Καθώς ο φωτογράφος Τάσος Βρεττός παρουσιάζει για πρώτη φορά στο Μουσείο Μπενάκη φωτογραφίες από την «έρευνα πεδίου» που πραγματοποιεί εδώ και χρόνια σε χώρους μεταναστών και προσφύγων, η Νάντια Αργυροπούλου, συνεπιμελήτρια της έκθεσης Τ(ρ)όποι Λατρείας, καταγράφει αποκλειστικά για τη ΓΥΝΑΙΚΑ το προσωπικό χρονικό μιας αναζήτησης εν εξελίξει.
—ΑΝΟΙΞΗ 2012, ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ: O Βρεττός διαβάζει στα ΝΕΑ της Μεγάλης Πέμπτης για μια τελετή Ανάστασης στο Πολύγωνο και αποφασίζει να την παρακολουθήσει. Δεν κάνει Ανάσταση μαζί μας. Ούτε εκείνη τη χρονιά, ούτε τις επόμενες τρεις. Το ’15 τον ακολουθούν και η Ίρια και ο Χρήστος, τα παιδιά μας.
Στο μεταξύ οι Τ(ρ)όποι Λατρείας είναι το πιο οικείο-άλλο κομμάτι της οικογένειάς μας. Ο Βρεττός ανακαλύπτει τους αυτοσχέδιους χώρους λατρείας των μεταναστών και των προσφύγων της Αθήνας και των περιχώρων της. Χωρίς αυστηρή μεθοδολογία, χωρίς τη συμμετοχή ειδικών και χωρίς τη βοήθεια επίσημων φορέων. Σαν προφορική αφήγηση, η έρευνά του διαμορφώνεται στην πορεία της, είναι επίμονη, συστηματική, αλλά περισσότερο «επίσκεψη» και «δεξίωση», αναζήτηση από τον ίδιο και φιλοξενία από τους ανθρώπους που του επιτρέπουν την είσοδο σε αυτό το κομμάτι της ζωής τους. Οι πληροφορίες προέρχονται από τους ίδιους, προκύπτουν σαν αρχαιολογικά ευρήματα ή εκείνα τα σουρρεαλιστικά «θαυμάσια συναπαντήματα». Είναι εκδηλώσεις ενός είδους φιλίας. Ανάλογης με αυτήν που αποτελεί το ουσιώδες συστατικό όλης της φωτογραφικής πρακτικής του, είτε αυτή προσανατολίζεται στο υπόγειο και παραβατικό κομμάτι της πόλης, είτε στις κιτς εκδηλώσεις του αρχιτεκτονικού φαντασιακού της ελληνικής επαρχίας, είτε στις πρακτικές ομάδων χορού…
Στην περίπτωση αυτή επιχειρεί στην περιοχή ενός πρωταρχικού βιώματος, το οποίο παραμένει αόρατο, συνδέοντας ανθρώπους διαφορετικών καταγωγών και αναφορών, όταν αυτοί αναγκάζονται να μετατρέψουν τα ελάχιστα και επισφαλή που βρίσκουν και συλλέγουν, σε τόπους και τρόπους λατρείας.
Η πόλη είναι πορώδης. Στο σώμα της τρέχουν φλέβες που τη διαμορφώνουν, την αναζωογονούν και την ενδυναμώνουν: υπόγεια και ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, πολυκατοικίες και γκαράζ, γήπεδα και υπαίθριοι, δημόσιοι χώροι, πλατείες και αυλές, πρόχειρα καταλύματα, ιδιοκατασκευές σε προσωρινές αλλά και μόνιμες διευθύνσεις, ομάδες Βουδιστών, Μουσουλμάνων, Ινδουιστών, Σπιριτσουαλιστών και Χριστιανών διαφόρων δογμάτων και πολλαπλών εθνικών προελεύσεων (Αιθίοπες, Αφγανοί, Αιγύπτιοι, Πακιστανοί, Νιγηριανοί, Σενεγαλέζοι, Φιλιππινέζοι, Ινδονήσιοι, Ιρακινοί και άλλοι).
