Όλη η φασαρία γίνεται για έναν πευκοτσοπανάκο. Τον ψάχνουμε από νωρίς το πρωί μέσα στο δάσος της Μικρής Λίμνης, βαδίζοντας πάνω σε χαλιά από πευκοβελόνες – πουθενά αυτός. Το καλοκαίρι είναι έτσι κι αλλιώς πολύ δύσκολο να δεις πουλιά οπουδήποτε. Μόνο τα φοινικόπτερα της Αλυκής Καλλονής και της λιμνοθάλασσας Μέσων δεν χαμπαριάζουν από εποχές. Αυτά είναι όλη μέρα μέσα στο νερό, ακόμη και ντάλα μεσημέρι, με τη θερμοκρασία πάνω από τους 30 βαθμούς, να περπατούν ατάραχα.
Η Ελένη Γαληνού, περιβαλλοντολόγος στη Μονάδα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Βορειοανατολικού Αιγαίου του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.), μας εξηγεί ότι ειδικά αυτό το είδος δεν έχει πρόβλημα με τις θερμοκρασίες· είτε με 0 είτε με 40 βαθμούς, εκεί θα το βρεις να ψαρεύει. Αυτό είναι μεγάλο δώρο για τους όψιμους ορνιθοπαρατηρητές, όπως εμείς, αλλά και για τους καλοκαιρινούς επισκέπτες του νησιού εν γένει, που μπορεί να μην έρχονται για τα πουλιά, αλλά έχουν τη δυνατότητα να δουν πολλά από αυτά.
Την άνοιξη, βέβαια, είναι που εκτυλίσσεται το ορνιθολογικό υπερθέαμα της Λέσβου, αφού περί τα 200 μεταναστευτικά είδη φαίνεται να περνούν από τους βιοτόπους της, με 35 από αυτά να φωλιάζουν κιόλας. Μαζί και χιλιάδες birdwatchers: Φέτος, υπολογίζεται ότι κατέφθασαν με τσάρτερ, κυρίως από Αγγλία και Ολλανδία, περίπου 12.000 επισκέπτες. Ταξίδεψαν στη Λέσβο αποκλειστικά για τα πουλιά, κι αυτό είναι ένα προνόμιο που δεν έχει κανένα άλλο νησί της χώρας, καθώς τα νησιά, λόγω μεγέθους και λιγότερων (ή και μικρότερων) οικοσυστημάτων, δεν φιλοξενούν ούτε πολλά είδη άγριας ζωής ούτε μεγάλους πληθυσμούς. Ένας αλλιώτικος τουρισμός, τον οποίο λίγα μέρη της Ελλάδας απολαμβάνουν, αναπτύσσεται εδώ. Και μάλιστα, δεν επιφέρει κανενός είδους αλλοίωση του τόπου, το αντίθετο.
Η Λέσβος έχει γίνει γνωστή στον χώρο των «πουλάκηδων» ήδη από τη δεκαετία του 1990. Το πρώτο βιβλίο με αναλυτικές πληροφορίες για τα πτηνά και τους βιοτόπους τους στο νησί εκδόθηκε το 1992 από μια Αγγλίδα ονόματι Marjory Williams. Για τον πλούτο αυτόν ευθύνεται πρώτα από όλα η θέση της. Ακριβώς στα σύνορα της Ευρώπης με την Ασία αλλά και πάνω στα μεταναστευτικά μονοπάτια των πουλιών, είναι το μοναδικό μέρος της Ευρώπης όπου συναντά κανείς σπάνια ασιατικά είδη. Ένα από αυτά είναι και ο ακριβοθώρητος πευκοτσοπανάκος, που, εκτός από την Τουρκία, απαντάται μόνο στη Λέσβο και σποραδικά στη Γεωργία. Παρομοίως η καστανόπαπια, η εξάπλωση της οποίας ξεκινά από την Κίνα και σταματά στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, καθώς και το παγκοσμίως «σχεδόν απειλούμενο» σμυρνοτσίχλονο, το οποίο εμφανίζεται μόνο στη Λέσβο και σποραδικά σε Χίο, Τουρκία, Ιράν και Ιράκ. Η ιδιαιτερότητα βέβαια δεν αφορά μόνο τα πουλιά. Στη Λέσβο ζουν επίσης η γαλιά, ο περσικός σκίουρος δηλαδή, που δεν υπάρχει πουθενά αλλού στην Ευρώπη ή στη χώρα μας, καθώς και ο ασιατικός βάτραχος και η οθωμανική οχιά, τα οποία όμως εμφανίζονται και σε άλλα σημεία της Ανατολικής Ελλάδας.
