Οι υπερφθοριωμένες και πολυφθοριωμένες αλκυλιωμένες ουσίες (PFAS) είναι μια ομάδα από χιλιάδες συνθετικές χημικές ουσίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται ευρέως και έχουν πράγματι εντυπωσιακές ιδιότητες. Απωθούν το νερό, τα λίπη και τα έλαια και είναι ανθεκτικές στη θερμότητα. Πρόκειται για ιδιότητες που τις καθιστούν ιδανική επιλογή για χρήση σε προϊόντα όπως αντικολλητικά σκεύη μαγειρικής και συσκευασίες τροφίμων, εξοπλισμό για κατασκήνωση, καλλυντικά και υλικά που δεν λεκιάζουν για ταπετσαρίες ή χαλιά.
Οι ενώσεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε καταναλωτικά και βιομηχανικά προϊόντα τη δεκαετία του 1950 και οι χρήσεις τους επεκτείνονταν με τα χρόνια, με αποτέλεσμα σήμερα να βρίσκονται παντού, από τις σκιές ματιών μέχρι τις μεταλλικές επικαλύψεις.
Όμως για τους επιστήμονες που μελετούν την ανθρώπινη υγεία, οι PFAS έχουν μια σκοτεινή πλευρά.
«Δεν έχω τίποτα καλό να πω γι’ αυτές από πλευράς υγείας», λέει η Elsie Sunderland, καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Επιστήμης και Μηχανικής στη Σχολή Δημόσιας Υγείας T.H. Chan School του Χάρβαρντ και της Σχολής Harvard Paulson School of Engineering. «Οι ενώσεις αυτές είναι κατά βάση ένας εφιάλτης. Έχουν συσχετιστεί με πλήθος τρομακτικών επιπτώσεων στην υγεία».
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα με τις PFAS είναι αυτό που ταυτόχρονα τις καθιστά τόσο χρήσιμες – δεν διασπώνται, γι’ αυτό και συχνά χαρακτηρίζονται «παντοτινά χημικά».
«Η ανθεκτικότητα αυτή είναι εξαιρετική, μέχρι μια χημική ουσία να εισέλθει στον ανθρώπινο οργανισμό ή να παραμείνει στο περιβάλλον», λέει η Sunderland.
Οι επιπτώσεις των PFAS στην υγεία
Παρότι πολλές χημικές ουσίες ενέχουν κινδύνους για την υγεία, οι PFAS φαίνεται να είναι εξαιρετικά επικίνδυνες λόγω του μεγάλου εύρους των επιπτώσεών τους στον ανθρώπινο οργανισμό. Οι ειδικοί έχουν επισημάνει επιπτώσεις για την υγεία οι οποίες σχετίζονται με τις PFAS και αφορούν κάθε μείζον σύστημα οργάνων, αναφέρει η Sunderland.
Παραδείγματος χάριν, οι PFAS είναι δυνατόν να διαταράξουν τον μεταβολισμό του οργανισμού, συμβάλλοντας ενδεχομένως σε προβλήματα υγείας όπως ο διαβήτης, η καρδιαγγειακή νόσος και η παχυσαρκία. Οι ενώσεις αυτές ενδέχεται επίσης να προκαλούν ακόμη και βλάβη στην ικανότητα ενός ατόμου να χάσει βάρος ή να θηλάσει. Η έκθεση στις PFAS έχει συσχετιστεί με τη θυρεοειδοπάθεια, με ηπατική ή νεφρική βλάβη, καθώς και με ορισμένους καρκίνους. Οι χημικές ενώσεις φαίνεται επίσης να είναι επιβλαβείς για το ανοσοποιητικό σύστημα και πιθανόν να αποτελούν έναν παράγοντα που έχει συμβάλει στην αύξηση των αυτοάνοσων παθήσεων, καθώς και του άσθματος και των αλλεργιών, επισημαίνει η Sunderland. Στα παιδιά, αυτή η ανοσοτοξικότητα μπορεί να είναι ακόμη πιο σοβαρή συγκριτικά με τους ενήλικες, καθώς σε σημαντικό βαθμό ο προγραμματισμός του ανοσοποιητικού πραγματοποιείται κατά την παιδική ηλικία. Η καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος δύναται να αναστείλει την απόκριση των παιδιών στον τακτικό εμβολιασμό ή να τα καταστήσει πιο ευάλωτα σε ιούς.
