Δυο-τρεις σκάρες (γύπες στην τοπική διάλεκτο) σε μια χαμηλή πτήση και ένας τρομακτικός ήχος δυνατού ανέμου με καλωσορίζουν, όχι πολύ φιλικά, στα Τεμένια, στα Λευκά Όρη. Τα φύλλα του παλαιού, προφυλλοξηρικού αμπελώνα είναι τώρα καταπράσινα και μοιάζουν σαν να προσπαθούν να κρατήσουν κοντά τους τα πρώτα δεμένα βλασταράκια που χοροπηδούν επιτόπια από τον αέρα. Χάρη στις ατέλειωτες χειμερινές λιακάδες, στη δροσιά που έρχεται υπόγεια από τα πιο ψηλά βουνά της, όταν τα χιόνια λιώνουν, και στο (για πόσο ακόμα;) υπέροχο κλίμα της Μεσογείου, τα αμπέλια στην Κρήτη μακροημερεύουν. Τα περισσότερα του νησιού βρίσκονται στον Νομό Ηρακλείου, γύρω από τις Αρχάνες, τα Πεζά, τις Δαφνές, ωστόσο όλοι οι νομοί διαθέτουν αμπελώνες (οινάμπελα και σταφιδάμπελα) σε μια έκταση που ξεπερνά τα 220.000 στρέμματα, από τη Σητεία μέχρι τα ορεινά του Ρεθύμνου και των Χανίων.
Το κρασί για την Κρήτη είναι ένα κύτταρο εκ των ων ουκ άνευ, αδιάσπαστο κομμάτι της ιστορίας της, με σημαντικές τομές στην κοινωνική ζωή, στο εμπόριο, στην τουριστική ανάπτυξη, για περισσότερα από 3.500 χρόνια. Αυτό αποκάλυψε πριν από κάποιες δεκαετίες η ανασκαφή στο Βαθύπετρο, η οποία έφερε στο φως μινωικό πατητήρι το οποίο υπήρχε στην έπαυλη που χτίστηκε εκεί γύρω στο 1580 π.Χ. Όταν, πολύ αργότερα, η Κρήτη κατακτήθηκε από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας (1211) και μέχρι το τέλος της Ενετοκρατίας (1669), από την Candia ταξίδευαν υπερπόντια περισσότερα από 100.000 πιθάρια και κρασοβάρελα με Μαλβαζία για να πωληθούν στο εξωτερικό.
Το κρασί για την Κρήτη είναι ένα κύτταρο εκ των ων ουκ άνευ, αδιάσπαστο κομμάτι της ιστορίας της, με σημαντικές τομές στην κοινωνική ζωή, στο εμπόριο, στην τουριστική ανάπτυξη, για περισσότερα από 3.500 χρόνια.
Από τον ζωικό ασκό στην εμφιάλωση
Στα νεότερα χρόνια, η οινοπαραγωγή γίνεται κληρονομιά και οικογενειακή υπόθεση. Πολλοί από τους παραγωγούς είναι κρασάδες τέταρτης και πέμπτης γενιάς, προερχόμενοι από φαμίλιες αμπελουργών ή επιχειρηματιών της εποχής, που ανέκαθεν είχαν την οινοπαραγωγή είτε ως κύρια είτε ως δεύτερη απασχόληση. Μια τέτοια ιστορία διηγείται ο Νίκος Μηλιαράκης για τον προπάππου του.
Κοντά στο 1900 ο Αντωνάκης Μηλιαράκης διατηρεί ένα χάνι στα Πεζά, για να εξυπηρετεί όσους ταξίδευαν από τον νότο του νομού προς το Ηράκλειο και χρειαζόταν να διανυκτερεύσουν, καθώς οι πόρτες της πόλης έκλειναν το βράδυ. Το χάνι του Αντωνάκη γίνεται γνωστό κυρίως για το κρασί που φτιάχνει. Πιθανολογείται πως ήταν μαρουβάς, το πιο φημισμένο και αγαπημένο είδος κρασιού μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου. Έως τότε όσοι έφτιαχναν κρασί το μετέφεραν μέσα σε ζωικούς ασκούς και έπειτα σε μικρά πιθάρια και το διακινούσαν με κάρα και ζώα. Τα τέσσερα παιδιά του Αντωνάκη φτιάχνουν το πρώτο οινοποιείο το 1932, πουλώντας κρασί σε ασκούς και βαρέλια.
