Τον αποκαλούν Ρέμπραντ της Video art και έργα του παρουσιάζονται αυτές τις μέρες στο ΕΜΣΤ. Δεκατρία βίντεο από τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του μεγάλου καλλιτέχνη, όλα της μόνιμης συλλογής του Μουσείου. Διότι το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης είναι πάνω απ’ όλα. Τέχνη, όχι μόνον πολιτική και όσα συμβαίνουν εκεί το τελευταίο καιρό.
Ο Μπιλ Βιόλα είναι βέβαια ο μάγος ενορχηστρωτής της βίντεο εικόνας. Αμερικανός, γεννημένος στη Νέα Υόρκη το ’51 ξεκίνησε την ενασχόλησή του με το Μέσο του βίντεο στις αρχές του ’70. Η Sony Portapak είχε ήδη κυκλοφορήσει στην αγορά από το ’67 την πρώτη φορητή βιντεοκάμερα με μαγνητόφωνο που έδινε τη δυνατότητα σε καλλιτέχνες και μη να βιντεογραφούν και να ηχογραφούν άμεσα.
Φοιτητής ηλεκτρονικής μουσικής και ζωγραφικής στο πανεπιστήμιο Syracuse της Νέας Υόρκης ο Βιόλα κάνει την πρώτη του βιντεοταινία «Τα άγρια άλογα» και εργάζεται ως βοηθός του Nam June Paik πρωτοπόρου δημιουργού της τέχνης των Media και της Video art. Ο Πάικ προφητεύει τη δύναμη των ηλεκτρονικών μέσων λέγοντας «Τα μέσα δεν είναι απλά γλυπτική, είναι η τέχνη του χρόνου όπου το μέλλον είναι το τώρα».
Και η Video art γεννιέται
Ανοίγει έτσι ένας δρόμος αυτοαναφοράς και ενδοσκόπησης. Ενας δρόμος όπου το έλασσον αναγορεύεται αυτοστιγμεί σε μείζον, λόγω της ευκολίας καταγραφής, αποτύπωσης και αναπαραγωγής ενός στιγμιότυπου.
Η συνεχής εξέλιξη της τεχνολογίας, η διαφαινόμενη παντοδυναμία της τηλεοπτικής εικόνας και η σταδιακή εξάπλωση σε Ευρώπη και Αμερική του κινήματος Conceptual Art, που υποκαθιστά το έργο τέχνης με έννοιες, συμβάλλουν ώστε στο εξής να θεωρούνται ισάξιες τέχνες με τη ζωγραφική και τη γλυπτική οι ενδιάμεσες τέχνες της φωτογραφίας, βίντεο και περφόρμανς.
Η αγορά, παρά την αρχική επιφύλαξη των παραδοσιακών κινηματογραφιστών απέναντι στη νέα τέχνη του βίντεο, είναι ανοιχτή σε νέες ιδέες και στις ριζοσπαστικές –για την εποχή- μεθόδους χρήσης του συγκεκριμένου μέσου και των δυνατοτήτων του. Κυρίως όμως αναζητεί εξειδικευμένους στα νέα μηχανήματα. Σύντομα αρκετοί πρωταγωνιστές της πρώτης περιόδου της Video art απορροφούνται από την τηλεόραση, το σινεμά και τη διαφήμιση. Κερδισμένη βγαίνει η τηλεόραση που χρησιμοποιεί τα νέα μυαλά για παραγωγές εντυπωσιακών τηλεοπτικών σόου.
Ο κινηματογράφος προηγείται του βίντεο σε όλα πλην της αμεσότητας. Παράδειγμα η αισθητική του χρόνου και της ιερότητας της κινούμενης εικόνας στα έργα του Ταρκόφσκι και του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Ο Βιόλα χρησιμοποιεί κινηματογραφικά συνεργεία τεχνικών για την κατασκευή των βίντεο περφόρμανς (κινηματογραφικά εφέ) και μέλη από το Cirque du Soleil για ηθοποιούς.
Η ζωγραφική του Τζιότο
Στην αρχή της καριέρας του, ο Βιόλα, ως τεχνικός διευθυντής σε στούντιο βίντεο στη Φλωρεντία, συνεργάζεται με Ευρωπαίους πρωτοπόρους καλλιτέχνες όπως οι Τζούλιο Παολίνι, Γιάννης Κουνέλης, Μάριο Μέρτζ κι έρχεται σε επαφή με την αναγεννησιακή ζωγραφική. Ο ίδιος θεωρεί ότι η ζωγραφική του Τζιότο είναι η πιο συγκλονιστική εμπειρία της ζωής του. Το 1977 γίνεται διευθυντής πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο Trobe University στη Μελβούρνη (Αυστραλία) όπου γνωρίζει τη μετέπειτα σύζυγο του και μόνιμη έκτοτε συνεργάτιδά του Κίρα Πέροβ (Kira Perov), διευθύντρια καλλιτεχνικών εκδηλώσεων.
