Περίπου 350 χρόνια π.Χ., ο Αριστοτέλης, στα ύδατα του Βορείου Αιγαίου, τους είχε παρατηρήσει για πρώτη φορά και τους είχε θησαυρίσει στις «Περί τα ζώα ιστορίες». Φτάνουν τα 20 μέτρα μήκος και τους 50 τόνους βάρος· είναι το δεύτερο μεγαλύτερο είδος στα ελληνικά νερά. Σε τόνους μετριέται και ο εγκέφαλός τους.
Είναι από τα μεγαλύτερα κητώδη του πλανήτη και είναι συγγενείς των δελφινιών και των φαλαινών. Καταδύονται έως τα 1.000 μ. βάθος για 45 λεπτά και αναδύονται για 10, προκειμένου να πάρουν ανάσα. Λέγονται φυσητήρες και ανήκουν στα οδοντοκήτη – έχουν δόντια και όχι μπαλένες, όπως οι φάλαινες, ενώ τα δόντια τους, όταν χτυπούν, έχουν χαρακτηριστικό ήχο.
Η Ανατολική Μεσόγειος, ιδίως οι ελληνικές θαλάσσιες περιοχές, είναι ένα σημαντικό οικοσύστημα για τους φυσητήρες. Ανήκουν στα κινδυνεύοντα είδη της περιοχής μας και στα τρωτά διεθνώς.
Η Ανατολική Μεσόγειος, ιδίως οι ελληνικές θαλάσσιες περιοχές, είναι ένα σημαντικό οικοσύστημα για τους φυσητήρες. Ανήκουν στα κινδυνεύοντα είδη της περιοχής μας και στα τρωτά διεθνώς. Στις θάλασσες της γειτονιάς μας μέχρι πριν από περίπου 10 χρόνια ήταν 250-300 άτομα. Σήμερα, υπολογίζονται περί τα 150-200 με καθοδική τάση. Μάλιστα, την περίοδο 1992-2017, είχαν σημειωθεί 30 εκβρασμοί, σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ειδικών. Από αυτούς του εκβρασμούς, οι 13 είναι μετά βεβαιότητος αποτέλεσμα πρόσκρουσης με διερχόμενα πλοία (κυρίως τάνκερ και φορτηγά) και για τα τρία υπάρχουν ενδείξεις ότι ο θάνατός τους προκλήθηκε από την ίδια αιτία.
Αυτοί είναι οι λόγοι που η ελβετική οργάνωση Ocean Care, η ελληνική Green Tank, το Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηματικών του ΙΤΕ του Πανεπιστημίου Κρήτης και η οργάνωση ΠΕΛΑΓΟΣ τα τελευταία χρόνια έχουν επενδύσει επιστημονικούς και οικονομικούς πόρους στη διάσωση των φυσητήρων μέσω ενός συστήματος, το οποίο πλέον έχει εξελιχθεί τεχνολογικά. Το υπουργείο Ενέργειας και Περιβάλλοντος και ο ΟΦΥΠΕΚΑ, αναγνωρίζοντας το πρόβλημα, ιδιαιτέρως στο Στενό των Κυθήρων που ανήκει στην Ελληνική Τάφρο, υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης με την OceanCare και την Green Tank, αποφασίζοντας να χρηματοδοτήσει με 2,3 εκατ. ευρώ από εθνικούς πόρους (πιθανότατα από το Πράσινο Ταμείο και τον ΟΦΥΠΕΚΑ) την έρευνα, κατασκευή και εφαρμογή του προγράμματος Save Whales, ενώ η OceanCare θα συμβάλει με 700.000 ευρώ για το ίδιο πρότζεκτ.
Δεκαεπτά χρόνια προσπαθειών
«Ο δρ Αλέξανδρος Φραντζής, από την οργάνωση ΠΕΛΑΓΟΣ, ήταν εκείνος που, το 2007, μας είχε θέσει το πρόβλημα. Ηταν η περίοδος της έναρξης της συνεργασίας μας. Κι ενώ τα πλαστικά, η εμπλοκή σε αλιευτικά εργαλεία και η έντονη ηχορρύπανση (σ.σ. από πλοία, σεισμικές έρευνες και ναυτικές-στρατιωτικές ασκήσεις) αποτελούν σοβαρή απειλή στις μέρες μας για το είδος, που είναι γνωστό και ως “Moby Dick”, μακράν η πιο σοβαρή απειλή στην περιοχή είναι οι προσκρούσεις πλοίων», λέει στην «Κ» η Ζίγκριντ Λέμπερ, πρόεδρος και ιδρύτρια της OceanCare.