Το έργο αυτό του Βρεττού δεν περιορίζεται στην προβληματική της άφιξης, της απαραίτητης επιβίωσης ή της «προώθησης» των ξένων (μεταναστών και προσφύγων), αλλά την προεκτείνει ριζοσπαστικά. Υπάρχει ένας αναχρονισμός σε αυτό που αντιδιαστέλεται στην εκπαιδευμένη δυσπιστία μου (επαγγελματική διαστροφή λέγεται αλλιώς) αλλά και τη φυσική ανησυχία μου για την παρουσίαση του υλικού αυτού σε μια εποχή που αποτελεί πρώτο «θέμα» για τα ΜΜΕ. Με έμφαση από το 2009 και εξής, η διεθνής αρθρογραφία στο χώρο της τέχνης και της επιμέλειάς της έχει αναπτύξει πλούσιο υλικό γύρω από το θέμα αυτό. Το επείγον της μεταναστευτικής κρίσης δίνει άλλο χαρακτήρα σε αυτό για το οποίο η τέχνη μιλάει εδώ και καιρό, όπως άλλωστε και η σύγχρονη φιλοσοφία και όλοι όσοι ενεργοποιούνται στο ενδιάμεσο πολλών πρακτικών και θεωρήσεων. Η θέση αυτής της χώρας είναι μια συνεχής ταλάντωση ανάμεσα σε ένα κέντρο (κρίσης) και σε μια περιφέρεια (αντίληψης). Το υλικό των Τ(ρ)όπων Λατρείας είναι κομμάτι της. Θέμα μεγάλο που υπερβαίνει κατά πολύ αυτό το ημερολογιακού χαρακτήρα σημείωμα.
Εξάλλου, στη χώρα που στοιχειώνεται από τον νεκρό της Αμφίπολης, το επείγον δεν συνδέεται με την έννοια του σύγχρονου παρά σε αφηρημένες διακηρύξεις προεκλογικού χαρακτήρα.
Και μετά ήρθαν (και) τα capital controls.
FATHER SOLOMON MESEIN ERITREAN ORTHODOX CHURCH ATHENS, Παγκράτι
“Ερυθραίοι Χριστιανοί Κόπτες στην εκκλησία τους, σε ένα υπόγειο στο Παγκράτι. Κυριακές πρωί ο εκκλησιασμός. Γυναίκες, άντρες και παιδιά με λευκά πέπλα. Ο χώρος είναι γεμάτος αφίσες εικόνων. Τα απαραίτητα, αλλά με λαμπρότητα. Μια εβδομάδα μετά τον Δεκαπενταύγουστο περιφέρουν την εικόνα της Παναγίας γύρω από το ναό σε ένα μικρό πάρκο. Τους επισκέπτομαι πολύ συχνά.” —Tάσος Βρεττός
—ΙΟΥΛΙΟΣ 2015, ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΑΠΟΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΗΜΕΡΕΣ: Ο Τάσος διανέμει το υλικό του εν θερμώ, σχεδόν ακατέργαστο και σε λίγους φίλους, όποτε τον απορροφά κάτι. Δεν είναι απόλυτα συνειδητός διάλογος. Έχει μάλλον χαρακτήρα σκόπιμης «διαρροής». (Κάποιοι τον ακολουθούμε σε τέτοιες επισκέψεις και η εμπειρία μάς αλλάζει). Περιμένει με αγωνία τις αντιδράσεις των λίγων που εμπιστεύεται και εν πολλοίς εκεί τελειώνει η φιλοδοξία του για κάθε πρότζεκτ.
Το Μουσείο Μπενάκη είναι ένας τέτοιος τόπος εμπιστοσύνης για πολλούς, όπως έχει γίνει φανερό από τις σχέσεις που έχει οικοδομήσει στα πολύχρονά του. Ένα μουσείο ανήσυχο και προσβάσιμο σε όλους, θεματοφύλακας και αναμεταδότης, από τους λίγους τόπους όπου θα μπορούσε να φιλοξενηθεί μια εργασία όπως αυτή. Mας προσφέρει το χώρο, το χρόνο και συνθήκες διαλόγου.
Το Ίδρυμα Ωνάση, διερευνητικά ανοιχτό στις εκδοχές της αστικής πραγματικότητας, μας δίνει γενναιόδωρα και τον τρόπο να πραγματοποιηθεί η έκθεση, διευρύνοντας έτσι και τη συζήτηση γύρω από αυτήν.
Η επιμελητική πρακτική θα ακολουθήσει αυτή των ανθρώπων στις φωτογραφίες: Θα κάνει την ανάγκη της επιχείρημα, επινόηση στη διαμόρφωση του χώρου (αξιοποιώντας τις χωρικές εκθεσιακές δομές της προγενέστερης έκθεσης Ameτρια, που πραγματοποιήθηκε στις ίδιες αίθουσες από το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ και το Μουσείο Μπενάκη) και θα δημιουργήσει νέες προτάσεις εντατικής θέασης, συμμετοχής.
