Η «μαφία της άμμου» εξαντλεί τα αποθέματα του πλανήτη

«Επί του παρόντος, περίπου 50 δισ. τόνοι άμμου χρησιμοποιούνται ετησίως και αυτό είναι ήδη διπλάσιο από την ποσότητα άμμου που παράγεται από τη φύση την ίδια χρονική περίοδο. Η Γη χρειάζεται χιλιάδες χρόνια για να αναπληρώσει τα αποθέματα ιζημάτων που, προσώρας, υφίστανται υπερεκμετάλλευση. Πρόσφατοι υπολογισμοί δείχνουν ότι με τον τρέχοντα ρυθμό εξόρυξης, ο κόσμος θα μπορούσε να ξεμείνει από άμμο ήδη από το 2050».

Αυτά αναφέρει σε δημοσιευμένη επιστημονική εργασία η Ελίνε Ρέντιερ, διδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν της Νορβηγίας, με την οποία συνομίλησε η «Κ». Μάλιστα, η Ελίνε Ρέντιερ, στην ίδια έρευνα, κάνει λόγο για τη «μαφία της άμμου».

Η «μαφία της άμμου» είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να αναφέρεται σε παράνομες πρακτικές εξόρυξης, συχνά σε οργανωμένη μορφή (όπως η μαφία), σε αντίθεση με παράνομες πρακτικές μικρής κλίμακας από άτομα ή μικρές ομάδες.

«Δεν μελέτησα συγκεκριμένα τη μαφία της άμμου, αλλά μάλλον τεκμηρίωσα την ύπαρξή της ως πρόβλημα που σχετίζεται με την εξόρυξη της άμμου. Οταν γίνεται νόμιμα, συχνά (αλλά όχι πάντα) πρέπει να τηρεί τους κανονισμούς ώστε να παγιώσει την ασφάλεια και να ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις. Η παράνομη εξόρυξη άμμου δεν ακολουθεί κανέναν κανονισμό, οδηγώντας σε αυξημένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η “μαφία της άμμου” είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να αναφέρεται σε παράνομες πρακτικές εξόρυξης, συχνά σε οργανωμένη μορφή (όπως η μαφία), σε αντίθεση με παράνομες πρακτικές μικρής κλίμακας από άτομα ή μικρές ομάδες. Ορισμένες χώρες είναι πιο ευάλωτες στην εμφάνιση και την ύπαρξη τέτοιων πρακτικών λόγω της πολιτικής ή/και οικονομικής κατάστασης στο εσωτερικό τους», περιγράφει η ίδια στην «Κ».

Το σοκ των ειδικών στο Μαρόκο

Στο ζήτημα της μαφίας της άμμου, ο ερευνητής διεθνούς ασφάλειας Αμπντελκαντέρ Αμπντεραχμάνε αποπειράθηκε να ελέγξει με την ομάδα του την παράνομη εξόρυξη άμμου στο Μαρόκο, όπως περιγράφει δημοσίευμα του Scientific American. Βρέθηκαν, εντέλει, ενώπιον οπλισμένων φυλάκων που τους απαγόρευσαν να προχωρήσουν περαιτέρω με το όχημά τους. Λίγο παρακάτω όμως, όπως γράφει το ίδιο ρεπορτάζ, «ορισμένα ανατρεπόμενα φορτηγά, διάσπαρτα σε ένα σεληνιακό τοπίο με βαθιές λακκούβες, ήταν γεμάτα με καφέ άμμο. Λίγο πιο πέρα βρισκόταν το γαλάζιο της θάλασσας. Ο Αμπντελκαντέρ Αμπντεραχμάνε έμεινε έκπληκτος από τη «μεγάλη παραμόρφωση» των αμμόλοφων. «Ηταν ένα σοκ»», σύμφωνα με τον ίδιο.

Το παγκόσμιο παράνομο εμπόριο άμμου κυμαίνεται από 200 έως 350 δισ. δολάρια ετησίως – περισσότερο από την παράνομη υλοτομία, την εξόρυξη χρυσού και την αλιεία μαζί.

Κι αν ακούγεται κάπως παράδοξο να υπάρχει η λεγόμενη μαφία της άμμου, το Scientific American, που επικαλείται τον Λουίς Φερνάντο Ραμαντόν, ειδικό της ομοσπονδιακής αστυνομίας στη Βραζιλία που μελετά τις εξορυκτικές βιομηχανίες, εκτιμά ότι «το παγκόσμιο παράνομο εμπόριο άμμου κυμαίνεται από 200 έως 350 δισ. δολάρια ετησίως – περισσότερο από την παράνομη υλοτομία, την εξόρυξη χρυσού και την αλιεία μαζί. Οι αγοραστές σπάνια ελέγχουν την προέλευση της άμμου· η νόμιμη και παράνομη άμμος της μαύρης αγοράς φαίνονται πανομοιότυπες. Η παράνομη εξόρυξη σπανίως ανησυχεί τις αρχές επιβολής του νόμου, επειδή μοιάζει με νόμιμη εξόρυξη –αφού υπάρχουν φορτηγά, εκσκαφείς και φτυάρια–, ενώ δεν υπάρχει κανένας ιδιοκτήτης που να υποβάλλει καταγγελίες και οι υπάλληλοι μπορεί να δωροδοκούνται. Για τα συνδικάτα του εγκλήματος είναι εύκολο χρήμα».

