Κάποτε πίστευαν ότι στον εγκέφαλο δεν μπορούν να δημιουργηθούν νέα κύτταρα. Απλώς χρησιμοποιούσες αυτά με τα οποία γεννήθηκες και, αν αυτά πέθαιναν λόγω ηλικίας ή βλάβης, η υπόθεση τελείωνε εκεί.
Επιστημονικές μελέτες σήμερα δείχνουν ότι, καθώς μεγαλώνουμε, ο εγκέφαλος μπορεί να συνεχίσει να παράγει νέα κύτταρα, τους λεγόμενους νευρώνες, ακόμη και σε μεγάλη ηλικία, μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται νευρογένεση.
Αν ανακαλύψουμε πόσο καλά το καταφέρνει ο εγκέφαλος αυτό –και πώς μπορούμε να το ενισχύσουμε–, ίσως λύσουμε το αίνιγμα του πώς μπορούμε να μειώσουμε την απώλεια μνήμης λόγω ηλικίας και πώς να προλάβουμε την άνοια, συμπεριλαμβανομένης της νόσου Αλτσχάιμερ.
«Αν και στις περισσότερες περιπτώσεις ο εγκέφαλος μπορεί να αναπτύξει νέα κύτταρα, στόχος της επιστήμης τώρα είναι να βρει ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να γίνει αυτό», δηλώνει ο δρ Rudolph Tanzi, νευροεπιστήμονας και διευθυντής στο Κέντρο McCance για την Υγεία του Εγκεφάλου, στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, το οποίο συνεργάζεται με το Χάρβαρντ.
Νέοι νευρώνες
Ο μέσος εγκέφαλος περιέχει περίπου 100 δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα, τα περισσότερα από τα οποία σχηματίστηκαν πριν από τη γέννηση. Στα τελευταία χρόνια της παιδικής ηλικίας, η παραγωγή νέων εγκεφαλικών κυττάρων συνεχίζεται με γρήγορο ρυθμό. Με την πάροδο των ετών, η νευρογένεση σταδιακά μειώνεται, αλλά η διαδικασία δεν σταματά, ακόμη και σε μεγάλη ηλικία.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον ιππόκαμπο. Ο εγκέφαλος διαθέτει δύο από αυτές τις μικρές περιοχές που έχουν το σχήμα του ομώνυμου θαλάσσιου είδους. Η μία βρίσκεται στο αριστερό ημισφαίριο και η άλλη στο δεξιό. Ευθύνονται για τη μάθηση και την αποθήκευση αναμνήσεων.
«Υπάρχουν και άλλες περιοχές του εγκεφάλου που επίσης παράγουν νέα εγκεφαλικά κύτταρα, αλλά ο ιππόκαμπος φαίνεται ότι είναι η περιοχή στην οποία η δραστηριότητα αυτή είναι μεγαλύτερη», τονίζει ο δρ Tanzi.
Έρευνες έχουν δείξει ότι ο ιππόκαμπος είναι σε θέση να παράγει περίπου 700-1.500 νέους νευρώνες ημερησίως. Η ποσότητα αυτή μπορεί να μη φαίνεται μεγάλη μπροστά στον τεράστιο γαλαξία των νευρώνων, αλλά ακόμη και αυτός ο μικρός αριθμός έχει αξία, καθώς στηρίζει τους υπάρχοντες νευρώνες.
«Το σκεπτικό είναι ότι, αν μπορούσαμε να αυξήσουμε αυτόν τον αριθμό ακόμη περισσότερο μέσω της νευρογένεσης, θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε την κύρια λειτουργία του ιππόκαμπου και να βελτιώσουμε την ικανότητα εκμάθησης νέων πληροφοριών και πρόσβασης στη βραχυχρόνια και τη μακροχρόνια μνήμη», εξηγεί ο δρ Tanzi.
Εύρεση συνδέσεων
Οι επιστήμονες έχουν διερευνήσει αρκετά συγκεκριμένα ερωτήματα σχετικά με τη νευρογένεση. Για παράδειγμα, τι ακριβώς είναι αυτό που ενεργοποιεί τη νευρογένεση στον ιππόκαμπο; Τι επίδραση έχει στη μνήμη; Και, ίσως το πιο σημαντικό, είναι δυνατό να αυξηθεί η νευρογένεση, ώστε να βελτιωθεί η γνωστική λειτουργία στα άτομα με νόσο Αλτσχάιμερ;
Δυστυχώς, οι μελέτες για τη νευρογένεση στους ανθρώπους είναι περιορισμένες. Πολλά από αυτά που γνωρίζουμε προέρχονται από μελέτες σε ζώα. Ας δούμε όμως τι έχουμε καταλάβει έως τώρα και πώς σχετίζεται αυτό με τους ανθρώπους.
Σε μια μελέτη με επικεφαλής τον δρα Tanzi, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν φάρμακα και γονιδιακή θεραπεία για να προκαλέσουν νευρογένεση από τον ιππόκαμπο σε ηλικιωμένα ποντίκια τα οποία είχαν υποβληθεί σε γενετική τροποποίηση ώστε να αναπτύξουν νόσο Αλτσχάιμερ. Σκοπός ήταν να διαπιστωθεί εάν η ενίσχυση της παραγωγής νέων εγκεφαλικών κυττάρων θα επιβράδυνε ή θα ανέστρεφε τη νόσο.
Διαπίστωσαν ότι η κατάσταση των ζώων δεν βελτιώθηκε. «Παρότι το φάρμακο και η γονιδιακή θεραπεία βοήθησαν πράγματι στην παραγωγή νέων νευρώνων, αυτοί τελικά πέθαναν όπως και οι υπάρχοντες νευρώνες, προτού μπορέσουν να προκαλέσουν αποτελέσματα με διάρκεια», αναφέρει ο δρ Rudolph Tanzi.
