«Το να ζητήσει η Ρωσία να απλωθεί στα Βασίλεια εκείνα με τα οποία γειτονεύει και συμβιώνει, εκτός από το ότι είναι ασύμφορο δεν είναι και δίχως κίνδυνο για την ίδια. Στις περιστροφές που κατά καιρούς έπαθε η Υδρόγειος σφαίρα στην οποία κατοικούμε απλώθηκαν ενίοτε σε κάποια μέρη τα μεγάλα πελάγη και καταπόντισαν τις γειτονικές περιοχές. Ναι, όμως άφησαν από τα αντίθετα μέρη άλλες πάλι περιοχές ακατακάλυπτες. Η Ρωσία πολύ καλά το ξέρει ότι η υπερβολική εξάπλωση μιας δύναμης δεν μπορεί παρά να προξενήσει στο τέλος στην ίδια μια ατονία ή μια παράλυση».
Το απόσπασμα προέρχεται από τους «Στοχασμούς στους παρόντες κρίσιμους καιρούς του Οθωμανικού Κράτους» του λόγιου Ευγένιου Βούλγαρη που έγραψε το 1772 κατά τη διάρκεια του δεύτερου ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774) και αναλύει την ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Ρωσική Αυτοκρατορία.
Λίγα χρόνια αργότερα ο Βούλγαρης θα γινόταν Αρχιεπίσκοπος Σλαβωνίου και Χερσώνος, στα εδάφη δηλαδή της σημερινής Ουκρανίας και τότε Νέας Ρωσίας. Στο υπόμνημά του διαπιστώνει ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται «εις το χείλος του κρημνού» και διαβλέπει τη μελλοντική διάλυσή της, ενώ εκφράζει μεταξύ άλλων τις προβλέψεις του και για τις αντιδράσεις που μπορεί να προκαλέσει στον δυτικό κόσμο μια ενδεχόμενη απόπειρα εξάπλωσης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. «Η Ρωσία δε χρειάζεται αποικήσεις, χρειάζεται οικήτορες», σημειώνει σε άλλο σημείο των Στοχασμών. Ο λόγιος δεν τα λέει αυτά στον οποιονδήποτε, αλλά στην αυτοκράτειρα Αικατερίνη τη Μεγάλη.
Ο ιστορικός Βασίλειος Σύρος εκτιμά πως η ουκρανική κρίση θα επιφέρει «γεωπολιτικό ανασχηματισμό» της διεθνούς σκακιέρας και θα αλλάξει ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο.
Με τις αναγκαίες προσαρμογές στη σημερινή εποχή, οι προβλέψεις του Βούλγαρη επαληθεύονται, όπως λέει στην «Κ» ο ιστορικός Βασίλειος Σύρος. «Οι παρατηρήσεις του Βούλγαρη είναι εξαιρετικά επίκαιρες αν αναλογιστεί κανείς ότι η τρέχουσα κρίση στην Ουκρανία φέρνει ξανά στο προσκήνιο ζητήματα τα οποία είχε πραγματευτεί ο Βούλγαρης στην εποχή του, ιδιαίτερα τους κινδύνους που εγκυμονούν οι επεκτατικές βλέψεις μιας χώρας και τη διατάραξη της ισορροπίας δυνάμεων και τις γενικότερες αντιδράσεις που μπορεί να προξενήσει μία εισβολή, όπως ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση της Ουκρανίας».