Το 1952 γίνεται η πρώτη εμφιάλωση από τους Μηλιαράκηδες στα Πεζά και το 1959 η ετικέτα τους, Castello, από Κοτσιφάλι και Μανδηλάρι, εξάγεται στη Γαλλία. Την ίδια περίοδο εμφιαλώνουν και στην τότε πολυδύναμη Ένωση της Σητείας. Τη δεκαετία του 1970, δεν ήταν πολύ περισσότεροι από πέντε οι παραγωγοί εμφιαλωμένου προϊόντος. Το πιο διάσημο ήταν το κρασί Μίνως των Μηλιαράκηδων. Μέχρι τη δεκαετία του ’80 τα οινοποιεία που συσκευάζουν σε φιάλες διπλασιάζονται, ενώ τη δεκαετία του ’90 αρκετές οικογενειακές επιχειρήσεις εμφανίζονται. Παράλληλα, αναπτύσσεται ένα νέο μοντέλο τουρισμού και λειτουργούν κάποιες μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες της Ελούντας, που τα αλλάζουν όλα.
Από την Candia ταξίδευαν υπερπόντια περισσότερα από 100.000 πιθάρια και βαρέλια με Μαλβαζία για να πωληθούν στο εξωτερικό.
Δύο χαρισματικές προσωπικότητες σε συγχρονισμό
«Αφού είχα τελειώσει τις σπουδές μου στη Νομική Αθηνών και εργαζόμουν ήδη στην τράπεζα, στα τέλη του 1987 αποφάσισα να αφήσω τη δουλειά μου, καθώς αναγνώρισα μια δυναμική στον τουρισμό. Είδα μια επαγγελματική ευκαιρία και έτσι μπήκα στην εμπορική επιχείρηση ποτών που είχε ο πατέρας μου – ήταν αντιπρόσωπος κάποιων μεγάλων σημάτων. Υπήρχαν ήδη σημαντικά ξενοδοχεία, όπως το Μinos Βeach, το Εlounda Βeach, το Εlounda Μare και το Mirabello. Συνειδητοποίησα τότε πως υπήρχε ανάγκη να εξυπηρετηθούν οι πελάτες αυτών των ξενοδοχείων κι έτσι αποφάσισα να προσανατολιστώ στα premium προϊόντα της αγοράς», λέει η Μαργαρίτα Σιγανού, CEO της Σιγανός A.E. Η ίδια και οι συνεργάτες της υπήρξαν ευαγγελιστές των πλεονεκτημάτων του κρητικού αμπελώνα, πίστεψαν στη δυναμική των γηγενών σταφυλιών και στάθηκαν δίπλα στους παραγωγούς, στον αγώνα των δεύτερων να βελτιώσουν συνολικά το προϊόν τους – ποιότητα, εμφάνιση, ταυτότητα. Η ανοδική πορεία των πωλήσεων έπεισε και εστιάτορες να προτιμήσουν και να υποστηρίξουν τους ντόπιους οινοπαραγωγούς, με βασικό επιχείρημα το γεγονός πως κανένα άλλο κρασί, παρά μόνο το κρητικό, δεν κομπλιμεντάρει περισσότερο την ντόπια κουζίνα. Η Μαργαρίτα πίστεψε στην υπεραξία του κρητικού αμπελώνα και φρόντισε για την καθιέρωση των Κρητών παραγωγών στην αγορά, κάτι που συνεχίζει έως σήμερα.