Τα διερχόμενα πλοία, που, όπως φαίνεται στο γράφημα, είναι πυκνά στην περιοχή λόγω της συχνής διέλευσης από το Ιόνιο στο Αιγαίο και πάλι πίσω, «δεν είχαν μέχρι πριν από λίγα χρόνια το απαραίτητο εργαλείο για να ειδοποιούνται ότι στην περιοχή υπάρχουν φυσητήρες και οπωσδήποτε δεν είχαν τον απαραίτητο χρόνο για να αποφύγουν ένα τέτοιο γεγονός», σύμφωνα με την Ιόλη Χριστοπούλου, διευθύντρια Πολιτικής και συνιδρύτρια της Green Tank, η οποία συνομίλησε με την «Κ».
«Τον Μάρτιο του 2019 ανακοινώθηκε το πολυεθνικό διεπιστημονικό έργο SAvE Whales που συνδυάζει τεχνογνωσία από τους τομείς της θαλάσσιας βιολογίας, της υποβρύχιας ακουστικής, των εφαρμοσμένων μαθηματικών, της δικτύωσης υπολογιστών, της πληροφορικής και των δεδομένων θαλάσσιας κυκλοφορίας σε πραγματικό χρόνο, με στόχο τη διάσωση των απειλούμενων φαλαινών από προσκρούσεις με τα διερχόμενα πλοία. Τότε, η OceanCare είχε συνεργαστεί με το ΠΕΛΑΓΟΣ, το ΙΤΕ, το Πανεπιστήμιο του Algarve, την οργάνωση Green2Sustain και την πλατφόρμα παρακολούθησης ναυσιπλοΐας Marine Traffic. Το έργο διήρκεσε τρία χρόνια και έχει πραγματοποιηθεί νοτιοδυτικά της Κρήτης, σε ελληνικά ύδατα», μας λέει η Ζίγκριντ Λέμπερ.
Το αναβαθμισμένο σύστημα
Αυτό το σύστημα, ωστόσο, αποδείχθηκε ότι χρειάζεται περαιτέρω αναβάθμιση. Αυτή περιλαμβάνει καλύτερο φιλτράρισμα των ήχων, μέσω ενός επεξεργαστή τοποθετημένου στον ίδιο τον δέκτη, ώστε να μη χρειάζεται και αυτό να γίνεται από τα μαθηματικά μοντέλα που έχουν αναπτυχθεί στο ΙΤΕ, όπως συνάγεται από τη συνομιλία των ειδικών με την «Κ».
Αυτό το νέο, επικαιροποιημένο σύστημα –θα τοποθετηθούν τουλάχιστον τρία στο Στενό των Κυθήρων, τα οποία θα επιπλέουν– θα έχει ενσωματωμένο GPS και επεξεργαστή, ενώ θα είναι ενεργειακά αυτόνομο, με ένα μικρό φωτοβολταϊκό και μέσω σήματος κινητής τηλεφωνίας θα στέλνει τα δεδομένα στο κέντρο, 365 μέρες τον χρόνο, 24 ώρες τη μέρα, υπό οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες. Από εκεί, θα αποστέλλεται ειδοποίηση στα διερχόμενα πλοία, τουλάχιστον επτά χιλιόμετρα προτού φτάσουν στο σημείο όπου υπάρχει το κήτος, ώστε να έχουν τη δυνατότητα –αλλά ακόμη όχι την υποχρέωση– να αναδιαμορφώνουν την πορεία τους, ανάλογα με το αν εκείνη τη στιγμή ο φυσητήρας θα βρίσκεται σε κατάδυση ή ανάδυση. Ολα αυτά, σε ελάχιστα δευτερόλεπτα.
Το σύστημα θα έχει ενσωματωμένο GPS και επεξεργαστή, ενώ θα είναι ενεργειακά αυτόνομο και μέσω σήματος κινητής τηλεφωνίας θα στέλνει τα δεδομένα στο κέντρο, 365 μέρες τον χρόνο, 24 ώρες τη μέρα, υπό οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες.