Ο ίδιος εκτιμά πως η ουκρανική κρίση θα επιφέρει έναν «γεωπολιτικό ανασχηματισμό» της διεθνούς σκακιέρας και θα αλλάξει ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο και την κοινωνία αν και οι επιπτώσεις θα φανούν αργότερα. «Η συσπείρωση του δυτικού κόσμου δείχνει πως όταν κάποιος υπερβεί τα όρια θα δεχθεί μια στρατευμένη απάντηση και αντίδραση. Από την άλλη ίσως κάποιοι αυταρχικοί ηγέτες ευνοούνται από αυτή την κατάσταση επειδή ακριβώς θα τους χρειαστεί η Δύση για να αναζητήσει λύσεις σε προκλήσεις που θα προκύψουν από την ουκρανική κρίση, όπως οι επιπτώσεις στην αγορά ενέργειας. Κάτι που με απογοήτευσε είναι ότι αν και η Ευρώπη ανταποκρίθηκε πολύ άμεσα στην υποδοχή προσφύγων από την Ουκρανία και αυτό είναι πολύ θετικό, δεν συνέβη το ίδιο με τους πρόσφυγες από τις χώρες του ισλαμικού κόσμου. Αυτό δείχνει ακριβώς μια υποκρισία στη Δύση», σημειώνει.
Ο κ. Σύρος μελετά την ιστορία των μεσαιωνικών χρόνων και στο βιβλίο του «Μεσαιωνική ισλαμική πολιτική σκέψη και σύγχρονη ηγεσία» (εκδ. Παπαζήση) κάνει μια ενδιαφέρουσα συγκριτική μελέτη των χαρακτηριστικών που διαμορφώθηκαν στις ισλαμικές χώρες και το πώς επηρέασαν την ευρωπαϊκή σκέψη περί ηγεσίας, πέρα από τις επιρροές που δέχτηκε από τη Ρώμη και την αρχαία Ελλάδα. Οι δύο παραδόσεις, ισλαμική και δυτική, μας λέει, «συγκλίνουν στην αντίληψη ότι ένας πετυχημένος ηγέτης πρέπει να επιδεικνύει αποφασιστικότητα, επιμονή στην υλοποίηση των στόχων του και συνάμα να είναι σε θέση να εμπνέει εμπιστοσύνη στον λαό ή στους υπηκόους του». Η βία και η επιβολή είναι χαρακτηριστικά της άσκησης εξουσίας, σημειώνει, αλλά κάθε κοινωνία αναπτύσσει διαφορετικά όρια ανοχής και αντανακλαστικά. «Η μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στη δυτική και ισλαμική παράδοση είναι η προσήλωση της πρώτης στα δημοκρατικά ιδεώδη και αξίες, που σε έναν βαθμό πηγάζουν από την αρχαία Ελλάδα αλλά φιλτραρίστηκαν μέσω νέων αναγνώσεων. Παρ’ όλα αυτά, παρατηρούμε ανησυχητικά φαινόμενα ανάδυσης αυταρχικών προτύπων πολιτικής συμπεριφοράς που δεν συνάδουν καθόλου με τις δημοκρατικές αρχές που πρεσβεύει ο δυτικός κόσμος».
Τι μπορούμε να μάθουμε από εκείνη την εποχή για τον τρόπο ηγεσίας του Βλαντιμίρ Πούτιν; Σε μια πρώτη προσέγγιση, μας λέει, ο πρόεδρος της Ρωσίας ενσαρκώνει το «μοντέλο ενός ισχυρού και φιλόδοξου ηγέτη, προσηλωμένου σε μια συγκεκριμένη ατζέντα» που όμως, συμπληρώνει, «δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει πρακτικές που παραπέμπουν στο παρελθόν και αποκλίνουν από έναν διεθνώς αποδεκτό κώδικα αξιών».
Ούτε νέοι Μέδικοι, αλλά ούτε νέα Αναγέννηση στον ορίζοντα
«Κάθε κρίση», μας λέει ο κ. Σύρος, «ευνοεί πολλές φορές αυταρχικές συμπεριφορές, οδηγεί σε ακρότητες και δίνει το έναυσμα ή τη δυνατότητα σε μέλη ή ομάδες της κοινωνίας να εκμεταλλευτούν αυτή την ταραχή για να ανέλθουν ως ισχυροί ηγέτες, όπως συνέβη και στη Φλωρεντία».
Ο ιστορικός αναφέρεται στην άνοδο του Οίκου των Μεδίκων και στην επικράτησή τους στη Φλωρεντία και στην Τοσκάνη από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα.
