Ο όρος «Συνθήκη της Λωζάννης» συνδέεται στο θυμικό του μέσου Ελληνα με κάτι δυσάρεστο, και διόλου άδικα. Πέραν των πολύ γνωστών λεπτομερειών για τα όσα υπέστησαν οι Μικρασιάτες ομοεθνείς μας, οι ανταλλαγέντες αποτελούν μια επιπλέον πληγή, στης οποίας το υποκρυπτόμενο ανθρώπινο δράμα δίνεται λιγότερη σημασία εξαιτίας, ίσως, του βάρους της προηγηθείσας για εμάς Καταστροφής.
Και αποτελεί πληγή τόσο για τους Ελληνες όσο και για τους Τούρκους που «υπέστησαν» τις περί ανταλλαγής διατάξεις της συνθήκης. Και για τους γείτονές μας ανταλλαγέντες, η απώλεια της πατρογονικής εστίας, ο αποχωρισμός από τόπους όπου έζησαν και δημιούργησαν, συνοδεύει και τους απογόνους τους και τους οδηγεί συνειδητά στο να επιζητούν τη διατήρηση των δεσμών τους με τα μέρη από τα οποία κατάγονται.
Ετσι, ίδρυσαν τον Σύλλογο Ανταλλαγέντων Συνθήκης Λωζάννης (Lozan Mübadilleri Vakf) και, μεταξύ άλλων, επισκέπτονται οργανωμένοι σε γκρουπ τα μέρη από τα οποία ξεκίνησαν προς την τόσο άγνωστη, έως τότε, μητέρα πατρίδα τους.
Οταν, λοιπόν, επί τη ευκαιρία της επίσκεψης Τούρκων ανταλλαγέντων και (κυρίως) απογόνων τους στην Ηπειρο, μού ζητήθηκε να τους ξεναγήσω στα οθωμανικά μνημεία της Αρτας, ήξερα ότι θα ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία, τις διαστάσεις της οποίας δεν μπορούσα εκ των προτέρων να αντιληφθώ. Ακολούθησαν προσπάθειες κινητοποίησης των συνήθως αργοκίνητων δημοσίων υπηρεσιών και, για να είμαι ειλικρινής, εξεπλάγην από την προθυμία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για τον καθαρισμό των αρχαιολογικών χώρων, αλλά και για την εξασφάλιση αρχαιολόγου και μάλιστα σε ημέρα αργίας, ώστε το γκρουπ να επισκεφθεί το συντηρούμενο σήμερα (αλλά κλειστό για το κοινό από τις αρχές της δεκαετίας του ’90) Κάστρο της πόλης. Κινητοποίηση υπήρξε και από την Περιφερειακή Ενότητα Αρτας, η οποία φρόντισε για τη διανομή στους επισκέπτες ψηφιακού οδηγού για τα μνημεία της Ηπείρου. Μαζί με φίλους, που μοιράζονται το ίδιο ενδιαφέρον για τον τόπο, ήμασταν πια έτοιμοι να υποδεχθούμε τους επισκέπτες μας.
Νωρίς το πρωί της Πρωτομαγιάς, τα τουριστικά λεωφορεία στάθμευσαν αρχικά κοντά στο Γεφύρι. Κατεβαίνοντας από το λεωφορείο, χαμογελαστοί μας χαιρέτησαν και η ξενάγηση άρχισε. Ακουγαν με ενδιαφέρον, έκαναν ερωτήσεις. Ανάμεσα στους εκδρομείς και ένας Τουρκογιαννιώτης, που αισίως εκείνη τη μέρα γιόρταζε τα 102α γενέθλιά του, και μιλώντας όχι μόνο σε άπταιστα ελληνικά, αλλά και με χαρακτηριστική ηπειρώτικη προφορά, μας έπιασε την κουβέντα κάτω από τον πλάτανο, όπου ο Αλή Πασάς κρεμούσε τους Ελληνες επαναστάτες και ενώ η ομήγυρη χαριτολογώντας μας ρωτούσε αν ο καφές που πίναμε είναι ελληνικός ή τούρκικος. Μια άλλη κυρία μιλάει σπαστά ελληνικά, την επιβραβεύουμε συγκινημένοι και εκείνη μοιράζεται υπερήφανα το πλατύ της χαμόγελο. Ενας Τουρκοεβραίος της ομάδας, ακούγοντας κάτι σχετικό με την κάποτε ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα της Αρτας, αρχίζει να ρωτά σαν χείμαρρος τις σχετικές λεπτομέρειες. Αλλος κρατάει ανά χείρας και μας δείχνει με χαρά την τουρκική μετάφραση του μυθιστορήματος «Ιμαρέτ», του συμπατριώτη μου Γιάννη Καλπούζου.