«Αν είσαι Ευρωπαίος και θέλεις να δεις αυτά τα είδη, είτε θα πας μεγάλο ταξίδι είτε θα έρθεις στη Λέσβο, τόσο απλά. Αλλά η θέση του νησιού δεν ευνοεί μόνο την παρουσία ασιατικών ειδών, προσελκύει και τα μεταναστευτικά, αφού είμαστε ακριβώς πάνω στον διάδρομο Αφρικής-Ευρώπης. Ειδικά τα μεγάλα πουλιά, κατεβαίνοντας από τον Βόσπορο, δεν θέλουν να πετούν πάνω από τις ανοιχτές θάλασσες, πάνε παραλιακά. Οι ακτές της Τουρκίας είναι πολύ ανεπτυγμένες, οπότε προτιμούν εμάς», συμπληρώνει η Ελένη Γαληνού. Βέβαια, τα πτηνά δεν βρίσκουν απλώς μια αραιοκατοικημένη στεριά, αλλά το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας, γεγονός το οποίο αυτομάτως επιτρέπει την ύπαρξη πολλών βιοτόπων, διαφορετικών μάλιστα μεταξύ τους. Αν συνυπολογίσει κανείς και την ακραία διαφορά μεταξύ ανατολικού και δυτικού τμήματος, δασώδους και άγονης, ηφαιστειακής έκτασης δηλαδή, εύκολα καταλαβαίνει πόσο διαφορετικοί τύποι οικοτόπων δημιουργούνται. Αυτό εξηγεί και την καταγραφή περίπου 330 ειδών από τα περίπου 450 που εμφανίζονται στην Ελλάδα.
Ποικιλία ενδιαιτημάτων
Από τους ελαιώνες, τα πευκοδάση και τους καστανεώνες στα ανατολικά μέχρι τα άγρια βράχια, τις πετρώδεις εκτάσεις, τα φρύγανα, το αραιό δάσος βελανιδιάς και τις απρόσμενες ρεματιές στα δυτικά, κι από τα βοσκοτόπια και τη μακία βλάστηση στα βόρεια μέχρι τα παράλια όπου εκβάλλουν χείμαρροι δημιουργώντας υγροτοπικά συστήματα, η Λέσβος παρουσιάζει ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό ενδιαιτημάτων για την άγρια ζωή. Μόνο οι υγρότοποί της φτάνουν τους 84 (περισσότεροι από κάθε νησί του Αιγαίου, εκτός Κρήτης), 25 από τους οποίους βρίσκονται στον κόλπο της Καλλονής. Εκεί έχουν στηθεί και τα πέντε παρατηρητήρια, τα τρία από τα οποία στην Αλυκή Καλλονής, τον σημαντικότερο υδροβιότοπο του νησιού. Στη Σκάλα Καλλονής βρίσκεται και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης, που λειτουργεί υπό το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου και προσφέρει στους επισκέπτες εξορμήσεις παρατήρησης πουλιών με κιάλια και τηλεσκόπια. Το ίδιο ακριβώς κάνει και η Μονάδα Διαχείρισης Βορειοανατολικού Αιγαίου, η οποία εδρεύει στην πόλη της Μυτιλήνης.