«Το πόσο υποχρεωτικό θα είναι αυτό για τα πλοία θα φανεί στο μέλλον, με τις κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις ή οδηγίες που ελπίζουμε να θεσπίσει η ελληνική πολιτεία. Διότι, στο Στενό των Κυθήρων, πλην του γεγονότος ότι αποτελεί βασικό οικοσύστημα του είδους και έχει έντονη συγκέντρωση πλοίων, δεν υπάρχει άλλος τρόπος να διασωθεί το είδος πέραν του να ειδοποιούνται τα πλοία και να αναδιαμορφώνουν την πορεία τους. Και στο σημείο αυτό υπάρχει τέτοια επιλογή, εξ ου και αποτελεί ιδανική επιλογή», λέει στην «Κ» η Ιόλη Χριστοπούλου.
Διεθνής αναγνώριση του φαινομένου
«Ολη η θαλάσσια κυκλοφορία μεγάλων πλοίων, που κινούνται μεταξύ της Αδριατικής Θάλασσας και του Αιγαίου Πελάγους, της Μαύρης Θάλασσας ή της νοτιοανατολικής Μεσογείου ή προς τη Διώρυγα του Σουέζ και αντίστροφα, διασχίζει αυτό τον πυρήνα οικοτόπου. Ηδη από το 2013, η OceanCare χρηματοδότησε την ανάπτυξη ενός πιλοτικού έργου που ήταν βασικά μία σημαδούρα και ένα πρώτο μαθηματικό πρόγραμμα για να δούμε εάν ένα παθητικό ακουστικό σύστημα θα μπορούσε να λειτουργήσει για τον εντοπισμό των φυσητήρων», όπως μας επισημαίνει η Ζίγκριντ Λέμπερ.
Ωστόσο, όπως τονίζει η Ιόλη Χριστοπούλου, η διάσωση και η προστασία του φυσητήρα έχει αναγνωριστεί τόσο από την ACCOBAMS (Συμφωνία για τη διατήρηση των κητωδών της Μαύρης Θάλασσας, της Μεσογείου και της γειτονικής περιοχής του Ατλαντικού – 2022) όσο και από τη Συμφωνία της Βόννης (2023), δύο συμφωνίες τις οποίες η Ελλάδα έχει υπογράψει. Και τώρα αναγνωρίζεται επισήμως και επιτακτικά, εξ ου και η χρηματοδότηση, το φαινόμενο αυτό και από την ελληνική κυβέρνηση. «Είμαστε ευτυχείς –έχοντας συμβάλει στη μεταφορά της επιστημονικής γνώσης από το ΠΕΛΑΓΟΣ και το ΙΤΕ, με χρηματοδότηση της OceanCare– που η Ελλάδα έχει συμφωνήσει στην εφαρμογή του προγράμματος».
Σύμφωνα με τον μέχρι στιγμής προγραμματισμό, όπως μας λένε οι κ.κ. Λέμπερ και Χριστοπούλου, η φάση υλοποίησης έχει προγραμματιστεί από τώρα έως το 2027-28 και θα γίνει σε πολλά βήματα.
Σύμφωνα με τον μέχρι στιγμής προγραμματισμό, όπως μας λένε οι κ.κ. Λέμπερ και Χριστοπούλου, η φάση υλοποίησης έχει προγραμματιστεί από τώρα έως το 2027-28 και θα γίνει σε πολλά βήματα. Ηδη αυτό το καλοκαίρι θα ξεκινήσει η αρχική φάση ανάλυσης και συλλογής δεδομένων μέσω της κατασκευής ενός αυτόνομου υποβρύχιου καταγραφέα ήχου για ανάπτυξη τον Ιούλιο του 2024 στο Στενό των Κυθήρων, με την επιστημονική και κατασκευαστική ευθύνη από το ΙΤΕ και το ΠΕΛΑΓΟΣ. Το επιστημονικό προσωπικό θα περιλαμβάνει βιολόγους, ειδικούς της ακουστικής, φυσικούς, αλλά θα απαιτηθεί και η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα που θα βοηθήσει με τον εξοπλισμό.
Κεντρική φωτογραφία: ©Pelagos Cetacean Research Institute, 2013