Ακολούθησε επίσκεψη στο πολύ ξεχωριστό και για εμάς Ιμαρέτ, από τα πρώτα οθωμανικά μνημεία στην Ηπειρο και κατόπιν το οθωμανικό Ρολόι της πόλης, σε λειτουργία μέχρι σήμερα, ακριβώς μπροστά από το Κάστρο, το οποίο αναπόφευκτα έχει και οθωμανικές προσθήκες. Στον δρόμο της επιστροφής στον δημοτικό χώρο στάθμευσης, ένα σωζόμενο οθωμανικό αρχοντόσπιτο τράβηξε την προσοχή τους.
Υπήρχαν σίγουρα κι άλλα ακόμα αξιοθέατα, αλλά το πρόγραμμά τους ήταν αυστηρό και είχαν ήδη ξεπεράσει κατά πολύ το δίωρο που προβλεπόταν. Αυτό που προσπαθούσαν με ενδιαφέρον να εκμαιεύσουν μέσα από την κάθε τους ερώτηση και να παγιδεύσουν σε κάθε τους φωτογραφία ήταν, όχι οι αυστηρές λεπτομέρειες για τα μνημεία, όσο η ατμόσφαιρα του παρελθόντος. Το τοπίο, ο αέρας… η αίσθηση ότι κάποιοι πρόγονοί τους έχουν περπατήσει, δράσει, ζήσει με φόντο τα ίδια τείχη, τζαμιά, βυζαντινές εκκλησίες ή αρχοντικά, έδινε μια αναπάντεχη μοναδικότητα στον τόπο που μόλις πρωτοανακάλυπταν. Παντού ερωτήσεις και φωτογραφίες, χαμόγελα και απορία. Για το τότε και το τώρα. Για τη διαχείριση των μνημείων, για τη γνώμη των Ελλήνων για τους Τούρκους, για τις ομοιότητες και τις διαφορές στις ζωές μας. Ολα τέθηκαν επί τάπητος, με τρόπο απλό, αλλά όχι απλοϊκό. Και σίγουρα με αισθήματα που εκφράζονταν, τουλάχιστον, αγνά και μέσα από το ανθρώπινο πρίσμα πάντα, χωρίς πολιτικές προεκτάσεις. Ετσι, τα αρχικά χαμόγελα έγιναν θερμές αγκαλιές στο τέλος της ξενάγησης και με μια υπόσχεση επιστροφής.
Η ανθρώπινη διάσταση των γεγονότων καταλύει σύνορα και πολιτικούς όρους εξήγησης της ιστορίας. Δημιουργεί συνδέσεις σχεδόν μεταφυσικές. Οι ίδιοι οι άκοντες πρωταγωνιστές της ιστορίας κουβαλούν μέσα τους την απώτερη πατρίδα, την τόσο αυτονόητη και τόσο μακρινή. Γι’ αυτό τους περιμένουμε και του χρόνου, και κάθε χρόνο, όσο η μεταφυσική αυτή σχέση εξακολουθεί να υπάρχει.
* Ο κ. Θ. Βαδιβούλης είναι δικηγόρος – γραφολόγος.
