Για τους περισσότερους από εμάς, τα σταυρόλεξα αποτελούν την «σπαζοκεφαλιά της ξάπλας». Άλλωστε, ένα από τα πρώιμα σταυρόλεξα που δημοσιεύθηκε το 1890 στο ιταλικό περιοδικό «Il Secolo Illustrato della Domenica», είχε τον τίτλο «Per passare il tempo», που μεταφράζεται ως «Για να περνάει η ώρα» -θυμάμαι, επίσης, ένα περιοδικό της Disney με σταυρόλεξα που κυκλοφόρησε για λίγο, κάπου στο 2000 και λεγόταν «Πασατέμπος».
Είναι αυτό που βρίσκεται προς το τέλος μιας εφημερίδας για να κάνει για λίγο τον αναγνώστη να πιάσει το μολύβι και να αποσυμπιεστεί μετά την ανάγνωση, βρίσκοντας λέξεις. Κι αυτό που στον πληθυντικό αριθμό κρέμεται από μικρούς ή μεγάλους τομους στα περίπτερα και βρίσκεται στα σαλόνια των μεγαλύτερων, αλλά και μέσα στις τσάντες παραλίας για να βγει και να λιαστεί με τις ώρες τσαλακωμένο κάπου ανάμεσα σε πετσέτες και αντηλιακά.
Ασχολία του «νεκρού» χρόνου μεν, όχι πάντα εύκολη υπόθεση δε, τα σταυρόλεξα μέσα στα χρόνια έχουν γνωρίσει άπειρες εκδοχές: κλασικά, σκανδιναβικά, κρυπτογραφικά, ιταλικά, θεματικά, είναι μερικά από τα πιο δημοφιλή. Από τη μία, είμαστε εμείς που γράφουμε και σβήνουμε, προσπαθώντας να συμπληρώσουμε σωστά κάθε λευκό κουτάκι ενός σταυρόλεξου κι από την άλλη, είναι κι αυτοί που κάνουν ακριβώς το ίδιο προκειμένου να δημιουργήσουν το λεκτικό αυτό παιχνίδι με όλα τα «κλισέ» του αλλά και τις απαραίτητες πρωτοτυπίες.
Τι σημαίνει όμως δημιουργός σταυρόλεξου; Ποια είναι τα μυστικά της δημιουργίας του; Είναι μια δουλειά πλήρους απασχόλησης; Κι αν ναι, ποιες είναι οι δεξιότητες που πρέπει να έχει κάποιος για να την κάνει;
Οι σταθερές και οι αλλαγές μέσα στον χρόνο
Για τον Αλέξανδρο Γονατόπουλο, πάντως, τα σταυρόλεξα αποτελούν οικογενειακή υπόθεση. Ήταν κάτι που έκανε και ο πατέρας του και που ο ίδιος κάνει τα τελευταία 40 χρόνια, μόνο βέβαια σε εφημερίδες κι όχι στα σχετικά εξειδικευμένα περιοδικά -σήμερα, δημιουργεί τα σταυρόλεξα που θα βρείτε στην προτελευταία σελίδα της Καθημερινής. Ανά διαστήματα έχει δουλέψει και με τη δημοσιογραφική ιδιότητα, πάντως, η κύρια απασχόλησή του είναι τα σταυρόλεξα.
Ο καλύτερος φίλος του, είναι τα λεξικά. Όπως λέει, «δεν χρειάζεσαι απαραίτητα να έχεις πολλές γνώσεις, αλλά καλά λεξικά» για να φτιάξεις σταυρόλεξα. Το σημαντικότερο για αυτόν στην όλη διαδικασία είναι εξάλλου οι πετυχημένοι ορισμοί, προσπαθεί να τους κάνει πρωτότυπους και να υπάρχει συγχρόνως ένας σχετικός πλούτος στις λέξεις.
