Η επιστήμη αντιμετώπιζε για μεγάλο διάστημα με σκεπτικισμό το φαινόμενο placebo (εικονικό φάρμακο), κατά το οποίο η κατάσταση ενός ατόμου ωφελείται από τη λήψη μιας εικονικής (ψεύτικης) θεραπείας. Στοιχεία όμως υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο placebo έχει πραγματικό αποτέλεσμα.
«Το φαινόμενο placebo είναι κάτι παραπάνω από θετική σκέψη – το να πιστεύει κανείς ότι μια θεραπεία ή επέμβαση θα έχει επιτυχία. Eχει να κάνει με τη δημιουργία μιας ισχυρότερης διασύνδεσης μεταξύ εγκεφάλου και σώματος και με το πώς αυτά συνεργάζονται», λέει ο Ted J. Kaptchuk, διευθυντής του Προγράμματος Μελετών Εικονικού Φαρμάκου και της Θεραπευτικής Συνάντησης στο συνεργαζόμενο με το Χάρβαρντ Beth Israel Deaconess Medical Center.
Σώμα και εγκέφαλος
Δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητό το πώς λειτουργεί το φαινόμενο placebo. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι εμπλέκεται μια σύνθετη νευροβιολογική αντίδραση, η οποία αυξάνει τους νευροδιαβιβαστές της ευφορίας, όπως οι ενδορφίνες, η σεροτονίνη και η ντοπαμίνη, καθώς και τη δραστηριότητα συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου που συνδέονται με τη διάθεση, τις συναισθηματικές αντιδράσεις και την αυτεπίγνωση. Από κοινού, τα παραπάνω μπορούν να δημιουργήσουν ένα θεραπευτικό όφελος.
«Το φαινόμενο placebo είναι ένας τρόπος μέσω του οποίου ο εγκέφαλός σας “λέει” στο σώμα ότι μπορεί να αισθανθεί καλύτερα», λέει ο Kaptchuk.
Oμως το φαινόμενο placebo δεν αφορά μόνο την επιστράτευση και την απελευθέρωση πρόσθετης εγκεφαλικής δυναμικής. Η τελετουργία της θεραπείας είναι επίσης απαραίτητη προκειμένου το φαινόμενο να είναι αποτελεσματικό, σύμφωνα με τον Kaptchuk.
«Oταν μελέτες συγκρίνουν φάρμακα με εικονικά φάρμακα για να διαπιστώσουν εάν είναι αποτελεσματικά, οι συμμετέχοντες εκτίθενται σε ένα περιβάλλον και σε διαδικασίες που αφορούν τη βελτίωση της υγείας τους», αναφέρει.
«Πρέπει να επισκέπτεστε μια κλινική σε καθορισμένο χρόνο και να εξετάζεστε από επαγγελματίες υγείας. Υποβάλλεστε σε ιατρικές πράξεις ή λαμβάνετε ειδικά φάρμακα. Oλα αυτά μπορούν να έχουν βαθιά επίπτωση στο πώς ο οργανισμός αντιλαμβάνεται τα συμπτώματα, γιατί αισθάνεστε συνειδητά και ασυνείδητα ότι λαμβάνετε την προσοχή και τη φροντίδα που χρειάζεται για να θεραπευτείτε». Οι θεραπείες με εικονικό φάρμακο είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές στη μείωση του πόνου και στον μετριασμό των παρενεργειών από θεραπείες κατά του καρκίνου, όπως η κόπωση και η ναυτία. Ωστόσο δεν θεραπεύουν.
«Τα εικονικά φάρμακα σας κάνουν να αισθάνεστε καλύτερα, αλλά δεν θα σας θεραπεύσουν», λέει ο Kaptchuk. Αν και οι δράσεις διαρκείας τους είναι άγνωστες, τα εικονικά φάρμακα έχει αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματικά για το ίδιο διάστημα με τις κανονικές θεραπείες σε πολλές μελέτες, είτε η μελέτη διαρκεί 12 εβδομάδες είτε έξι μήνες ή έναν χρόνο.
Γνωρίζοντας την αλήθεια
Υπήρχε η πεποίθηση ότι το φαινόμενο placebo λειτουργούσε μόνο μέσω της παραπλάνησης – δηλαδή, ο ασθενής πρέπει να ξεγελαστεί και να πιστέψει ότι μια θεραπεία είναι πραγματική.
Νέες έρευνες όμως υποστηρίζουν ότι είναι πιθανό να ωφεληθεί από τα αποτελέσματα του φαινομένου, ακόμη και γνωρίζοντας ότι πρόκειται για ψευδεπίγραφες θεραπείες, μια ιδέα γνωστή ως «open-label placebos» (ανοιχτή μελέτη για το εικονικό φάρμακο).
Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο τεύχος Σεπτεμβρίου 2021 του επιστημονικού περιοδικού Pain εξέτασε μελέτες τύπου open-label placebos στη θεραπεία ασθενών με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (ΣΕΕ).