Αφρική, ΗΠΑ, δυτική Μεσόγειος

Κένυα, Μαρόκο και Μοζαμβίκη, πάντως, μοιάζουν να αποτελούν βασικό στόχο της μαφίας της άμμου, σύμφωνα με το Scientific American. Βοηθούν, ασφαλώς, τα ευάλωτα σε ανισορροπίες πολιτικά συστήματα των χωρών και οι ανίσχυρες –ή αδιάφορες– αρχές επιβολής του νόμου, όπως μας εξηγεί και η Ελίνε Ρέντιερ. Μάλιστα, όταν ο ερευνητής διεθνούς ασφάλειας Αμπντελκαντέρ Αμπντεραχμάνε υποδύθηκε, στο Μαρόκο, τον κατασκευαστή που διαπραγματευόταν την αγορά άμμου από παράνομες εξορύξεις, έμεινε άφωνος όταν του είπαν ότι μπορεί να έχει τους τόνους που χρειάζεται εντός εβδομάδος με φορτηγά που θα διασχίσουν τη χώρα μέρα μεσημέρι. Αυτό τον έκανε να σκεφτεί την εμπλοκή των αρχών που κάνουν τα στραβά μάτια.

Το ζήτημα, δε, είχε αναδείξει αξιωματούχος του ΝΑΤΟ μιλώντας στη Λουίζ Σέλεϊ, επικεφαλής του Terrorism, Transnational Crime and Corruption Center στο Πανεπιστήμιο George Mason. Η ίδια, σύμφωνα με το παραπάνω δημοσίευμα, συνειδητοποίησε ότι η εξόρυξη άμμου θα μπορούσε να είναι μια φυσική εξέλιξη του οργανωμένου εγκλήματος. Στη βορειοδυτική Αφρική, όπως μεταφέρει η ίδια, υπάρχει μια σειρά παραγόντων παράνομης διακίνησης: η περιοχή προσφέρει είσοδο στις ευρωπαϊκές αγορές και το μωσαϊκό της από εύθραυστες κυβερνήσεις, τρομοκρατικές ομάδες και διεφθαρμένες διεθνείς εταιρείες την καθιστά ευάλωτη.

Στη βορειοδυτική Αφρική, όπως λένε οι ειδικοί, υπάρχει μια σειρά παραγόντων παράνομης διακίνησης: η περιοχή προσφέρει είσοδο στις ευρωπαϊκές αγορές και το μωσαϊκό της από εύθραυστες κυβερνήσεις, τρομοκρατικές ομάδες και διεφθαρμένες διεθνείς εταιρείες την καθιστά ευάλωτη.

Από την άλλη, κάτι τέτοιο δεν έχει παρατηρηθεί μόνο στις αφρικανικές χώρες, αλλά και στις ΗΠΑ. Στις αρχές του ’90, είχε παρατηρηθεί τέτοιο φαινόμενο στον ποταμό Σαν Λούις Ρέι στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνιας. Οι αρχές είχαν καταφέρει να απομακρύνουν τα εργοτάξια, αλλά εκείνα μετακινήθηκαν σε άλλο σημείο της ίδιας πολιτείας. Το τελευταίο ορυχείο άμμου ποταμού στην Καλιφόρνια έκλεισε οριστικά το 2020, έπειτα από αντίδραση των τοπικών κοινοτήτων, αλλά και από το γεγονός ότι η άμμος εξορυσσόταν, νομικά, σε γκρίζα ζώνη της ακτογραμμής του Μοντερέι της Καλιφόρνιας, όπως αναφέρει το Scientific American.

Το τελευταίο ορυχείο άμμου ποταμού στην Καλιφόρνια έκλεισε οριστικά το 2020. Στη Γλασκώβη «καταστράφηκε φυσικός βιότοπος εξαιτίας της εκβιομηχάνισης».