Ο Δανιήλ Τσίνας, πάλι, θεωρεί ότι το να φτιάχνεις σταυρόλεξα είναι μια πολύ επώδυνη δουλειά «με την έννοια ότι πρέπει να είσαι συνέχεια ενήμερος. Χρειάζονται εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, ευχέρεια στη γλώσσα και την ορθογραφία». Χρειάζεται μία βάση γνώσεων και είσαι συνεχώς ενημερωμένος. «Δεν μπορείς να σταματήσεις. Δεν πρέπει να λες “είμαι παλιός, τα ξέρω όλα”. Ποτέ δεν τα ξέρεις».
Το πρώτο του σταυρόλεξο το έφτιαξε όταν ήταν ακόμη φοιτητής και το 1989 ένας σταυρολεξάς του πρότεινε να το κάνει επαγγελματικά. Ήταν η στιγμή που ο Δανιήλ Τσίνας βρήκε την δουλειά που κάνει μέχρι και σήμερα, φτιάχνοντας σταυρόλεξα για διάφορα σχετικά περιοδικά.
Οι γνώσεις που χρειάζονται είναι πολλές, το ίδιο και οι περιορισμοί. Οπως εξηγεί ο δημιουργός, ένα κλασικό σταυρόλεξο πρέπει να έχει μία αναλογία οκτώ προς ένα: δηλαδή, για κάθε οκτώ λευκά τετράγωνα να υπάρχει ένα μαύρο. Αντίστοιχα, τα σκανδιναβικά δεν πρέπει να έχουν νεκρά γράμματα (αυτά δηλαδή που δεν διασταυρώνονται σε κάποια δεύτερη λέξη μέσα στο σταυρόλεξο). Δόκιμη είναι επίσης μόνο η ονομαστική ενικού και πληθυντικού κι όχι η γενική ή η αιτιατική.
Επίσης, όσο τα πράγματα αλλάζουν, τόσο πρέπει να αλλάζει και ο τρόπος που λέγονται. Ο Δανιήλ Τσίνας φέρνει το παράδειγμα της Τίνα Τέρνερ, για την οποία κάποτε ο σταυρολεκτικός ορισμός ήταν «νέγρα τραγουδίστρια». Φυσικά σήμερα θα ήταν αδύνατο να χρησιμοποιηθεί η εν λόγω φράση.
Σε αυτό το πλαίσιο, πίσω στα μέσα της δεκαετίας του 2000, μαζί με κάποιους συναδέλφους του ο δημιουργός μπήκε στη διαδικασία να επικαιροποιήσει 35 χιλιάδες λέξεις, δηλαδή μια μικρή ομάδα ανθρώπων έπρεπε να επεξεργαστεί πάνω από 100 χιλιάδες ορισμούς. Πρόκειται για μια «δεξαμενή» λέξεων πάνω στην οποία πατάει ένας δημιουργός για να φτιάξει κάθε φορά ένα νέο σταυρόλεξο.
Δώσε μου τον ορισμό να σου πω ποια λέξη είσαι
Και ο Δανιήλ Τσίνας, με τη σειρά του, υπογραμμίζει τη σημασία των ορισμών σε ένα σταυρόλεξο: πρέπει να είναι σαφείς, να μην επιδέχονται αμφισβήτησης «κι αν έχουν και μια δόση χιούμορ, ακόμα καλύτερα». Επειδή ακριβώς οι λέξεις μετά από πολλά σταυρόλεξα επαναλαμβάνονται, πρέπει να βρίσκονται νέοι τρόποι να οριστούν, με τον χρόνο να έρχεται να φέρει νέες νοηματοδοτήσεις σε κάποιες λέξεις.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τη λέξη «τρόικα». Ο πρώτος ορισμός της είναι «ρωσική άμαξα». Μπορεί όμως κανείς να τη συναντήσει και ως «πολιτική τριανδρία», μια σημασία που η λέξη πήρε επί Σοβιετικής Ένωσης. Και για να μην πάμε μακριά, αλλά λίγα χρόνια πριν στα καθ’ ημάς, θα μπορούσαμε να συναντήσουμε σε ένα σταυρόλεξο τον ορισμό «Την είχαμε στα μνημόνια» κι όλοι αμέσως να κάνουμε τον συσχετισμό.
