Δανείζομαι το βλέμμα του άλλου
Θεατές και καλλιτέχνες να βαδίζουν μαζί σε κοινό δρόμο θέλει ο
Ολαφουρ Ελίασον.
Της Μαργαριτας Πουρναρα
Ο Ολαφουρ Ελίασον μοιάζει πιο πολύ με επιστήμονα παρά με
καλλιτέχνη. Ο ασημένιος σκελετός των υπερμετρωπικών γυαλιών του
τονίζει ένα φιλοπερίεργο βλέμμα, τα μαλλιά του είναι χτενισμένα
προς τα πίσω αλλά μοιάζουν λίγο ατίθασα, τα λεπτοκαμωμένα του χέρια
κρατούν ένα σημειωματάριο και ένα στυλό. Είναι εσωστρεφής, σχεδόν
ντροπαλός, αλλά έτοιμος να αναλύσει μια ιδέα, να μιλήσει για τα
έργα του και τα νέα του σχέδια.
Τον συναντήσαμε από κοντά στη Βαρσοβία την περασμένη εβδομάδα, όπου
έγινε η πρώτη σύναξη για την πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,
«A new narrative for Europe», η οποία φιλοδοξεί να αλλάξει τους
όρους αφήγησης του εγχειρήματος της σύγχρονης Ευρώπης, πέρα από την
οικονομία και τους αριθμούς, με τη συμμετοχή διακεκριμένων
προσωπικοτήτων από τον χώρο των τεχνών, των επιστημών και των
γραμμάτων. Ενας από αυτούς ήταν και ο Ελίασον, που μίλησε με θέρμη
για την Ενωμένη Ευρώπη.
Γεννημένος στη Δανία από Ισλανδούς γονείς, μόνιμος κάτοικος
Βερολίνου, πολίτης του κόσμου, ο 45χρονος εικαστικός ενσαρκώνει
-ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο- τα ζητούμενα της εποχής
μας στην τέχνη: φτιάχνει εγκαταστάσεις που σπάνε τα στενά όρια των
γκαλερί ή των μουσείων και επιβάλλονται στον αστικό ιστό,
ενσωματώνει στη δουλειά του ζητήματα όπως το φαινόμενο του
θερμοκηπίου ή ο αναλφαβητισμός στην Αφρική, πειραματίζεται με νέες
τεχνολογικές ανακαλύψεις.
Πολύ εγκεφαλικά όλα αυτά, θα πείτε. Κι όμως, ο Σκανδιναβός
μετουσιώνει τις ανησυχίες του σε έργα που χαρακτηρίζονται από ένα
είδος αισθησιασμού. Στο Weather Project του για την Tate Modern,
εκατοντάδες άνθρωποι ξάπλωναν στο πάτωμα του μουσείου για να δουν
έναν τεράστιο τεχνητό ήλιο να λάμπει μέσα από μια τεχνητή ομίχλη
(φτιαγμένη από ζάχαρη και νερό). Την ημέρα που πήγα εγώ, καθόταν
ακριβώς δίπλα μου ένα ζευγάρι Ιταλών. Κεραυνοβολημένοι και οι δύο
από το φως, μουρμούριζαν ότι είναι σαν ψυχεδέλεια. Παρακάτω, ένας
Βρετανός είχε χαλαρώσει τόσο που κοιμόταν ενώ κάποιοι άλλοι είχαν
φτιάξει έναν μικρό κύκλο σαν beach party.
Μέσα σε έξι μήνες, πάνω από δύο εκατομμύρια θεατές άπλωσαν τα
κορμιά τους στο αχανές Turbine Hall με τα 155 μέτρα ύψος. Οταν το
μουσείο τού πρότεινε να κρατήσει παραπάνω την εγκατάσταση, ο
Ελίασον αρνήθηκε λέγοντας ότι η περίοδος μετά την έκθεση είναι πιο
γόνιμη για τους επισκέπτες από την ίδια την έκθεση. Την ίδια
ενθουσιώδη αντίδραση είχαν και όσοι είδαν τον τεχνητό καταρράκτη
που έφτιαξε το 2008 στη γέφυρα του Μπρούκλιν στη Νέα Υόρκη.
