώπους και να ακούσει συναρπαστικές ιστορίες.
Νοστιμιές και κρητικά καλούδια
Από το Μεϊντάνι ξεκινάμε τη βόλτα προς την πλατεία Κορνάρου. Εδώ η κεντρική αγορά του Ηρακλείου παλιά θύμιζε την κρεαταγορά της αθηναϊκής Βαρβακείου. Τα κρεοπωλεία ήταν δεκάδες – κασαπιά τα λένε οι Κρητικοί. Όσα κρεατικά έμεναν τα έψηναν οι χασάπηδες και τα κερνούσαν μαζί με ρακές σε πελεκημένα κέρατα ζώου. Επικρατούσε μια μόνιμη συνθήκη γλεντιού, έτσι θυμούνται οι παλαιότεροι. Στο κρεοπωλείο Δημητρίου, που λειτουργεί από το 1925 και είναι το μόνο που έχει μείνει από τότε, βρίσκουμε, εκτός από νωπά ντόπια κρέατα, καπνιστό απάκι και λουκάνικο δικής τους παραγωγής. Λίγο πιο κάτω είναι τα μανάβικα. Κανένα δεν είναι από τα παλιά, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν φέρνουν ωραία προϊόντα. Ανάλογα με την εποχή, βρίσκουμε φρέσκα φρούτα και λαχανικά από τη Μεσαρά, τα Καλέσια και άλλα κοντινά χωριά. Τους καλοκαιρινούς μήνες, η ποικιλία είναι μεγάλη. Σε ένα από τα μανάβικα μόλις έχουν φέρει καρπούζια, τόσο πολλά που δεν χωράς να μπεις στο μαγαζί. «Δεν έχεις φάει πιο νόστιμα και ζουμερά», λέει η κυρία Μαρία. «Έλα να σ’ το κόψω, να σ’ το παγώσω κι όταν τελειώσεις τη βόλτα, έλα να το πάρεις». Τα καρπούζια Κνωσού με το ιδιαίτερο μακρουλό σχήμα είναι σχεδόν πάντα γλυκά και ζουμερά. Τα ξυλάγγουρα –ντόπια αγγούρια– έχουν ιδιαίτερη γεύση, είναι πολύ τραγανά και ιδανικά για τις σαλάτες. Βρίσκουμε ακόμη αβοκάντο Χανίων, μυρωδάτα λεμόνια Κρήτης, αλλά και σκόρδα και κρεμμύδια από το νησί και κολοκύθια με τους ανθούς τους, που το καλοκαίρι έχουν την τιμητική τους στις μαγειρικές των Κρητών.
Στους μικρούς κάθετους δρόμους της αγοράς ανακαλύπτουμε διαμαντάκια. Στο Φασκόμηλο με τα παραδοσιακά κρητικά προϊόντα δοκιμάζουμε ξύγαλο και στάκα Σητείας, που παραλαμβάνουν φρέσκα καθημερινά. Βρίσκουμε επίσης κρητικό απάκι και ανθό αλατιού από τη νότια Κρήτη και κρίταμο. Παίρνουμε μια ηρακλειώτικη μπίρα Kasta στο χέρι και συνεχίζουμε τον περίπατο. Λίγο πιο κάτω, στο παντοπωλείο της Μαρίας Στρατάκη Αλάτι της Γης, γευόμαστε το σπάνιο κρητικό επτάζυμο – ένα από τα πιο γευστικά ελληνικά ψωμιά. «Το φέρνουμε από το χωριό Βιανό κάθε είκοσι μέρες», λέει. Εδώ δεν ξέρεις τι να πρωτοδιαλέξεις: ξινόχοντρο από τη Γέργερη, μέλι κρητικό ή τα γνωστά κρητικά σκιουφιχτά Mέλκο. Πουλά επίσης εξαιρετική μουσταλευριά και ρυζόγαλο δικής της παραγωγής, όπως και ξιδάτες αλατσοελιές – τις πεντανόστιμες ψιλές ελιές που σερβίρουν σε όλα τα καφενεία του Ηρακλείου. Εξαιρετικά είναι τα βότανα που προμηθεύεται από το Καβούσι, τόσο αρωματικά, που χρειάζεται μόνο λίγη ποσότητα για την παρασκευή ροφήματος. Όμως, το πιο ιδιαίτερο προϊόν είναι το τυρί τρύπας, γραβιέρα που ωριμάζει σε σπηλιές με μια διαδικασία που κρατάει από την αρχαιότητα. Έρχεται από το κοντινό χωριό Γεράκι και συντηρείται σε ειδικά ψυγεία. Βέβαια, η αγορά του Ηρακλείου έχει και τα τυροπωλεία της. Στου Καργάκη βρίσκουμε εξαιρετικές γραβιέρες, με πλούσια βουτυράτη γεύση, που φτιάχνονται με κρητικό αιγοπρόβειο γάλα στο τυροκομείο τους στα Βορίζια.