Μέχρι τις αρχές του 1990, κρητικό κρασί σήμαινε πολυποικιλιακός οίνος. Τα περισσότερα αμπέλια ήταν field blends. Η Ένωση Πεζών, η Ένωση Ηρακλείου και Αρχανών, η Creta Olympias αλλά και μεγάλοι παραγωγοί, όπως η οινοβιομηχανία Μπουτάρη και Αλεξάκη, που έφτιαχνε τα περίφημα Vin De Crète, οινοποιούσαν χαρμάνια. Αυτά τα blends σίγουρα περιείχαν Βιδιανά και Βηλάνες, αλλά κανείς δεν έδινε σημασία στις γηγενείς ποικιλίες την ώρα που η αγορά κραυγαλέα αναζητούσε διεθνή και γαλλικά σταφύλια, τα οποία θεωρούνταν ανώτερα. Η κουβέντα για τα ντόπια σταφύλια δεν είχε ανοίξει πριν από το 1996 και όποιος έκανε single vineyard κρασί θεωρούνταν εκκεντρικός. Το 1998 ο Μανώλης Λυραράκης εμφιαλώνει τον Μυστικό Δείπνο από Κοτσιφάλι και Syrah, ένα από τα πρώτα καλά δείγματα της νέας εποχής του κρητικού αμπελώνα. Πέντε παλέτες από αυτό το κρασί πουλήθηκαν στην Αυλή, το εστιατόριο του Ρεθύμνου με έτος ίδρυσης επίσης το 1987, όταν η Κατερίνα Ξεκάλου δημιούργησε το γαστρονομικό σπίτι της. Θα έλεγε κανείς τότε πως πρόκειται για μια επιχείρηση κάπως παράταιρη για τα δεδομένα της εποχής. Η Κατερίνα, φοιτήτρια στο Πολιτικό της Νομικής, επιστρέφει στον τόπο καταγωγής της κάθε καλοκαίρι, για διακοπές στα Κούμια Ρεθύμνου. Βλέποντας το εγκαταλελειμμένο οίκημα στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου, σχεδόν ετοιμόρροπο, με έναν κήπο ονειρικό, αποφασίζει να στεγάσει εκεί το εστιατόριο των ονείρων της. Με τον ενθουσιασμό της ηλικίας, με άγνοια κινδύνου και βασικές μαγειρικές αναφορές την κουζίνα της γιαγιάς και της μητέρας της, θέλει και καταφέρνει να σερβίρει στην Αυλή τα καλύτερα: από φουριάρικο κατσίκι και παλαιωμένες γραβιέρες μέχρι φιλέτο με σος μαδέρα και γαλλικά επιδόρπια.
Όσο για το κρασί; Μέχρι το 1991 σερβίρει τα πέντε εμφιαλωμένα που παράγει το νησί, το Lac Des Roches Μπουτάρη και το Ruby του Καλλιγά. Μόλις εμφανίζεται η οινοποιεία Χατζημιχάλη, η ίδια αγοράζει μεγάλες ποσότητες από τις ετικέτες τους, ενώ το 1993 γίνεται στην Αυλή η πρώτη παρουσίαση πειραματικού κρασιού, για την ετικέτα Σπιθάρη Χατζημιχάλη. Η Ξεκάλου το 1987 φύτεψε τον σπόρο για την πρώτη Οινοθήκη του νησιού και για ένα από τα πρώτα wine bars της χώρας, στον χώρο που ξεκίνησε ως κάβα της Αυλής και ανεξαρτητοποιήθηκε. Το 2000 στο μαγαζί της έβρισκε κανείς 470 ετικέτες κρασιού από όλη τη χώρα. Χρόνια αργότερα, από μια τυχαία συνάντηση θα μάθει πως το οίκημα, που χρονολογείται από το 1630, ήταν κρασαποθήκη ενός ντόπιου εμπόρου. Σήμερα στην Οινοθήκη είναι διαθέσιμες 140 ετικέτες, μεταξύ των οποίων ένας μεγάλος αριθμός κρητικών.
Μέχρι το 1996 όποιος έκανε single vineyard κρασί θεωρούνταν εκκεντρικός.
Η ισχύς εν τη ενώσει
Περίπου στις αρχές του 2000, πολλοί οινοποιοί δεύτερης και τρίτης γενιάς είχαν επιστρέψει στην Κρήτη μετά από σπουδές ή εργασία στο εξωτερικό και ετοιμάζονταν να αναλάβουν ή είχαν ήδη αναλάβει καθήκοντα στα οικογενειακά οινοποιεία. Τότε εκφράστηκε για πρώτη φορά η ανάγκη της συλλογικότητας. Είχε ενεργοποιηθεί με κάποιον τρόπο μια νέα γενιά, που λειτούργησε ως μαγιά για την επόμενη μέρα. «Το πιο σημαντικό ήταν ότι κάναμε παρέα, ήμασταν συναγωνιστές και συνεννοούμασταν, γι’ αυτό και παροτρύναμε και άλλα οινοποιεία, μικρά, μεσαία, μεγάλα, και από τη Δυτική Κρήτη, να έρθουν κοντά», εξηγεί ο Νίκος Δουλουφάκης. Ο ίδιος, μαζί με τον Λυραράκη, τον Ταμιωλάκη και τον Μηλιαράκη, ήταν από τους πρώτους που ξεκίνησαν να συζητούν για το μέλλον του κρητικού αμπελώνα, την προσήλωση στις γηγενείς ποικιλίες, τον οινοτουρισμό, μέχρι που το 2006, με τις συζητήσεις να έχουν ωριμάσει, δημιούργησαν το Δίκτυο Οινοποιών Κρήτης, στο οποίο 16 οινοποιεία υπέγραψαν ως ιδρυτικά μέλη με σκοπό να βοηθήσουν στην αναγνωρισιμότητα του κρητικού κρασιού και στην ανάπτυξη του οινοτουριστικού τομέα.