Κατανόηση της απειλής
Οι εταιρείες εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τις PFAS, δεδομένου ότι είναι ισχυρές και επικερδείς, λέει η Sunderland. Και αυτό παρά το γεγονός ότι αρκετές δικαστικές αγωγές έχουν αποκαλύψει στοιχεία που δείχνουν ότι ορισμένες από αυτές τις εταιρείες γνώριζαν για δεκαετίες –ακόμη και πριν η ακαδημαϊκή έρευνα αρχίσει να διερευνά τις PFAS– πως οι ενώσεις αυτές παρουσιάζουν κινδύνους για την υγεία, τονίζει η Sunderland.
Η κατανάλωση νερού μολυσμένου με PFAS είναι η κύρια οδός μέσω της οποίας άτομα που κατοικούν σε κοινότητες με εκτεταμένες πηγές PFAS εκτίθενται σε αυτές τις ενώσεις, αναφέρει η Sunderland. Τέτοιες εκτεταμένες πηγές PFAS είναι συνήθως τα αεροδρόμια, οι στρατιωτικές βάσεις, οι βιομηχανικές μονάδες χημικών και οι βιομηχανίες που χρησιμοποιούν PFAS στις διαδικασίες παραγωγής τους.
«Οι PFAS μπορεί να απελευθερώνονται στο άμεσο περιβάλλον στο νερό ή στη γη ή ακόμη και να είναι πτητικές και να απελευθερώνονται μέσω καπνών στην ατμόσφαιρα, όπου εναποτίθενται ξανά μέσα από το βρόχινο νερό στις γύρω περιοχές και διασκορπίζονται σε μεγαλύτερες εκτάσεις», εξηγεί η Sunderland.
Σε μια εργασία του 2020, η Ομάδα Εργασίας για το Περιβάλλον (Environmental Working Group), μια μη κερδοσκοπική ακτιβιστική οργάνωση, ανέφερε ότι ένας μεγάλος αριθμός ατόμων (μεταξύ 18 και 80 εκατομμυρίων) εκτίθεται σε πόσιμο νερό με επίπεδα PFAS που υπερβαίνουν τα 10 μέρη ανά τρισεκατομμύριο, δηλαδή στο ίδιο εύρος με το μέγιστο επίπεδο ρυπογόνων ουσιών που αναπτύσσονται από πολλές χώρες. Σε μια άλλη μελέτη, επιστήμονες της ίδιας οργάνωσης εντόπισαν PFAS στο πόσιμο νερό όλων εκτός ενός από τα 44 δείγματα που έλαβαν από όλη τη χώρα, δηλαδή από 31 πολιτείες των ΗΠΑ και από την περιοχή της Ουάσιγκτον. Εντόπισαν επίπεδα PFAS που κυμαίνονταν από ένα μέρος ανά τρισ. έως 186 μέρη ανά τρισ. σε πολλές μητροπολιτικές περιοχές, μεταξύ των οποίων το Μαϊάμι, η Φιλαδέλφεια, η Νέα Ορλεάνη, η Βοστώνη και ένα προάστιο της Νέας Υόρκης στο Νιου Τζέρσεϊ. Ερευνητές του Χάρβαρντ έχουν προτείνει ένα μέγιστο όριο έκθεσης στις PFAS ίσο με ένα μέρος ανά τρισ., με βάση τα επίπεδα που είναι δυνατόν να προκαλέσουν ανοσοτοξικότητα στα παιδιά, λέει η Sunderland.
Από τη στιγμή που αυτές οι χημικές ουσίες εισέλθουν στο σύστημα ύδρευσης, καταλήγουν στους ωκεανούς, όπου μολύνουν τη θαλάσσια ζωή και, βέβαια, τα ψάρια.
Η επερχόμενη αλλαγή
Σήμερα, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν προβλέπει ρυθμίσεις για το επίπεδο των PFAS στο πόσιμο νερό, παρότι έχει προβεί πρόσφατα σε κάποιες κινήσεις σε αυτή την κατεύθυνση. «[Κυβερνητικοί αξιωματούχοι] βιάζονται να ορίσουν ένα όριο τώρα που η κυβέρνηση άλλαξε σε ομοσπονδιακό επίπεδο», αναφέρει η Sunderland.