Ο Θεόδωρος Τσιμπίδης, διευθυντής της οργάνωσης «Αρχιπέλαγος», σημειώνει ότι το ζήτημα της υποχώρησης της ποσότητας άμμου και της διάβρωσης της ακτογραμμής έχει παρατηρηθεί και στην Ελλάδα, όπως και στη δυτική Μεσόγειο (Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία), αλλά και στη Γλασκώβη, «όπου καταστράφηκε φυσικός βιότοπος εξαιτίας της εκβιομηχάνισης». Και δεν είναι μόνον η θαλάσσια άμμος· η άμμος των ποταμών υποχωρεί επίσης, καθώς παρατηρείται «διάλυση στις όχθες, στα πρανή και στις εκβολές των ποταμών, πολλές φορές, μάλιστα, από έργα υποδομής. Η άμμος μας λιγοστεύει».

Η επικίνδυνη θαλάσσια άμμος και το παράδειγμα της Ελλάδας

Το ζήτημα, βέβαια, που ανακύπτει σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πού διοχετεύεται όλη αυτή η παρανόμως εξορυσσόμενη άμμος, αλλά και πώς μπορεί να βοηθήσει τον κατασκευαστικό τομέα,  τον βασικό κλάδο που απαιτεί αυτό το φυσικό υλικό, ιδίως όταν πρόκειται για άμμο από θαλάσσια ακτογραμμή. Σε μια τέτοια περίπτωση, η άμμος της θαλάσσης, χωρίς καμία επεξεργασία, δεν είναι κατάλληλο υλικό για κατασκευές, αφού το αλάτι σε σύντομο χρονικό διάστημα θα διαβρώσει τις κατασκευές.

Το ζήτημα της χρήσης της θαλάσσιας άμμου στις κατασκευές το είχαμε δει, όπως μας μεταφέρει ο Θοδωρής Τσιμπίδης, διευθυντής της οργάνωσης «Αρχιπέλαγος», και στην Ελλάδα, κυρίως στα νησιά.

«Η θαλάσσια άμμος είναι πράγματι λιγότερο κατάλληλη για το σκυρόδεμα λόγω της παρουσίας αλατιού. Θα υποθέσω ότι πρέπει να “πλυθεί” για να φύγει το αλάτι, κάτι που καθιστά την άμμο των ποταμών πιο… ελκυστική», λέει η Ελίνε Ρέντιερ. Το ίδιο, μάλιστα, επιβεβαιώνει και ο Βασίλης Καψιμάλης, διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ. «Το “πλύσιμο” της άμμου είναι κοστοβόρος διαδικασία. Πρέπει να βρεθούν επίπεδες επιφάνειες και σε αυτό που ονομάζουμε “ταψιά” να καθαριστεί με γλυκό νερό, να περιμένουμε να στεγνώσει και να προχωρήσουμε στην αφαλάτωση».

Το ζήτημα, πάντως, της χρήσης της θαλάσσιας άμμου στις κατασκευές το είχαμε δει, όπως μας μεταφέρει ο Θοδωρής Τσιμπίδης, και στην Ελλάδα, κυρίως στα νησιά. «Ευτυχώς που τη δεκαετία του ’70 κρίθηκε παράνομη η εξόρυξη θαλάσσιας άμμου. Σήμερα βλέπουμε τμήματα αυτών των κατασκευών να καταρρέουν εξαιτίας της διάβρωσης που προκαλεί το αλάτι».

Πολυεπίπεδα προβλήματα

Το φαινόμενο της έλλειψης άμμου, πάντως, προκαλεί ήδη –και πρόκειται να προκαλέσει– πολυεπίπεδα προβλήματα. Οι επιστήμονες μιλούν για τη μη αμφίδρομη τροφοδοσία μεταξύ χερσαίας και θαλάσσιας άμμου, που δημιουργεί τεράστια προβλήματα περιβαλλοντικής φύσης που επηρεάζουν, πλην της χλωρίδας και της πανίδας, και τον ίδιο τον άνθρωπο. «Η άμμος είναι για μας υπερπολύτιμος φυσικός πόρος όχι μόνον για τις ίδιες τις παραλίες, που είναι η τουριστική διάσταση του ζητήματος, αλλά, ακόμα πιο κύρια, για τα φυσικά ενδιαιτήματα των αλμυρών και γλυκών νερών», όπως μας μεταφέρει ο Βασίλης Καψιμάλης, διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ.

Ο Θοδωρής Τσιμπίδης τον συμπληρώνει λέγοντας ότι η υποχώρηση της άμμου καταστρέφει τις ποσειδωνίες, τα ριζώματα, τα μεγάλα θαλάσσια λιβάδια, όπως λέγεται. «Καταστρέφεται ο υποβρύχιος κήπος, ο οποίος είναι το σπίτι πολλών οργανισμών, αλλά και κρατά τις θάλασσες καθαρές. Με την έλλειψη άμμου, δεν βρίσκει πρόσφορο έδαφος η θαλάσσια χλωρίδα».

Και ο άνθρωπος δύναται να επηρεαστεί, αφού η άμμος που υποχωρεί αφήνει το νερό της θάλασσας να αναμειχθεί με το γλυκό νερό των ποταμών. Ετσι, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να μειωθεί το πόσιμο νερό.

