Κριστιάν Μπολτανσκί: Μνημείο στον ανώνυμο άνθρωπο
Ο Γάλλος εικαστικός Κριστιάν Μπολτανσκί φωτίζει τα «Βλέμματά» του
με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσής του στην Αθήνα.
Tης Μαρίας Κατσουνάκη
Παραμέριζε τα βλέμματα των Αθηναίων, αποτυπωμένα σε αλλεπάλληλα
διαφανή ριντό, περπατώντας ανάμεσά τους για να ελέγξει τον
υποκίτρινο, θαμπό, φωτισμό και να κάνει μικρές διορθωτικές
παρεμβάσεις. Οταν ο τεχνητός αέρας έδωσε κίνηση στα υφάσματα, η
ανάδευση θύμισε ακούσιο ξεφύλλισμα βιβλίου, σκίρτημα της μνήμης ή,
όπως υποστηρίζει ο ίδιος ο Κριστιάν Μπολτανσκί, τον παλμό της
καρδιάς. Τα «Βλέμματα», η έκθεση του Γάλλου καλλιτέχνη που
εγκαινιάζεται μεθαύριο, Τρίτη 8 Οκτωβρίου στη Στέγη Γραμμάτων και
Τεχνών, σε επιμέλεια της Μαριλένας Β. Καρρά, είναι μια σύνθετη
εμπειρία όπως και κάθε βήμα, εξάλλου, του 69χρονου Μπολτανσκί από
τη δεκαετία του ’70, στη διάρκεια της οποίας καθιερώθηκε
διεθνώς.
«Μου θυμίζετε τον Χίτσκοκ!» του λέει η φωτογράφος Ελισάβετ Μωράκη,
ενώ ανασηκώνει τις κουρτίνες για να βρει το σωστό σημείο για τη
φωτογράφιση. Πράγματι, καθώς τον τοποθετεί προφίλ, κάτω από το φως
θυμίζει στενό συγγενή του σκηνοθέτη. Και, όπως ο χώρος το
επιτρέπει, οι συνειρμοί πυκνώνουν: το μυστήριο που αναδίνει,
αναμεμειγμένο με μια μεταφυσική αίσθηση, έχει τη δύναμη να
μετατρέψει τον θεατή και σε προσκυνητή. Τα «Βλέμματα»
συγκεντρώθηκαν από τυπωμένες ασπρόμαυρες φωτογραφίες ταυτότητας.
Στο κάλεσμα ανταποκρίθηκαν 130 Αθηναίοι. Ο εικαστικός επέλεξε,
τελικά, να επεξεργαστεί 50 βλέμματα που «μας κοιτάζουν και τα
κοιτάζουμε».
Ο Κριστιάν Μπολτανσκί έχει επισκεφθεί την Ελλάδα και στο παρελθόν.
Το 2006 συμμετείχε στον «Μεγάλο περίπατο» του Εθνικού Μουσείου
Σύγχρονης Τέχνης που απλωνόταν στον πεζόδρομο Διονυσίου Αρεοπαγίτου
– Αποστόλου Παύλου – Ερμού. Τα έργα του περιστρέφονται γύρω από τη
μνήμη, από πρόσωπα που, συνήθως, δεν βρίσκονται πια ανάμεσά μας.
Και όπως λέει ο ίδιος, η ιδέα του είναι μία και η ίδια: ο θάνατος.
Στο καφέ της Στέγης όπου συναντηθήκαμε, πριν περιηγηθούμε για λίγο
στην υπό διαμόρφωση ακόμα έκθεση, η τηλεόραση πρόβαλε εικόνες από
τα μέλη της Χρυσής Αυγής που αφέθηκαν ελεύθερα.
Πολύ Ευρωπαίος
Παρότι αποφεύγει την πολιτική συζήτηση, το σχόλιό του είναι σαφές:
«Ο πραγματικός κίνδυνος της Ευρώπης είναι η άνοδος του φασισμού. Η
κρίση γέννησε τον ναζισμό. Είναι άνθρωποι δυστυχισμένοι, πιστεύουν
ότι αυτοί που τους εξουσιάζουν δεν εμπνέουν τον σεβασμό, πιστεύουν
ότι είναι κλέφτες…». Δηλώνει ο ίδιος σοσιαλδημοκράτης και
πιστεύει ότι «μια συνεργασία ανάμεσα σε σοσιαλδημοκράτες και
φιλελεύθερους μπορεί να αποτελέσει ανάχωμα για την επέκταση του
φασισμού, αφού καμία αριστερή επανάσταση δεν μπορεί πλέον να
γίνει». Του εξηγούμε ότι η Χρυσή Αυγή δεν είναι ακροδεξιό αλλά
ναζιστικό κόμμα, ότι δεν πρόκειται για κόμμα αλλά για «εγκληματική
συμμορία». «Οι φασίστες στη Γαλλία δεν είναι διάβολοι, είναι
δυστυχισμένοι άνθρωποι. Εάν ήταν διάβολοι θα ήταν τα πράγματα πιο
εύκολα», υπογραμμίζει. «Αλλά αγαπούν τα παιδιά τους, έχουν φίλους,
είναι όπως εμείς. Και αυτό είναι το δύσκολο. Νομίζω ότι τα μόνα
όπλα κατά του φασισμού είναι η λειτουργία των νόμων, του
Συντάγματος, και πολιτικοί που θα σκέφτονται συλλογικά και όχι
ατομικά».