Λόγω της απουσίας ομοσπονδιακών κανονισμών σχετικά με τις PFAS, μεμονωμένες πολιτείες πήραν τα ηνία, προκειμένου να συγκρατήσουν τη χρήση των PFAS. Τον Ιούλιο του 2021, η πολιτεία του Μέιν υιοθέτησε ένα μέτρο έκτακτης ανάγκης, κατά το οποίο θα απαγορεύσει όλες τις PFAS από τα προϊόντα που πωλούνται σε αυτή μέχρι το 2030, με περιορισμένες εξαιρέσεις. Άλλες πολιτείες υιοθέτησαν μικρότερους περιορισμούς. Για παράδειγμα, τον Οκτώβριο του 2020, η Μασαχουσέτη όρισε ανώτατο όριο όσον αφορά την ποσότητα έξι διαφορετικών PFAS που απαντώνται στη δημόσια παροχή πόσιμου νερού.
Για την πραγματική προστασία του κοινού από κινδύνους για την υγεία οι οποίοι σχετίζονται με τις PFAS, οι ομοσπονδιακοί νομοθέτες πρέπει να παρέμβουν, τονίζει η Sunderland. Αλλά τα ομοσπονδιακά μέτρα για την προστασία των ατόμων από τους κινδύνους των PFAS πιθανότατα απέχουν πολύ ακόμα, λέει. Μέρος του προβλήματος είναι ότι υπάρχουν τόσο πολλά από αυτά τα χημικά, που μπορεί να είναι δύσκολο για τις ρυθμιστικές αρχές να ανταποκριθούν.
Αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή είναι ότι, όταν μια πολιτεία προβαίνει σε ρυθμίσεις για μια προβληματική χημική ουσία, οι εταιρείες ελίσσονται και χρησιμοποιούν μια άλλη ουσία της ίδιας κατηγορίας, η οποία μπορεί να παρουσιάζει παρόμοιους –αλλά μέχρι εκείνη τη στιγμή άγνωστους– κινδύνους για την υγεία. Η αντικατάσταση με νέες ενώσεις καθιστά δύσκολο για τους επιστήμονες να τις εντοπίσουν σε προϊόντα, καθώς δεν γνωρίζουν τι ακριβώς αναζητούν, λέει η Sunderland.
«Είναι σαν να παίζουμε κρυφτούλι με τα χημικά», λέει. Αντίθετα, ο στόχος θα έπρεπε να είναι να γίνουν ρυθμίσεις γι’ αυτές τις χημικές ουσίες, ως κατηγορίες, όπως έγινε στο Μέιν, σχολιάζει η Sunderland.
Μειώστε τον κίνδυνο για τον εαυτό σας
Ενώ οι νομοθέτες ρυθμίζουν τα ζητήματα που σχετίζονται με τις PFAS, υπάρχουν μερικές αλλαγές στον τρόπο ζωής σας που μπορείτε να κάνετε ώστε, εν τω μεταξύ, να λάβετε κάποια μέτρα προστασίας.
«Πιστεύω ότι το να προσπαθήσετε να ελαχιστοποιήσετε την έκθεσή σας μέσα από εύκολες αλλαγές μπορεί να είναι αποτελεσματικό», λέει η Sunderland. Διαβάστε παρακάτω μερικούς τρόπους:
Φιλτράρετε το πόσιμο νερό. Αν και δεν είναι αυτονόητο ότι όλοι μπορούν να αγοράσουν ένα φίλτρο νερού, ακόμη και τα απλά, πιο οικονομικά φίλτρα κάνουν ανέλπιστα καλή δουλειά, απομακρύνοντας τις PFAS από το πόσιμο νερό. «Επομένως, φιλτράρετε το νερό σας εάν μπορείτε», λέει.
Συμβιβαστείτε με λίγη ακαταστασία. Καθώς οι PFAS βρίσκονται συχνά σε προστατευτικά υλικά για την κατασκευή χαλιών και επίπλων, καλύτερα να αποφεύγετε να χρησιμοποιείτε τέτοια προϊόντα. Στον βαθμό του εφικτού, αναζητήστε χαλιά και έπιπλα που δεν περιέχουν αυτές τις χημικές ουσίες. Ο καναπές και το χαλί σας μπορεί να έχουν μερικούς λεκέδες παραπάνω, αλλά το αντάλλαγμα μπορεί να είναι καλύτερη υγεία μακροπρόθεσμα.