Η ιστορία τους, που έχει μεταφερθεί και στην ιταλική μικρή οθόνη, επηρέασε την Ιταλική Αναγέννηση και αποτελεί αντικείμενο μελέτης καθώς οι Μέδικοι κρατούσαν στα χέρια τους το εμπόριο, την πολιτική και την τέχνη της πανίσχυρης Φλωρεντίας.
Το αρχείο των Μεδίκων στη Φλωρεντία, το Medici Archive Project, αποτελεί μια μεγάλη πηγή αρχειακού υλικού και ντοκουμέντων –διαθέτει για παράδειγμα τρία εκατομμύρια επιστολές από τους εκπροσώπους των Μεδίκων στην Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και την Αμερική– και προσελκύει το ενδιαφέρον μελετητών διαφορετικών ειδικοτήτων.
Ο κ. Σύρος έχει αναλάβει τη διεύθυνση του προγράμματος Early Modern Greek Culture, το οποίο έχει στόχο να μελετήσει τη συμβολή της ελληνικής διασποράς στην πνευματική ζωή της Ιταλίας και των λογίων της εποχής που έζησαν λίγο νωρίτερα από την εποχή του Ευγένιου Βούλγαρη.
«Στην ύστερη Βυζαντινή περίοδο και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 υπήρξε ένα μεγάλο ρεύμα Βυζαντινών λογίων προς την Ιταλία και άλλες χώρες της Ευρώπης. Ειδικά η Φλωρεντία υπήρξε γόνιμο έδαφος για τη διάδοση και πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας», σημειώνει ο κ. Σύρος. Η δράση των Βυζαντινών λογίων στη Φλωρεντία και ολόκληρη την Ιταλία, συνεχίζει, επέδρασε καταλυτικά στη δημιουργία και διαμόρφωση της Ιταλικής Αναγέννησης. Ποιοι ήταν οι μεταβυζαντινοί «influencers» των γραμμάτων και της φιλοσοφίας στη Φλωρεντία;
«Ανάμεσά τους θα ενέτασσα οπωσδήποτε τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα και τον Βησσαρίωνα, καθώς και τον Ιανό Λάσκαρη, ο οποίος είχε άμεση πρόσβαση στον Λαυρέντιο των Μεδίκων τον Μεγαλοπρεπή (Lorenzo il Magnifico) και συνέβαλε καθοριστικά στον εντοπισμό και έκδοση αρχαίων ελληνικών έργων και στη συστηματική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής», μας λέει ο κ. Σύρος και μέσα από το ελληνικό πρόγραμμα του Medici Archive Project θα αξιολογηθεί εκ νέου η ελληνική επιρροή και πώς ιδέες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού εμφανίζονται από τον 15ο και τον 16ο αιώνα.
Το νέο υλικό
«Η ελληνική διασπορά της Αναγέννησης έθεσε μερικές από τις βάσεις πάνω στις οποίες αναπτύχθηκαν ευρύτεροι προβληματισμοί για την ελληνικότητα, τη σχέση με την αρχαία ελληνική κληρονομιά και τον ρόλο της Ορθοδοξίας. Υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία σχετικά με αυτά τα ζητήματα, αλλά παραμένει η ανάγκη να εκδοθεί και να παρουσιαστεί νέο υλικό από τα ιταλικά αρχεία», τονίζει.
Θα πρέπει να ανησυχούμε για την ανάδυση νέων Μεδίκων; Ο Βασίλειος Σύρος εκτιμά πως δεν θα συμβεί κάτι ανάλογο, τουλάχιστον για τα επόμενα χρόνια στην Ευρώπη. «Πιστεύω ότι πολλοί ηγέτες είναι τεχνοκράτες, προσπαθούν να λειτουργούν με αρχές και κανονισμούς. Δεν προβλέπω ούτε νέους Μεδίκους ούτε όμως μια νέα Αναγέννηση».