«Μπορεί ο πολιτισμός, η τέχνη, να αναχαιτίσουν την παρακμή; Η
Ευρώπη γερνάει, πεθαίνει, ακούγεται από παντού», παρατηρούμε. «Ποια
παρακμή;» αντιδράει. «Πάντα υπήρχε. Απευθύνεστε σε κάποιον που
είναι… πολύ Ευρωπαίος. Ο κόσμος πάει προς το καλύτερο. Ασθένειες
θεραπεύονται, η φτώχεια είναι πιο περιορισμένη. Πρέπει να
αποδραματοποιήσουμε λίγο τον τρόπο που σκεφτόμαστε».
«Εζησα καλά, τη χάρηκα τη ζωή»
– Τα «Βλέμματα» είναι μια έκθεση αφιερωμένη στον ανώνυμο
άνθρωπο;
– Ναι, είναι ένα μνημείο του ανωνύμου ανθρώπου. Σε καθέναν από εμάς
αναλογεί ένα μνημείο. Καθένας από εμάς είναι μοναδικός και
σημαντικός. Θα ήθελα, με την έκθεση,να προκαλέσω ένα συναίσθημα
στους ανθρώπους. Και αναστοχασμό, γιατί όλα, πλέον, τρέχουν με
μεγάλη ταχύτητα.
– Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο «κοιτώ» και στο «βλέπω»;
– Τον Γενάρη του 2010 ξεκίνησα τη δημιουργία ενός έργου στην
Τασμανία. Τέσσερις κάμερες καταγράφουν 24 ώρες το 24ωρο το ατελιέ
μου στο Παρίσι, είτε βρίσκομαι εγώ εκεί είτε όχι. Οι εικόνες
στέλνονται σε μια σπηλιά, ειδικά διαμορφωμένη, στην Τασμανία.
Πρόκειται για ένα συμβόλαιο που έχω υπογράψει με έναν πολύ πλούσιο
συλλέκτη, τον Ντέιβιντ Γουόλς, ο οποίος έκανε μια περιουσία με
στοιχήματα. Στοιχημάτισε λοιπόν ότι θα πεθάνω τα επόμενα οκτώ
χρόνια. Περιμένοντας, μου καταβάλλει μηνιαίο μισθό. Εάν πεθάνω
νωρίτερα θα κερδίσει, εάν πεθάνω αργότερα κερδίζω εγώ. Εν τω
μεταξύ, συγκεντρώνονται τα dvd, αλλά όσο ζω δεν μπορεί να τα
εκμεταλλευτεί! Ηθελα πάντα να τοποθετήσω τη ζωή μου σε ένα κουτί!
Με αυτό το έργο, το κατορθώνω. Είναι ένας διασκεδαστικός τρόπος να
μιλήσουμε για τον θάνατο, αποδραματοποιώντας τον. Αγαπώ πολύ τη
ζωή. Εζησα καλά, τη χάρηκα… Voila!
«Φρικτοί άνθρωποι μπορεί να αγαπούν πολύ ωραία πράγματα στην
τέχνη»
– Διερευνάτε τη «μικρή μνήμη» σε αντίστιξη με τη «μεγάλη μνήμη» που
εμπεριέχεται στα βιβλία. Τη «μικρή μνήμη» που, όπως λέτε,
διαμορφώνει τη μοναδικότητά μας και χάνεται με τον θάνατο. «Μικρή
μνήμη» μπορεί να είναι και ένα βλέμμα. Αναφέρεστε σε χρόνο βιωμένο
ή σε χρόνο χαμένο;
– Καθένας από εμάς είναι μοναδικός. Η μνήμη είναι κάτι σημαντικό
και εύθραυστο. Τόσο η ατομική όσο και η συλλογική. Εχετε, για
παράδειγμα, τη μνήμη των προγόνων σας ή ενός σπιτιού και αυτή
γεννιέται και χάνεται μαζί σας. Είναι βιωμένος χρόνος,
κατασκευασμένος. Ο όγκος της γνώσης χάνεται μαζί με τον άνθρωπο. Με
απασχολούσε ανέκαθεν αν μπορούμε να δώσουμε μάχη για τη λήθη.