Ο Βιόλα ασχολήθηκε με την ανατολική φιλοσοφία και τον τρόπο ζωής των λαών της Ανατολής. Μυήθηκε στον Βουδισμό, μελέτησε τα τελετουργικά σε βουδιστικά μοναστήρια, βιντεογράφησε πυροβασία στα νησιά Φίτζι, πήγε στην έρημο Σαχάρα, έμεινε σχεδόν δύο χρόνια στην Ιαπωνία μελετώντας την παραδοσιακή κουλτούρα.
Ιδού ένας από τους βασικούς λόγους που οι εικόνες του Βιόλα είναι ξεχωριστές και παγκόσμιες: Δεν αφηγούνται. Κάθε ταινία εξελίσσεται βάσει μιας μυστικής διαδρομής. Η κάμερα και το μοντάζ, η κίνηση, ο χρόνος δηλαδή της ταινίας είναι μια παρτιτούρα μουσικής εναρμονισμένης, ως ρυθμός μόνο, στο τελετουργικό των ανατολικών θρησκειών. Για τον λόγο αυτό οι εικόνες του επιδέχονται τόσων λεκτικών συνειρμών. Το σενάριο που τις συνδέει είναι μυστηριακή ηλεκτρονική μουσική.
Εως τις 30 Νοεμβρίου 2014 στην Αίθουσα Νέων Εγων του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (Κτίριο Ωδείου Αθηνών, Βασ. Γεωργίου Β’ 17 -19 & Ρηγίλλης), παρουσιάζεται: www.culturenow.gr/s/afierwma"αφιέρωμα στον σημαντικό Αμερικανό καλλιτέχνη Μπιλ Βιόλα υπό τον τίτλο «The Passing».
Τα έργα που εκτίθενται στο ΕΜΣΤ
Οι βιντεοταινίες που παρουσιάζονται στο ΕΜΣΤ είναι συνθέσεις των εικόνων που ο Βιόλα τράβηξε κατά τη διάρκεια της μετά βίντεο ζωής του, εικονογραφώντας πολλάκις παιδικές αναμνήσεις. Εικόνες, που ως οπτικό άξονα έχουν τα βασικά σύμβολα της ανθρώπινης ύπαρξης: Νερό, φωτιά, γέννηση, φθορά. Εικόνες που σίγουρα τις έχουμε ξαναδεί. Το Hatsu Yume π.χ. θα μπορούσε να είναι δημιούργημα του Γάλλου συγγραφέα, σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ και multi media καλλιτέχνη Chris Marker (Sans Soleil) χωρίς αφήγηση.
Στη σκοτεινή αίθουσα του ΕΜΣΤ εικόνες κινούνται αργά. Μέσα από τον χωροχρόνο που σου παραχωρεί αυτή η καταβύθιση στη λεπτομέρεια, προλαβαίνεις να τοποθετήσεις την προβαλλόμενη εικόνα στη δική σου φαντασία, στα δικά σου βιώματα και την κουλτούρα σου. Δεν σε νοιάζει αν ο αντικατοπτρισμός στο μάτι θυμίζει το γνωστό χαρακτικό του Escher, αν το παιχνίδι με την προοπτική, τα δέντρα και οι προσκυνητές τον Richard Serra ή τον George Seurat. Δεν ταυτίζεσαι με την εικόνα, ούτε αποστασιοποιείσαι. Απλά τη δανείζεσαι για λίγο. Σου το επιτρέπει ο δημιουργός της, ίσως και να το απαιτεί. Ενας ελέφαντας ξαφνικά σε κοιτάζει κλεισμένος σε ένα δωμάτιο. Θηριώδης στο μέγεθος, αλλά ακίνδυνος σαν τοιχογραφία. Ή σαν τους παιδικούς εφιάλτες που τους θυμάσαι έπειτα από χρόνια και χαμογελάς, ίσως και να τους νοσταλγείς. ΄Η σαν εκείνη την έκπληξη που όταν ύστερα από μια κοπιώδη εργασία στο κομπιούτερ αντικρίζεις ξαφνικά μια εικόνα σε βιβλίο ακουμπισμένο δίπλα σου. Και η παρουσία του βιβλίου εκεί σε ηρεμεί καi σε ξεκουράζει, γιατί είναι εδώ και είναι δικό σου. Ναι οι εικόνες του Βιόλα είναι ένα είδος κατάνυξης στον καλό μας εαυτό.