Κι έπειτα, υπάρχουν μικρές και πολυχρησιμοποιημένες λέξεις, όπως η λέξη «ναι», την οποία φέρνει ως παράδειγμα ο Αλέξανδρος Γονατόπουλος, που συναντώνται πολύ συχνά στα λεξικά και οι ορισμοί τους πρέπει να ποικίλουν. Για το «ναι», αυτοί μπορεί να είναι: «Εκφράζει ομολογία», «Εκφράζει παραδοχή», «Συνηθισμένη απάντηση», «Συνηθισμένο σε τηλεφωνήματα», μεταξύ άλλων.
Βέβαια, οι δεινοί λύτες μετά από κάποιο διάστημα αναγνωρίζουν σε χρόνο ντε τε τέτοιες λέξεις και ορισμούς. Αυτή η «εξοικείωση» είναι και ο τρόπος για να ξεκλειδώσει κανείς ένα σταυρόλεξο, κάτι σαν βοήθεια ώστε στην πορεία να βρει και τις πιο δύσκολες και μεγάλες λέξεις. Ο δημιουργός, πάλι, φτιάχνοντας ένα σταυρόλεξο, ξεκινάει τις περισσότερες φορές με το ένα οριζόντια και το 1 κάθετα, που είναι συνήθως μεγάλες και πιο δύσκολες λέξεις και ξετυλίγουν έτσι τον μίτο του σταυρόλεξου.
Όσο για τη θεματική κατανομή, σε ένα γενικό σταυρόλεξο είναι σχετικά ισορροπημένη ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες, χωρίς να υπάρχει κάποιο εμπόδιο στο πόσες λέξεις από κάθε μία θα επιλέξει να βάλει σε αυτό ο δημιουργός. Αυτό που έχει ωστόσο σημασία είναι το περιβάλλον στο οποίο φιλοξενείται ένα σταυρόλεξο. Όπως επιβεβαιώνει και ο Αλέξανδρος Γονατόπουλος, ένα σταυρόλεξο εφημερίδας έχει έναν αυξημένο βαθμό δυσκολίας και μια μεγαλύτερη προσοχή στους ορισμούς.
Σταυρόλεξα, μια αγάπη που δεν τελειώνει ποτέ
Κάποτε, οι σταυρολεξάδες έφτιαχναν τα σταυρόλεξα όπως ακριβώς λύνονται, δηλαδή με μολύβι και γόμα. Από τη δεκαετία του 2000 τα σταυρόλεξα άρχισαν να στήνονται σε υπολογιστή. Πλέον, κάποιος έμπειρος δημιουργός, όπως είναι οι δύο παραπάνω, χρειάζεται γύρω στη μισή ώρα για να φτιάξει ένα σταυρόλεξο -κι αν αυτό σας φαίνεται λίγο, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να το ολοκληρώσει ακόμα και σε ένα δεκάλεπτο.
Για τον Αλέξανδρο Γονατόπουλο, τα σταυρόλεξα είναι πλέον μια αυτοματοποιημένη διαδικασία, έχει φτιάξει χιλιάδες εδώ και τόσες δεκαετίες κι αυτός ο κύκλος θα κλείσει σε λίγα χρόνια που θα βγει στη σύνταξη.
Ο Δανιήλ Τσίνας βλέπει αυτό που τόσο αγαπά να συρρικνώνεται με τα χρόνια. Ενδεικτικά, κάποτε τα σταυρόλεξα περνούσαν από τρία-τέσσερα άτομα, πλέον, είναι δουλειά ενός ανθρώπου. Παράλληλα, το κοινό που καταναλώνει σταυρόλεξα μεγαλώνει. Ακόμα κι αν την ίδια στιγμή, ο κόσμος τρελαίνεται, ποστάροντας χρωματιστά τετραγωνάκια με τις επιδόσεις του στο Wordle.
Ο δημιουργός είναι κατηγορηματικός: «Το αγαπάω πάρα πολύ αυτό. Και όσο υπάρχει κόσμος που περνάει ευχάριστα τον χρόνο του με τα σταυρόλεξα, θα συνεχίσω να τα κάνω. Όσο υπάρχει ακόμα ζωή, θα ζούμε και εμείς μέσα από τα σταυρόλεξα».