Στη συνέχεια, οι ερευνητές ακολούθησαν μια διαφορετική προσέγγιση και εξέτασαν κατά πόσο η άσκηση θα μπορούσε να ενεργοποιήσει τη νευρογένεση – και, αν ναι, τι διαρκές αποτέλεσμα θα μπορούσε να έχει αυτό. (Οι επιστήμονες έχουν ήδη διαπιστώσει μια ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στην αυξημένη αεροβική άσκηση και τη βελτίωση της διάθεσης στους ενήλικες.)
Στο σημείο αυτό, ο δρ Tanzi και η ομάδα του έβαλαν υγιή νεαρά και ηλικιωμένα ποντίκια να εκτελούν τακτική άσκηση σε κυλιόμενο τροχό. Η αεροβική άσκηση όχι μόνο προκάλεσε νευρογένεση στα ποντίκια, αλλά επίσης αύξησε τον λεγόμενο εγκεφαλικό νευροτροφικό παράγοντα (BDNF). Ο BDNF είναι μια πρωτεΐνη που βρίσκεται στον εγκέφαλο και παίζει σημαντικό ρόλο στην υγεία των νεύρων.
«Βοηθά τους νευρώνες να αναπτυχθούν και να επιβιώσουν», εξηγεί ο δρ Tanzi. «Είναι όπως το λίπασμα που βοηθά τους σπόρους των φυτών να φυτρώσουν».
Επόμενες έρευνες επιβεβαίωσαν τη συσχέτιση άσκησης-νευρογένεσης. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι ανήλικοι αρσενικοί αρουραίοι που έκαναν αεροβική άσκηση για οκτώ εβδομάδες είχαν δύο έως τρεις φορές περισσότερους ιπποκαμπικούς νευρώνες σε σύγκριση με τους αρουραίους που δεν έκαναν άσκηση. Πέραν του ότι παράγει BDNF, η αεροβική άσκηση μπορεί επίσης να βοηθήσει στην αύξηση της παραγωγής του ενζύμου Gpld1 από το ήπαρ, το οποίο ενδέχεται επίσης να συμβάλει στη νευρογένεση.
Ασκήσεις για το μυαλό
Παρότι τα ευρήματα αυτά προέρχονται από μελέτες σε ζώα, ο δρ Tanzi υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να έχουν τα ίδια εγκεφαλικά οφέλη μέσω της αεροβικής άσκησης.
«Προς το παρόν, δεν υπάρχει κάποιο υποκατάστατο της τακτικής άσκησης που να βοηθά στη νευρογένεση», δηλώνει ο δρ Tanzi.
Ωστόσο, δεν είναι σαφές ποιο είδος άσκησης λειτουργεί καλύτερα ούτε ποια διάρκεια και ποια ποσότητα είναι αρκετή. Έως ότου απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα, ο δρ Tanzi προτείνει να επιδιώκουμε τα συνιστώμενα 120 έως 150 λεπτά άσκησης μέτριας έντασης την εβδομάδα.
«Οτιδήποτε κάνει την καρδιά να ανεβάζει παλμούς, όπως ο κυλιόμενος διάδρομος, η ποδηλασία ή το γρήγορο περπάτημα, είναι ιδανικό», δηλώνει. «Εάν ασκεί το σώμα, κάνει καλό και στο μυαλό».
Οδηγός SHIELD, μια ασπίδα κατά του κινδύνου για νόσο Αλτσχάιμερ
Πέρα από την άσκηση, οι έρευνες έχουν δείξει ότι και άλλοι παράγοντες που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής συνδέονται με χαμηλότερο κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ. Ο δρ Rudolph Tanzi, νευροεπιστήμονας στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, το οποίο συνεργάζεται με το Χάρβαρντ, ανέπτυξε έναν οδηγό με την ονομασία SHIELD, η οποία περιγράφει αυτούς τους σημαντικούς παράγοντες.
S (Sleep): Ύπνος επτά-οκτώ ωρών. Ο επαρκής ύπνος βοηθά τον εγκέφαλο να απαλλαγεί από τις πλάκες αμυλοειδούς και άλλες τοξίνες, οι υψηλές ποσότητες των οποίων συνδέονται με νόσο Αλτσχάιμερ.
H (Handling stress): Αντιμετώπιση του στρες. Το στρες αναγκάζει τα επινεφρίδια να παράγουν και να απελευθερώνουν περισσότερη κορτιζόλη, η οποία μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη μνήμη και τη γνωστική λειτουργία.
I (Interaction): Αλληλεπίδραση με φίλους και συγγενείς. Η χρόνια μοναξιά διπλασιάζει τον κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ, σύμφωνα με ορισμένες μελέτες.
E (Exercise): Άσκηση. Η τακτική αεροβική άσκηση συμβάλλει στην προαγωγή της νευρογένεσης.
L (Learning): Εκμάθηση νέων πραγμάτων. Η μάθηση αυξάνει τη δημιουργία συνάψεων (διαύλων επικοινωνίας μεταξύ των νευρώνων) και βελτιώνει την ανθεκτικότητα του εγκεφάλου.
D (Diet): Διατροφή. Οι κατά βάση φυτοφαγικοί τύποι διατροφής, όπως η μεσογειακή διατροφή και η δίαιτα MIND, προάγουν το υγιές μικροβίωμα του εντέρου (το οποίο ενδέχεται να παίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της υγείας του εγκεφάλου, μέσω του άξονα εντέρου-εγκεφάλου), δηλαδή τον σύνδεσμο επικοινωνίας μεταξύ του εντέρου και του εγκεφάλου.