Ξεσκονίζετε και βάζετε ηλεκτρική σκούπα τακτικά. Εάν έχετε στο σπίτι σας προϊόντα, όπως έπιπλα, υφάσματα ή χαλιά, που περιέχουν PFAS, μπορεί να εκτίθεστε σε αυτές τις ενώσεις όταν εισπνέετε τη σκόνη που αφήνουν αυτά τα αντικείμενα. Το τακτικό ξεσκόνισμα και καθάρισμα με ηλεκτρική σκούπα μπορεί να ελαχιστοποιήσει τον αριθμό των ρύπων που αναπνέετε.
Αναζητήστε πιο ασφαλή προϊόντα. Σήμερα, πολλοί κατασκευαστές φροντίζουν να προωθούν προϊόντα χωρίς PFAS διαφημίζοντάς τα, έτσι ώστε να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση από τους καταναλωτές. Όταν ψωνίζετε προϊόντα που συχνά περιέχουν PFAS, όπως ο εξοπλισμός για κατασκήνωση, προϊόντα καθαρισμού ή προϊόντα ατομικής υγιεινής, αναζητήστε επισταμένως τα προϊόντα χωρίς PFAS. Η Ομάδα Εργασίας «Environmental Working Group» παρέχει εργαλεία στην ιστοσελίδα της www.ewg.org, για να σας βοηθήσει να ανακαλύψετε ποιες χημικές ουσίες περιέχονται σε διάφορα προϊόντα ατομικής υγιεινής και να κάνετε επιλογές έχοντας περισσότερες πληροφορίες για το τι χρησιμοποιείτε.
Ελαττώστε την κατανάλωσή σας. Περιορίζοντας το πλήθος των προϊόντων που χρησιμοποιείτε, ιδίως τα καλλυντικά, μπορείτε να συμβάλετε και στο να μειώσετε την έκθεσή σας. Αποφασίστε ποια από αυτά είναι τα πιο σημαντικά και σταματήστε να χρησιμοποιείτε εκείνα που δεν ανήκουν σε αυτή τη λίστα.
Επιλέξτε φυσικά τρόφιμα και λιγότερα συσκευασμένα. Τα άτομα με τα υψηλότερα επίπεδα PFAS στον οργανισμό τους είναι εκείνα που καταναλώνουν πολλά επεξεργασμένα, ταχείας κατανάλωσης τρόφιμα, επισημαίνει η Sunderland. Οι συσκευασίες συχνά περιέχουν PFAS, επομένως, επιλέγοντας μη συσκευασμένα, λιγότερο επεξεργασμένα προϊόντα βοηθά στο να τις περιορίσετε. Για παράδειγμα, αντικαταστήστε το ποπκόρν για φούρνο μικροκυμάτων με τους απλούς σπόρους από καλαμπόκι που μπορείτε να ψήσετε στην κατσαρόλα σας.
PFAS στα τρόφιμα;
Οι ευρωπαϊκές ρυθμιστικές αρχές εντόπισαν μόλυνση με υπερφθοριωμένες και πολυφθοριωμένες ουσίες (PFAS) σε πολλά τρόφιμα, μεταξύ των οποίων ψάρια, φρούτα και αυγά, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων. Κινδυνεύουν και στις ΗΠΑ τα τρόφιμα;
Ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) λέει ότι η απειλή μόλυνσης είναι χαμηλή, με βάση τις δοκιμές που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Ο FDA έχει πράγματι εντοπίσει PFAS σε ορισμένα από τα δείγματα ψαριών που έχει εξετάσει, μεταξύ των οποίων σε βακαλάο και σε τιλάπια, αλλά κατέληξε ότι δεν υπάρχουν ακόμη στοιχεία στα οποία να στηριχθεί σύσταση προς το κοινό για την αποφυγή της κατανάλωσης συγκεκριμένων τύπων τροφίμων.
Ωστόσο, η Elsie Sunderland, καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Επιστήμης και Μηχανικής στη Σχολή Δημόσιας Υγείας T.H. Chan School του Χάρβαρντ, λέει πως οι τρέχουσες μέθοδοι δοκιμών μπορεί να είναι ανεπαρκείς. Ο αριθμός των προϊόντων που εξετάστηκαν από τον FDA ήταν μικρός και δεν ήταν σαφές πώς επιλέχθηκαν τα προϊόντα αυτά ή ποια ήταν η προέλευσή τους. Η ίδια αλλά και άλλοι ειδικοί ελπίζουν να δουν να πραγματοποιούνται εκτεταμένες δοκιμές, καθώς και μια αξιολόγηση της συστημικής έκθεσης στον πληθυσμό των ΗΠΑ, ώστε να αποκτήσουν καλύτερη αντίληψη του συνολικού κινδύνου.