στα Βορίζια.
Για τους γλυκατζήδες, επιβάλλεται μια στάση στην Αρετούσα για γλυκά Σητείας. Στο εργαστήριο της οικογένειας Γαρυφαλάκη τα γλυκά παρασκευάζονται με παραδοσιακές συνταγές, όπως τα έκαναν οι γιαγιάδες παλιά: ξεροτήγανα και καλιτσούνια με φυσικό προζύμι. «Τα λυχναράκια τα κάνουμε με δεκαεννιά τσιμπήματα, είναι η πατροπαράδοτη τεχνική, που τους δίνει το χαρακτηριστικό τους σχήμα», μας εξηγούν και μας κερνούν από ένα. Χρησιμοποιούν ντόπια φρέσκια μυζήθρα και έχουν μικρή παραγωγή, γιατί τα κάνουν όλα στο χέρι. Στο καφεκοπτεία Κουδουμά, ένα από τα πιο όμορφα και αυθεντικά μαγαζιά της αγοράς, βρίσκουμε τον εξυπηρετικό κύριο Κώστα. «Οι πελάτες μας είναι οι μερακλήδες του Ηρακλείου, εκείνοι που ξέρουν να εκτιμούν τον καλό καφέ», λέει. Φτιάχνει πάνω από τριάντα χαρμάνια ελληνικού καφέ, φίλτρου και εσπρέσο για όλα τα γούστα. Κάθε πρωί που ψήνει και κόβει τον καφέ σε παραδοσιακούς μύλους, μοσχοβολάει όλη η αγορά. Στο μαγαζί του μας περιμένει και μια έκπληξη: η αυθεντική καμάρα της εισόδου του ναού του Αγίου Ονούφριου, που χτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα. Ο ναός υπάρχει χωμένος κάπου ανάμεσα στα κτίρια. «Όταν η αγορά άρχιζε να αναπτύσσεται, ο καθένας έχτιζε όπου έβρισκε. Αν πάρετε το γυάλινο ασανσέρ που βρίσκεται στο απέναντι εμπορικό κέντρο και ανεβείτε στον τρίτο όροφο, θα δείτε τον τρούλο της εκκλησίας να ξεπροβάλλει», μας πληροφορεί ο κύριος Κώστας. Κρύβει πολλά μυστικά αλλοτινών εποχών η αγορά. Ένα από αυτά, το καλοδιατηρημένο εντυπωσιακό σπάραγμα από μιχράμπ παλιού τζαμιού, μέσα στο κατάστημα Μonsterville. Πριν από την οθωμανική κατάκτηση, το τζαμί (Αβδουραχμάν Τζαμισί) ήταν η εκκλησία της Παναγίας Τριμάρτυρης.