Σήμερα, το δίκτυο Wines of Crete μετράει 36 οινοποιεία-μέλη, κυρίως από το Ηράκλειο και το Λασίθι, συμμετέχουν μάλιστα και συνεταιρισμοί. Τα οινοποιεία των Χανίων και του Ρεθύμνου είναι επίσης ένας φορέας, ωστόσο όλοι μαζί κάνουν γόνιμες συζητήσεις που μπορεί να οδηγήσουν στη συνένωση όλων των περιοχών σε ένα δίκτυο.
Τι κατάφεραν όλοι μαζί; Να αναγνωριστούν ως οινοπαραγωγός περιοχή με σημαντική αξία λόγω του πλούτου των παλιών ποικιλιών και να μιλήσουν γι’ αυτές φωναχτά. Βηλάνα, Βιδιανό, Δαφνί, Θραψαθήρι, Κοτσιφάλι, Λιάτικο, Μαλβαζία, Μανδηλάρι, Μοσχάτο Σπίνας, Πλυτό και Ρωμέικο βρίσκονταν ανακατεμένα μέσα σε αμπέλια, ρίζες χαμένες και ξεχασμένες. «Μετά την εισαγωγή της φυλλοξήρας το 1970 και μετά τη μεγάλη προσβολή το 1980, κάποια παλιά ντόπια κλήματα βγήκαν στο περιθώριο. Οι παλιοί αμπελουργοί έπαιρναν μάτια από τα παλιά αμπέλια για να φυτέψουν ένα νέο. Έτσι, σε μια έκταση φυτεμένη με Βηλάνα το 1980 βρίσκουμε πρέμνα από Θραψαθήρι, Βιδιανό και Ταχτά», αναφέρει ο Δουλουφάκης, οινοποιός τέταρτης γενιάς, που από νωρίς ασχολήθηκε με τα τοπικά κρασοστάφυλα. Αποφάσισαν να τις ξεχωρίσουν, να αναβιώσουν ολόκληρους αμπελώνες και έτσι έκαναν ντεμπούτο σε μονοποικιλιακές οινοποιήσεις. Τότε όλη η Ελλάδα και αρκετές ακόμα χώρες έστρεψαν το βλέμμα προς τον υπέροχο νότο, την εύφορη γη με τους πρόθυμους παραγωγούς που κατάφεραν σε λιγότερο από μία δεκαετία να μας δείξουν τον θησαυρό που έχουν, ενωμένοι. Παρόλο που τα ονόματα των κρασιών είναι δύσκολο να τα προφέρει, πόσω μάλλον να τα θυμάται κάποιος που δεν μιλάει την ίδια γλώσσα, τα κρητικά κρασιά άρχισαν να εξάγονται μαζικά σε Γερμανία, Αμερική και πολλές ακόμα χώρες. Σήμερα υπάρχουν οινοποιεία που εξάγουν περισσότερο από το 60% της παραγωγής τους. Το Βιδιανό θεωρείται έως τώρα η σημαία τους, είναι το γκανιάν από τα λευκά, ενώ ένα από τα πιο δημοφιλή χαρμάνια είναι το Κοτσιφάλι με Syrah, ετικέτα που συναντάμε στις γκάμες πολλών παραγωγών. Το Λιάτικο επίσης έχει σηκώσει ανάστημα (βλ. σελ. 98).
Το 2006, με τις συζητήσεις να έχουν ωριμάσει, δημιουργήθηκε το Δίκτυο Οινοποιών Κρήτης με 16 οινοποιεία ως ιδρυτικά μέλη.