Περίπου 250 άτομα με μετρίως σοβαρά συμπτώματα ΣΕΕ κατανεμήθηκαν με τυχαίο τρόπο σε δύο ομάδες. Η μία ακολούθησε το κλασικό σχήμα ελεγχόμενης με εικονικό φάρμακο μελέτης, όπου οι μισοί συμμετέχοντες έλαβαν είτε ένα χάπι που περιείχε έλαιο μέντας είτε ένα εικονικό σκεύασμα. Δεν τους ανακοινώθηκε ποιο από τα δύο λάμβαναν. (Το έλαιο μέντας βοηθά στα συμπτώματα του ΣΕΕ, όπως ο πόνος και ο τυμπανισμός.)
Η άλλη ομάδα έλαβε μόνο το εικονικό φάρμακο, αλλά ενημερώθηκε ότι επρόκειτο για ψευδοφάρμακο (open-label placebo).
Οι συμμετέχοντες λάμβαναν τα χάπια τρεις φορές ημερησίως, 30 λεπτά πριν από τα γεύματα, για έξι εβδομάδες. Στη συνέχεια, η πλειονότητα τόσο της ελεγχόμενης με εικονικό φάρμακο ομάδας όσο και των ομάδων της ανοιχτής μελέτης ανέφεραν παρόμοια μείωση των συμπτωμάτων του ΣΕΕ.
Αυτή ήταν μόνο μία μελέτη, αλλά κι άλλες ανοιχτές όσον αφορά το εικονικό φάρμακο μελέτες έχουν παρουσιάσει παρόμοια αποτελέσματα στην οσφυαλγία, στη συνδεόμενη με καρκίνο κόπωση, στις ημικρανίες και στην οστεοαρθρίτιδα γόνατος.
«Πρόκειται για μια πολύ σημαντική στροφή στην αντίληψη για το πώς λειτουργούν τα εικονικά φάρμακα», λέει ο Kaptchuk. «Πολλοί γιατροί πίστευαν ότι ήταν απαραίτητη η παραπλάνηση προκειμένου τα εικονικά φάρμακα να έχουν αποτέλεσμα, αλλά τα ευρήματα αυτά υποδηλώνουν ότι αυτό ίσως να μην ισχύει».
Αξιοποιώντας τη θεραπεία
Πώς λοιπόν μπορεί να λειτουργήσει το φαινόμενο placebo εάν γνωρίζετε ότι μια θεραπεία δεν είναι πραγματική; Υπάρχουν άφθονες θεωρίες, αλλά ο Kaptchuk υποθέτει ότι η δράση της τελετουργίας μπορεί να είναι πιο ισχυρή απ’ ό,τι ήταν προηγουμένως γνωστό.
«Οι άνθρωποι συσχετίζουν τη ρουτίνα της λήψης ενός φαρμάκου με μια θετική θεραπευτική δράση», λέει ο Kaptchuk.
«Ακόμη κι αν γνωρίζουν ότι δεν είναι φάρμακο, η ίδια η πράξη είναι δυνατό να δώσει το ερέθισμα στον εγκέφαλο ώστε να σκεφτεί ότι το σώμα θεραπεύεται. Και όσο περισσότερο η θεραπεία έχει μορφή τελετουργίας, τόσο πιο σοβαρή και σημαντική φαίνεται».
Με αυτά τα δεδομένα, το επόμενο ερώτημα είναι κατά πόσον είναι δυνατό να προκαλέσει κανείς στον εαυτό του το φαινόμενο placebo.
«Ενδεχομένως να μπορεί, αλλά και πάλι είναι απαραίτητη μια ισχυρή σχέση ασθενούς-γιατρού και η τελετουργία της θεραπείας ώστε να λειτουργήσει το εικονικό φάρμακο», λέει ο Kaptchuk. «Πιθανότατα δεν μπορείτε να πάρετε μόνοι σας καραμέλες και να πείσετε τον εαυτό σας ότι θα βοηθήσουν στον πόνο της μέσης σας».
Ωστόσο, δεν αποκλείεται να εισπράττει κανείς τα οφέλη του εικονικού φαρμάκου υιοθετώντας τελετουργίες υγιεινής ζωής και αυτοβοήθειας, όπως υγιεινή διατροφή, άσκηση και διαλογισμό, προσθέτει ο Kaptchuk.
«Ενώ αυτές οι δραστηριότητες είναι θετικές παρεμβάσεις από μόνες τους, το επίπεδο της προσοχής που δίνεται σε αυτές είναι δυνατό να ενισχύσει τα οφέλη τους, κάτι που με κάποιον τρόπο είναι παρόμοιο με το φαινόμενο placebo», λέει.
«Αν έχετε την προσδοκία ότι αυτές οι δραστηριότητες θα σας βοηθήσουν να γίνετε καλύτερα, είναι πολύ πιθανό να γίνετε».