Σαν κοινός θεατής
«Πού θα πάτε διακοπές;», τον ρωτώ για να σπάσει ο πάγος. «Κάπου
πολύ ωραία. Στο σπίτι μου. Το έχω ανάγκη για να καθαρίσει λίγο το
μυαλό μου», μας λέει σε ένα διάλειμμα της συνάντησης, όπου οι
Πολωνοί ρεπόρτερ κυνηγούν τον Μανουέλ Μπαρόζο και τον πρωθυπουργό
της χώρας τους για δηλώσεις.
Βρίσκουμε μια ήσυχη γωνιά και αρχίζουμε τη συνέντευξη. «Πολλές
φορές επισκέπτομαι τις εκθέσεις μου σαν κοινός θεατής, όχι τόσο για
να κατασκοπεύω με ηδονοβλεπτική διάθεση τις αντιδράσεις των θεατών
όσο γιατί, όταν εμπλέκεσαι τόσο με τη δημιουργία ενός έργου, χάνεις
το μέτρο. Πρέπει λοιπόν να δανειστείς το βλέμμα του άλλου για να
καταλάβεις πώς λειτουργεί, να σπάσεις τα όρια του εγωισμού, του
ναρκισσισμού και να δεις καθαρά».
Και τα αρνητικά σχόλια που ενδεχομένως θα ακούσει; «Δεν με
πειράζουν. Το χειρότερο είναι νομίζω να είσαι κλεισμένος στο ατελιέ
και να μη μαθαίνεις τι συμβαίνει εκεί έξω, αν κάποιοι εγκρίνουν ή
απορρίπτουν τις ιδέες σου. Για μένα αυτό είναι η μοναξιά. Σαν να
είσαι κρυμμένος σε μια τρύπα στο χώμα. Το να είσαι ανεξάρτητος ως
καλλιτέχνης σημαίνει ότι κόβεις τον ομφάλιο λώρο με τον υπόλοιπο
κόσμο, δηλαδή με τα ερεθίσματα και την έμπνευση».
Η οικονομία της εμπειρίας
Το κύριο μέλημα του Ελίασον είναι να κάνει έργα που τα προσλαμβάνει
ο θεατής ως ολοκληρωμένη εμπειρία, είτε είναι μια γιγαντιαία
εγκατάσταση είτε μια λάμπα με ηλιακή ενέργεια που κατασκεύασε για
να μπορούν να μελετούν οι μαθητές στην Αφρική, που μένουν σε
περιοχές χωρίς ηλεκτροδότηση.
«Ας ορίσουμε πρώτα τι θα πει εμπειρία. Σήμερα υπάρχει ολόκληρος
κλάδος της οικονομίας που συνδέει την εμπειρία με το κέρδος. Π.χ.
οι διακοπές, το ταξίδι, το θέαμα γίνονται εμπειρία. Ολα προς
κατανάλωση. Εγώ είμαι επικριτικός ως προς αυτή τη διάσταση. Ναι, με
ενδιαφέρει να είναι και το έργο τέχνης μια εμπειρία, κυρίως για να
τοποθετήσει τον θεατή σε έναν χώρο σκέψης. Να του αποσπάσει τη δική
του συμμετοχή, να τον βάλει να αναλογιστεί ορισμένα πράγματα.
Αλλιώς, θα ζήσουμε σε έναν κόσμο όπου η καλλιτεχνική δημιουργία θα
γίνει διασκέδαση, δηλαδή όλα θα είναι μια μεγάλη Ντίσνεϊλαντ.
Θέλουμε να είμαστε μέρος ενός τέτοιου σύμπαντος; Δεν νομίζω. Τι
είναι αυτό που έχει σημασία στην τέχνη; Θεατής και καλλιτέχνης να
βαδίζουν μαζί σε έναν κοινό δρόμο. Αυτό είναι εμπειρία. Και μάλιστα
ποιότητας».
Μουσεία, έρμαια της δημοφιλίας
Ο Ελίασον είναι διανοούμενος. Στο εργαστήρι του εργάζονται 30
άνθρωποι διαφόρων ειδικοτήτων από κοινωνιολόγους και ανθρωπολόγους
έως ξυλουργούς. Σκαρώνει μια ιδέα και ύστερα τη συζητά μαζί τους,
ώστε να πάρει σάρκα και οστά, σαν μια καλλιτεχνική κολεκτίβα, όχι
σαν τον Τζεφ Κουνς που έχει εργάτες να εκτελούν τα σχέδιά του.