Ο Βασίλης Καψιμάλης, από πλευράς του, δίνει το παράδειγμα της θαλάσσιας χελώνας. «Η εύφορη για τη θαλάσσια χλωρίδα άμμος, όταν λιγοστεύει, αποκαλύπτει βράχους. Μία θαλάσσια χελώνα, ελλείψει άμμου που την εξυπηρετεί στην αναπαραγωγή και την τροφή της, αναγκάζεται να μεταναστεύσει σε άλλες παραλίες. Η βιοποικιλότητα, έτσι, διαταράσσεται».

Πέραν αυτών, και ο άνθρωπος δύναται να επηρεαστεί, αφού η άμμος που υποχωρεί αφήνει το νερό της θάλασσας να αναμειχθεί με το γλυκό νερό των ποταμών. Ετσι, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να μειωθεί το πόσιμο νερό, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα νέο γαϊτανάκι προβλημάτων, των οποίων η λύση θα είναι υπερβολικά κοστοβόρα.

Οι προτεινόμενες λύσεις

Λύνεται, άραγε, αυτό το ζήτημα; Ο διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ αναφέρει ότι η εξόρυξη της άμμου μπορεί να γίνει από ανενεργά κοιτάσματα άμμου, «η εξόρυξη των οποίων δεν διαταράσσει το οικοσύστημα».

Μάλιστα, ο Βασίλης Καψιμάλης λέει ότι αυτά τα κοιτάσματα μπορούν να εντοπιστούν σε απόσταση από τις κοίτες των ποταμών, όπου ιζήματα δεν έρχονται πλέον σε επαφή με το νερό και δεν έχουν καμία χρήση, ενώ βρίσκονται και κάτω από την επιφάνεια της Γης. Παράλληλα, τέτοια κοιτάσματα βρίσκονται και στη θάλασσα, περισσότερο από 10 έως 20 μέτρα κάτω από τον βυθό. Οπως λέει ο ίδιος, η συνεργασία του ΕΛΚΕΘΕ με το Τμήμα Γεωλογίας του ΕΚΠΑ «έδειξε» ότι τέτοια ανενεργά κοιτάσματα άμμου βρίσκονται από το Κάβο Ντόρο έως την Κύμη, στην Κίσσαμο της Κρήτης και στο Βόρειο Αιγαίο. «Για να γίνει αυτό βέβαια, όπως καταλαβαίνετε, χρειάζονται πολλές άδειες», σημειώνει χαρακτηριστικά. Με αυτά τα ανενεργά κοιτάσματα θα μπορούσαν να τροφοδοτηθούν εκ νέου οι παραλίες της χώρας, ενώ αυτές οι ποσότητες, όταν βρεθούν σε νερό, επανενεργοποιούνται λειτουργώντας λυτρωτικά για τη βιοποικιλότητα.

Οι επιστήμονες κάνουν λόγο για εξόρυξη άμμου από ανενεργά κοιτάσματα στο υπέδαφος της Γης μακριά από τους ποταμούς και στον βυθό της θάλασσας, 10-20 μέτρα κάτω από τον πυθμένα. Τέτοια κοιτάσματα έχουν εντοπιστεί σε Κύμη, Κίσσαμο και Β. Αιγαίο.

Σε αυτό φαίνεται ότι συνηγορεί και η Ελίνε Ρέιντερ που λέει ότι οι λύσεις χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: αναζήτηση νέων πηγών άμμου (όπως η άμμος που έχει αποκαλυφθεί με την υποχώρηση του πάγου στη Γροιλανδία)· απογραφή των διαθέσιμων πόρων ιζήματος μέσω του ελέγχου της άμμου, που θα πρέπει να γίνει πριν από τις εξορύξεις· απόσταση μεταξύ των τοποθεσιών εξόρυξης που θα πρέπει να εξαρτάται από το πλάτος και τον ρυθμό αναπλήρωσης. 

Τονίζει, μεταξύ άλλων, την ανάγκη διεθνών κανονισμών για τη διατήρηση της βιωσιμότητας της άμμου, ενώ οι ζώνες ασφαλείας θα πρέπει να επισημαίνονται κατά την εξόρυξη κοντά σε υποδομές, όπως γέφυρες ή αναχώματα. Ταυτόχρονα, η εξόρυξη θα πρέπει να γίνεται κατά τη διάρκεια περιόδων με τη χαμηλότερη βιολογική δραστηριότητα και οι αρχές θα πρέπει να προσέχουν τις εποχές και την κατάσταση ωοτοκίας. Η ίδια τονίζει ότι ένα παγκόσμιο πρόγραμμα για την εύρεση και παρακολούθηση της εξόρυξης ιζημάτων είναι υποχρεωτικό, με τη βοήθεια της τηλεπισκόπησης.