Κρασιά-σελιδοδείκτες
Σε αυτά τα χρόνια κάποιες ετικέτες έχουν καταφέρει να ξεχωρίσουν για το στιλ ή τα μοναδικά χαρακτηριστικά τους. Με τυχαία σειρά αναφέρω τον Μελισσινό, από Θραψαθήρι και Sauvignon Blanc, ένα σπάνιο πάντρεμα ποικιλιών, των αδελφών Πατεριανάκη από το χωριό Μελέσες. Οικογένεια αμπελουργών, οι Πατεριανάκηδες λειτουργούν το πρώτο βιολογικό οινοποιείο στο νησί το 1996, με τον Γιώργο και την Πόπη στο τιμόνι και σήμερα τις δύο κόρες, Εμμανουέλα και Νίκη, να έχουν αναλάβει. Το 3,14 είναι μια ετικέτα ήπιας οινοποίησης, ενώ σε λίγες εβδομάδες αναμένεται το νέο τους Ασύρτικο, σε magnum, σοδειά του 2021, που έχει μείνει έναν χρόνο στο βαρέλι. Οι δύο δραστήριες κυρίες έχουν επενδύσει αρκετά και στην παραγωγή εμφιαλωμένης τσικουδιάς και κυκλοφορούν δύο μονοποικιλιακά αποστάγματα από Κοτσιφάλι και Βιδιανό.
Ξεχωρίζουν, η σταθερή αξία Διαμαντόπετρα του Διαμαντάκη, ο Κέδρος από Λιάτικο, η Πλακούρα από Μανδηλάρι και η Βηλάνα Πυροβολικές του Λυραράκη – μία από τις πιο ωραίες Βηλάνες. Ο Λυραράκης διαθέτει ένα από τα πιο οργανωμένα και καλόγουστα επισκέψιμα οινοποιεία στο Ηράκλειο. Αξίζει να αναζητήσει κανείς τα κρασιά του και να τα απολαύσει στον τόπο παραγωγής τους. Το Μοσχάτο Σπίνας Κουρκουλού στο Ρέθυμνο, που βραβεύτηκε στον Διαγωνισμό Θεσσαλονίκης με Χρυσό Μετάλλιο, new entry στη λίστα με τα ωραία και σπουδαία, μετά από μόλις πέντε χρόνια λειτουργίας του οινοποιείου, αλλά και το πλέον κλασικό και ζωηρό Μοσχάτο Σπίνας του Στραταριδάκη.
Από το terroir των Χανίων σημειώνω το Euphoria του Ντουράκη, ένα γλυκό κρασί που δείχνει τις δυνατότητες του Ρωμέικου. Βέβαια, όταν σκέφτομαι Ρωμέικο, δεν μπορώ παρά να οδηγηθώ και στον Βατόλακκο. Τι κι αν οι περισσότεροι γνωρίζουν το Κτήμα Μανουσάκη για την εξαιρετική δουλειά που κάνει με κάποιες μεσογειακές ποικιλίες; Μάλιστα εδώ παράγεται ένα από τα νοστιμότερα Mourvèdre και ένα από τα πιο ντελικάτα Roussanne στη λεκάνη της Μεσογείου. Αλλά, αλήθεια, έχετε δοκιμάσει αυτό το τόσο διαφορετικό, αλμυρό και ορυκτό Ρωμέικο; Στο ίδιο σημείο που βρίσκονται τα θεμέλια του πατρικού της σπιτιού, η Αλεξάνδρα Μανουσάκη από το 2007 χτίζει ένα ολόδικό της σύμπαν, αποτελούμενο από πολύ ποιοτικό κρασί, αυθεντικό κρητικό φαγητό, τέχνη σε πολλές μορφές και εγκάρδια υποδοχή. Το οινοποιείο, που εκτεινόταν στην αρχή σε ένα μόλις δωμάτιο λίγων τετραγωνικών, με την Αλεξάνδρα, άρτι αφιχθείσα από την Ουάσιγκτον, να μιλάει σπαστά ελληνικά, είναι σήμερα πρότυπο επισκέψιμου, που καταφέρνει να διατηρεί ψηλά τόσο τον πήχη των κρασιών όσο και της οινοτουριστικής εμπειρίας. Το Alexandra’s είναι ένα απίθανο value for money κρασί, από Syrah, Mourvèdre και Grenache, του οποίου την ετικέτα έχει φιλοτεχνήσει η ίδια.