Τον ενδιαφέρει να είναι τα έργα του εύληπτα από όλους;
«Είναι μια μορφή δημοκρατικής προσέγγισης να απασχολεί έναν
καλλιτέχνη πώς θα κάνει έργα που θα έχουν σχέση με το ευρύ κοινό
και όχι με μια μικρή, ελιτίστικη μερίδα που εκτιμά το καλό γούστο.
Ομως θα συμπληρώσω και κάτι ακόμα. Αλίμονο σε κάποιον που είναι
δέσμιος του κοινού και περνά όλες τις ιδέες του από ένα κόσκινο για
το τι κατανοεί ή όχι ο μέσος άνθρωπος. Πολλές φορές μια σκέψη είναι
συναρπαστική και την καταλαβαίνουν λίγοι. Δεν σημαίνει ότι πρέπει
να την απορρίψουμε. Ούτε ένα έργο που χρειάζεται επεξήγηση είναι
για τα σκουπίδια.
«Η δημιουργικότητα έχει πολλές διαστάσεις. Ας μιλήσουμε και για τη
σημερινή κατάσταση στα μουσεία και τους πολιτιστικούς οργανισμούς.
Μια έκθεση θεωρείται επιτυχημένη όταν ένας διευθυντής μπορεί να
πάρει μια σελίδα με τα υψηλά ποσοστά επισκεψιμότητας τού
συγκεκριμένου αφιερώματος και να πει σε έναν πολιτικό: “Τα πήγαμε
καλά, δώστε μας επιχορήγηση”. Τούτο σημαίνει ότι και τα μουσεία
είναι έρμαια της δημοφιλίας, του λαϊκισμού και δεν δίνουν καμιά
φορά χώρο σε πιο τολμηρά εγχειρήματα.
«Πρέπει λοιπόν να επαναπροσδιορίσουμε τον ρόλο των μουσείων στις
σημερινές κοινωνίες, που πλήττονται από την κρίση. Να ξαναδούμε τα
κριτήρια, τις αξίες. Ο πολιτισμός και η τέχνη είναι δυνάμεις που
μπορούν να βοηθήσουν στην ανασύνθεση του κοινωνικού ιστού που
διαλύεται. Είναι ο χώρος όπου νέες ιδέες θα αναπτυχθούν και η
δημιουργικότητα θα βρει φωλιά, όπου σμιλεύεται η ταυτότητα. Δεν
είναι μόνο το παρελθόν. Είναι τα εργοτάξια του μέλλοντος. Είναι τα
μικροσκόπια του παρόντος. Ξέρετε πόσο σημαντικό είναι αυτό λ.χ. σε
χώρες σαν την Ελλάδα που πλήττονται από την ύφεση;».
Ο ψυχρός Σκανδιναβός μιλάει παθιασμένα:
«Γνωρίζω ότι πολλοί συνδέουν τη σύγχρονη εικαστική σκηνή με το
χρηματιστήριο και τις τιμές. Ναι, υπάρχει και αυτό. Είναι μια
πλευρά του πράγματος. Η άλλη είναι η δύναμη που μπορεί να ασκήσει η
τέχνη στο κοινωνικό σύνολο. Τι λείπει σήμερα από τους Ευρωπαίους; Η
αυτοπεποίθηση. Η αυτοπεποίθηση είναι το μεγαλύτερο κοινό νόμισμα
για να πάμε μπροστά. Και για να έχουμε μια κοινή αίσθηση
αυτοπεποίθησης μπορούμε να τη βρούμε μόνον μέσα από την Ιστορία και
τον Πολιτισμό.
»Η κρίση έχει εξαφανίσει τους νέους ανθρώπους από το προσκήνιο λόγω
της ανεργίας. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και οι νέοι καλλιτέχνες που
καθορίζουν το προφίλ της ηπείρου μας, που θα δώσουν συνέχεια στην
ευρωπαϊκή διήγηση. Το θετικό στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι
δεν χρειάζονται οικονομικοί πόροι για καλά έργα -δείτε τι θαύματα
έκανε η Arte Povera- αλλά η βούληση να αφουγκραστείς την κοινωνία
και την εποχή σου…».
www.kathimerini.gr