Στάσεις για φαγητό
Ο Γιακουμής είναι το μόνο μαγαζί που έχει μείνει από τα «γρουσουζάδικα» στην οδό Αρχιμανδρίτη Φωτίου – μια μικρή κάθετη στην 1866. Το ιδιαίτερο όνομα οφείλεται στο ότι εκεί βρίσκονταν τα παρακμιακά μαγειρεία και πατσατζίδικα της αγοράς, όπου σύχναζαν κυρίως γέροι ψαράδες και ναυτικοί. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το μικρό σοκάκι, που παλιά ήταν χωμάτινο, έσφυζε από ζωή. Πολλοί Ηρακλειώτες, αλλά και επισκέπτες, επέλεγαν να γευματίσουν εκεί. Όσο έτρωγαν, έριχναν κόκαλα στα αδέσποτα και βρόμιζαν το δρομάκι. Στον Γιακουμή σερβίρουν απλά και νόστιμα μαγειρευτά, που ετοιμάζουν καθημερινά. Γεμιστοί κολοκυθοανθοί, κοχλιοί μπουμπουριστοί και οφτό αρνί είναι κάποια από τα πιάτα που έχουν στο μενού.
Γαστρονομική στάση που επιβάλλεται όχι μόνο για τους εκλεκτούς μεζέδες του, αλλά και για χάζι στη διακόσμηση του ιστορικού χώρου, που δεν έχει αλλάξει από το 1924 που άνοιξε, είναι ο Σαρανταυγάς. Ο Μπιτρίνης, που λειτουργεί ως ιχθυοπωλείο από τη δεκαετία του 1980, προμηθεύεται τα φρέσκα ψάρια του καθημερινά από τον Άγιο Νικόλαο. Επιλέγεις το ψάρι που θέλεις να φας και σου το ψήνουν στο μαγαζάκι που διατηρούν ακριβώς απέναντι. Πρόσφατη άφιξη είναι «Ο κήπος με τα μικρά πιατάκια», ένα καφενείο με ωραία μεζεδάκια που στεγάζεται σε ένα παλιό χάνι. Επί Τουρκοκρατίας εκεί έμεναν όσοι ήθελαν να προλάβουν τις καστρόπορτες που έκλειναν το βράδυ και άνοιγαν νωρίς το πρωί.
Τελειώνοντας τη βόλτα μας, καθόμαστε στον καφενεδάκι Κουμπές, το οποίο στεγάζεται στο πανέμορφο οθωμανικό σεμπίλ του Χατζή Ιμπραήμ Αγά, δημόσια κρήνη δηλαδή που κατασκευάστηκε επί Τουρκοκρατίας για να ξεδιψούν οι περαστικοί. Ακριβώς δίπλα, βρίσκεται η κρήνη Μπέμπο, η πρώτη που διοχέτευε με τρεχούμενο νερό τον Χάνδακα επί Βενετοκρατίας. Στο καφενείο μαζεύονται σήμερα συνταξιούχοι Ηρακλειώτες, για να διαβάσουν την εφημερίδα τους και να πουν τα νέα τους. Είναι μια ωραία εικόνα, που συμπληρώνει αυτή την ωραία αίσθηση που βγάζει η αγορά, της διαρκούς συνομιλίας του παρελθόντος με το παρόν. «Αλλάζουν τα πράγματα κάθε μέρα στην αγορά, όμως αυτό σημαίνει ότι είναι ζωντανή», λέει ο κύριος Γιώργος, ένας από τους θαμώνες, καθώς τσουγκρίζει τη ρακή του.
Tip: Μη φύγετε από την αγορά χωρίς να δείτε το άγαλμα της Αρετούσας και του Ερωτόκριτου απέναντι από την πλατεία Κορνάρου. Έργο του γλύπτη Γιάννη Παρμακέλη, αναπαριστά τον έφιππο Ερωτόκριτο που αποχαιρετά την αγαπημένη του Αρετούσα. Θα παρατηρήσετε ότι ο Ερωτόκριτος και το άλογό του έχουν δύο κεφάλια, σε έναν συμβολισμό της δραματικότητας και της κίνησης του αποχαιρετισμού.