Μερικά χιλιόμετρα πιο ανατολικά, ο Νίκος Καραβιτάκης, αναντάμ παπαντάμ οινοποιός, εργάζεται σε 150 ιδιόκτητα στρέμματα, ενώ άλλα τόσα είναι τα συνεργαζόμενα. Από το 2010 που ανέλαβε, δίνει έμφαση στα single vineyards και σε ντόπια σταφύλια. «Επικεντρωθήκαμε σε μεγάλο βαθμό στο Βιδιανό και στο Λιάτικο, δύο ποικιλίες στις οποίες πιστεύω πολύ. Έχουμε τετραπλασιάσει την παραγωγή μας και πλέον πλησιάζουμε το 40% σε εξαγωγές», γράφει ο Νίκος μέσα στο αεροπλάνο που τον πηγαίνει στην Αμερική για νέες συμφωνίες και συνεχίζει: «Σταδιακά κυκλοφορούμε μια σειρά νέων κρασιών ήπιας παρέμβασης, με γηγενείς ζύμες από Βιδιανό, Λιάτικο και Κοτσιφάλι, αλλά στοχεύουμε και στη δημιουργία μιας σειράς κρασιών βασισμένων στο Ρωμέικο, με σκοπό τη δημιουργία ενός μαρουβά βασισμένου στην παραδοσιακή τεχνική». Δοκιμάστε το Κοτσιφάλι 2018 Γηγενείς Ζύμες, αν θέλετε να ανακαλύψετε το πιο κομψό κρασί αυτής της ποικιλίας. Το Βιδιανό της Μαλίχιν, το Ρωμέικο Αόρι, το Βιδιανό του Θαλασσινού αλλά και το απίθανο και βιολογικό του Ζουμπεράκη. Όλα ένα κι ένα.
Στα φετινά Οινοτικά, στη διοργάνωση του Ηρακλείου, μέτρησα περισσότερους από 36 παραγωγούς – συνολικά το νησί υπολογίζεται πως διαθέτει 55. Δοκίμασα περισσότερα από 40 κρασιά σε μερικές ώρες, χωρίς να έχω καταφέρει να μυρίσω ούτε το ένα τέταρτο της παραγωγής τους. Μου έκανε εντύπωση το ότι οι περισσότεροι από τους παραγωγούς, αν όχι όλοι, διαθέτουν κατά μέσο όρο 15-18 ετικέτες, γαλλικές, ντόπιες, δεξαμενής, παλαιωμένες, κάποιες μαζικές, κάποιες αρκετά ρουστίκ, άλλες μιας ενδιάμεσης κατηγορίας, κρασιά που δεν είναι ούτε για κάθε μέρα αλλά ούτε και γαστρονομικά.
Δεν θα σταθώ στις αστοχίες. Πάντοτε με καλή διάθεση προσεγγίζω τα προϊόντα των Κρητών παραγωγών. Τώρα όμως σκέφτομαι φωναχτά: μετά από τόσα χρόνια που μας έχουν δείξει τον θησαυρό που διαθέτουν, ίσως έχει έρθει η ώρα να πειραματιστούν περισσότερο και να δείξουν τι παραπάνω μπορούν να κάνουν με αυτόν.
+ 19 κρασιά που αξίζει να αναζητήσετε
Μιχαλάκη These – Ασύρτικο, Βιδιανό, Sauvignon blanc
Αλεξάκη – Βιδιανό
Eνδοχώρα Κροστάνδη – Syrah
Χαραλαμπάκη – Malvazia Aromatica
Γαβαλάς Φραγκόσπιτο – Μαλβαζία, Μοσχάτο Σπίνας
Μαραγκάκης 8η Τέχνη – Βιδιανό
Παρασκευάς Lagara – Μανδηλάρι
Αμαργιωτάκης – Θραψαθήρι
Διγενάκης – Βιδιανό
Ζαχαριουδάκης Κώδιξ – Ασύρτικο, Μοσχάτο Σπίνας
Κλάδος Great Hawk – Μοσχάτο Σπίνας, Βιδιανό
DAF Άσπρη Γη ροζέ – Μοσχάτο Σπίνας, Λιάτικο
Ευφροσύνη Νυχτοπούλι – Κοτσιφάλι, Λιάτικο
Λουλούδης Διθύραμβος ροζέ – Λιάτικο
Τιτάκης Impetus – Μοσχάτο Σπίνας, Malvazia aromatica
Μενεξές Chromata – Βηλάνα, Βιδιανό
Ανώσκελη Άνω Πλαγιά – Βιδιανό, Βηλάνα, Ασύρτικο
Πνευματικάκης Αλώβητος – Κοτσιφάλι
Λουπάκη Χάδι – Βηλάνα
Κεντρική φωτογραφία: Μια παρέα με λύρες και κρασί στην Κρήτη του Μεσοπολέμου, από το αρχείο του Νίκου Ψιλάκη.