GURUNANAKDARBAR (SIKH),Ταύρος
“Άγνωστη γενικά δημόσια τελετή στη γειτονιά του Ταύρου – πιστοί Σιχ μαζεύονται από όλη την Ελλάδα, ετοιμάζουν τη γιορτή (Μέγα Σάββατο δικό μας) διαβάζοντας από το ιερό τους βιβλίο σε μαραθωνίους ψαλμικής ανάγνωσης, με τις γυναίκες να φτιάχνουν ατελείωτες σειρές από γιρλάντες γαρίφαλων. Όταν κατακλύζουν τους γύρω δρόμους ακολουθώντας ένα στολισμένο φορτηγό με το ιερό βιβλίο, τους ιερείς τους και μουσικές, μόνο οι γύρω επιγραφές με συνδέουν με την Αθήνα.”—Tάσος Βρεττός
ONE ACCORD INTERNATIONAL GOSPEL MINISTRIES (Nigerian Evangelical), Κυψέλη
“Υπόγειο στην Κυψέλη, οικογένειες Νιγηριανών με παραδοσιακά ρούχα. Παιδιά στο κατηχητικό με δυτικά T-shirts και καπέλα. Ο φίλος μου ο Φέηθ στο αρμόνιο. Μουσική και έκσταση, τραγούδι και χορός. Τύμπανα και ντραμς. Ο χώρος αλλάζει χρώμα συνολικά και μόνο τα γράμματα στον τοίχο σταθερά.”—Tάσος Βρεττός
—ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2015, 31Η, HALLOWEEN ΑΝΗΜΕΡΑ: Παραδίδουμε το βιβλίο της έκθεσης, το οποίο έχει γίνει ένα μικροεργαστήριο, corpus θέσεων και απόψεων με αφορμή την έκθεση, χάρη στη σημαντική ανταπόκριση επιστημόνων και θεωρητικών, Ελλήνων και ξένων, πέρα από τον κύκλο συνομιλητών που ήδη εργάζονται σε αυτήν (όπως ο Δημήτρης Χαλαζωνίτης και η Έφη Φαλίδα, ο συνεπιμελητής Γιώργος Τζιρτζιλάκης, η Βάσω Πλαβού και ο Θεόφιλος Τραμπούλης): Οι Νάνος Βαλαωρίτης, D. Graham Burnett, Brian Dillon, Ιωάννα Λαλιώτου, Σάββας Μιχαήλ, Παναγής Παναγιωτόπουλος, George Prochnik, Κωστής Σταφυλάκης, Φώτης Τερζάκης δημιουργούν με τα κείμενά τους μια διαδικασία προσέγγισης του υλικού της έκθεσης.
Ο μουσικός Μιχάλης Καλκάνης, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση του Βρεττού, έχει καταγράψει ηχητικά ένα ενδεικτικό τμήμα όσων μαρτυρεί η κάμερα. Έχει διαλεχθεί μουσικά με το πρωτογενές υλικό και το αποτέλεσμα θα παρουσιαστεί στην έκθεση σε ειδικά διαμορφωμένες ηχητικές εγκαταστάσεις.
Στην έκθεση και τη δίγλωσση έκδοση παρουσιάζονται 44 Τ(ρ)όποι Λατρείας στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Ο Τάσος συνεχίζει να μας στέλνει υλικό, είναι εκεί έξω/μέσα, καλεί τους ανθρώπους όλων των τ(ρ)όπων στο Μπενάκη. Προσθέτει.
―T(ρ)όποι Λατρείας. Τάσος Βρεττός / Wor(th)ship. Tassos Vrettos, Μουσείο Μπενάκη – Πειραιώς 138, έως 10/01, www.benaki.gr
REHOBOTH INTERNATIONAL CHURCH, ETHIOPIANS, Oδός Αιόλου
“ΑιθίοπεςΕυαγγελιστές. Ένα διαμέρισμα στον τέταρτο όροφο μιας καταρρακωμένης πολυκατοικίας στο κέντρο της πόλης. Ερημωμένοι διάδρομοι. Ήχοι έρχονται ανακατεμένοι από παντού. Εκστατικές κραυγές στα πιο γυμνά, απέριττα, ανεικονικά περιβάλλοντα. Μια ομάδα κοριτσιών με στολές τραγουδάει με αρμόνιο.” —Tάσος Βρεττός
ETHIOPIAN ORTHODOX CHURCH KIDANE MIHERET, Πολύγωνο
“Από εδώ ξεκίνησαν οι Τ(ρ)όποι Λατρείας. Εδώ γνώρισα τον φίλο Δαβίδ και είδα ομορφιά και ανυπόκριτη αφοσίωση που είχα ξεχάσει. Αξιώθηκα ως αντίδωρο και ένα τέτοιο ταμπούρλο.” —Tάσος Βρεττός
Οργάνωση έκθεσης και έκδοση βιβλίου: Μουσείο Μπενάκη. Tο Ίδρυμα Ωνάση είναι ο Χρυσός Χορηγός της διοργάνωσης. Υποστηρικτές της ακόμη είναι: το ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, o Οργανισμός Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων, το Αεροδρόμιο Αθηνών, ο Πολιτιστικός Οργανισμός ΝΕΟΝ, η εταιρία Ευρωπαϊκοί Βωξίτες ΑΕ, η Karavias Art Insurance, η Samsung Electronics Hellas, η εφημερίδα Καθημερινή και ο σταθμός 9,84.