«Εκτός από τους επισκέπτες, μας απασχολεί ιδιαίτερα η ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας, των κατοίκων και των σχολείων δηλαδή. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να διατηρηθούν οι υγρότοποι, γι’ αυτό και οργανώνουμε δράσεις ανοιχτές για το κοινό και τον χειμώνα», μας λέει ο δρ Νίκος Ζούρος, διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. Πέρα από τις οργανωμένες ομάδες, κυκλοφορούν και πολλοί μεμονωμένοι ορνιθοπαρατηρητές. Όπως οι δύο Σουηδοί που συναντήσαμε και οι οποίοι είχαν στήσει καρτέρι στη βάση του λόφου της Μονής Υψηλού, αναζητώντας με τα κιάλια το μοναδικό σμυρνοτσίχλονο. Την ίδια στιγμή, αρπακτικά πλάναραν από πάνω μας. Εδώ, στην ηφαιστειακή δυτική Λέσβο, με τα άγονα εδάφη και τα βοσκοτόπια, εμφανίζονται ρέματα δημιουργώντας απρόσμενες λωρίδες βλάστησης. Αυτές βλέπουν τα μεταναστευτικά πουλιά και μαγνητίζονται. Φυλλοσκόποι, μυγοχάφτες, κιτρινοστριτσίδες και αρπακτικά κάνουν την περιοχή το δεύτερο σημαντικότερο σημείο συγκέντρωσης ορνιθοπανίδας στο νησί.
Αυτό που οι ξένοι birdwatchers εκτιμούν στη Λέσβο είναι ότι όλες οι περιοχές ορνιθολογικού ενδιαφέροντος έχουν εύκολη πρόσβαση. Και όπως μας λένε οι Σουηδοί, που έρχονται σχεδόν κάθε χρόνο, αν προσθέσεις τα ήσυχα, γνήσια χωριά και το καλό φαγητό, το νησί γίνεται ιδανικός προορισμός για τους φυσιοδίφες, καθώς ξεχωρίζει και για τα ερπετά και τις πεταλούδες, αλλά και για την ιδιαίτερη χλωρίδα του, που περιλαμβάνει άγριες ορχιδέες και έναν μοναδικό θάμνο, το κίτρινο ροδόδεντρο. «Επιπλέον, ειδικά οι Άγγλοι, εντυπωσιάζονται και με τα κοινά είδη πουλιών, που εμφανίζονται εδώ σε μεγάλους αριθμούς», λέει η Γαληνού. «Σκέψου ότι τα δύο τελευταία ζευγάρια αετομάχων της Αγγλίας αναπαράχθηκαν εκεί πριν από τρία χρόνια, ενώ εδώ κατά τη μετανάστευση βλέπεις δεκάδες σε μία ημέρα. Η φύση μας έχει παραμείνει ανέγγιχτη».
Ο παρδαλοκεφαλάς, που ζει στη Μέση Ανατολή και ελάχιστα στη Βόρεια Ελλάδα, το φρυγανοτσίχλονο, που διαβιοί μόνο σε Ελλάδα και Τουρκία, ο αμμοπετροκλής (είδος της Ανατολικής Ελλάδας και της Ασίας) φωλιάζουν κάθε άνοιξη στη Λέσβο και συμβάλλουν στη βιοποικιλότητά της, η οποία ενισχύεται από τα αναπαραγόμενα αρπακτικά, όπως η αετογερακίνα, το κιρκινέζι, ο μαυροπετρίτης και ο φιδαετός. Έναν τέτοιο είδαμε πάνω από το απολιθωμένο δάσος Σιγρίου να εφορμά στο έδαφος, αφού είχε εντοπίσει τη λεία του. Ασιατικό είδος πουλιού δεν καταφέραμε να δούμε, λόγω εποχής, αλλά ένα σούρουπο στις ερημιές πέριξ του κόλπου Καλλονής, ένας περσικός σκίουρος έκανε ένα θεαματικό πέρασμα μπροστά από το αυτοκίνητο, μας έριξε μια φευγαλέα ματιά και έσπευσε να βρει τον πευκοτσοπανάκο στο σύνορο του πευκοδάσους με τα λιόδεντρα.