– Μπορούμε;
– Ασφαλώς όχι. Είναι δεδομένη η αποτυχία. Οπως δεν μπορούμε να
αντιπαρατεθούμε στον θάνατο, δεν μπορούμε και στη λήθη.
– Τι είδατε στο βλέμμα των Αθηναίων;
– Τίποτα δεν είδα!
– Σε σχέση με άλλα εννοώ…
– Εάν εννοείτε παλαιότερες φωτογραφίες μου, ήταν πιο φορτισμένες.
Αφορούσαν βλέμματα ανθρώπων που αντιστάθηκαν στους ναζί, για
παράδειγμα, νεκρών ανθρώπων. Αυτά είναι πιο ουδέτερα. Είναι σαν
συνέχεια της δουλειάς μου, που είχα κάνει στο «Μεγάλο περίπατο».
Διέτρεχε τις ηλικίες του προσώπου που είχα επιλέξει, ενώ μια
ηχητική εγκατάσταση μετρούσε τον χρόνο. Επανέρχομαι στο ίδιο θέμα:
τον χρόνο που περνάει. Τα ερωτήματα που θέτω είναι πάντα σε σχέση
με το τέλος, τον θάνατο, με το τυχαίο, με την ενοχή.
– Τα «Βλέμματα» είναι μια σύνθεση της δουλειάς σας;
– Ενα συλλογικό πορτρέτο των κατοίκων της Αθήνας.
– Πείτε κάτι για τους κατοίκους…
– Ανθρωποι. Τίποτε άλλο. Μερικές φορές, ξέρετε, αισθάνομαι όπως
ένας ζωγράφος – περιηγητής της Αναγέννησης, που τον καλεί κάποιος
πρίγκιπας ή επίσκοπος στην αυλή του… Ας πούμε λοιπόν ότι είμαι
προσκεκλημένος από κάποιον άρχοντα ή επίσκοπο των Αθηνών για να
κάνω ένα fresco (σ.σ. νωπογραφία) για τους Αθηναίους, με τα
βλέμματά τους, με τους ήχους της καρδιάς τους, με τον χρόνο που
περνάει.
Είμαι ουμανιστής
– Εχετε έρθει σε μια Αθήνα εντελώς διαφορετική από αυτήν που
επισκεφτήκατε πριν από χρόνια…
– Το ξέρω. Αλλά δεν μπορώ να μιλήσω για την κατάσταση ενός τόπου
στον οποίο δεν μένω. Είμαι ουμανιστής, όχι πολιτικός. Οταν έρχομαι
στην Αθήνα και μένω για λίγες μέρες σε ένα ωραίο ξενοδοχείο, δεν
μπορώ να ξέρω τι συμβαίνει στους δρόμους. Αυτό θα σας το πει
καλύτερα ένας Ελληνας καλλιτέχνης, άνθρωποι που υποφέρουν από την
κρίση άμεσα.
– Εσάς δεν σας αγγίζει η κρίση;
– Αυτό που είναι παγκόσμιο σε σχέση με το επάγγελμά μου είναι ότι
δεν υπάρχουν πια κρατικά χρήματα για τον πολιτισμό. Στα νιάτα μου,
τόσο τα μουσεία όσο και οι καλλιτέχνες μπορούσαν να υποστηρικτούν
από επιχορηγήσεις. Για να γίνει σήμερα μια έκθεση στο Μπομπούρ,
πρέπει να βρεθούν χρήματα από άλλες πηγές, από χορηγίες. Αυτό είναι
θλιβερό για μένα και αποτελεί τεράστια αλλαγή.
– Τι μπορεί να προσφέρει η τέχνη σήμερα;
– Οχι σπουδαία πράγματα, φοβάμαι. Μπορώ να πω ότι μου αρέσει ο
Σούμπερτ, αλλά και οι ναζί άκουγαν Σούμπερτ. Φρικτοί άνθρωποι
μπορεί να αγαπούν πολύ ωραία πράγματα στην τέχνη. Ας πούμε ότι η
τέχνη θέτει ερωτήματα και οι καλλιτέχνες δεν έχουν τις απαντήσεις.
Μπορούν να μας βοηθήσουν να αισθανθούμε καλύτερα, να μοιραστούμε
μια κοινή εμπειρία…
– Ενα παράδειγμα;
– Τη μυρωδιά του καφέ το πρωί πριν ξεκινήσει η μέρα… Κάτι πολύ
περιορισμένο. Ενας καλλιτέχνης μπορεί να το ανακαλέσει στη μνήμη,
να μας κάνει να το αισθανθούμε και πάλι. Αυτά τα πολύ μικρά
πράγματα, που καλλιεργούν την επικοινωνία.
