Το meme έχει ήδη κυκλοφορήσει στα κοινωνικά δίκτυα. Η περίπτωση Στέφανου Κασσελάκη συνοψίζεται σε μια εικόνα από τη συναρπαστική σειρά «Succession», στην οποία τα τρία παιδιά του Λόγκαν Ρόι διεκδικούν, πριν και μετά τον θάνατό του, την ηγεσία της μιντιακής αυτοκρατορίας που έχτισε ο αδυσώπητος πατέρας τους· στο τέλος, ο Σουηδός «φρικ» των εταιρειών νέας τεχνολογίας Λούκας Μάτσον πετυχαίνει την επιθετική εξαγορά της πατρικής επιχείρησης, με τη συνέργεια της κόρης Σιοβάν Ρόι, η οποία έρχεται σε σύγκρουση με τα αδέλφια της.
Εχει γίνει η πολιτική ένα απέραντο τρολάρισμα; Μοιάζει, αλήθεια, η πολιτική πραγματικότητα να θυμίζει όλο και περισσότερο τον σοσιαλμιντιακό κόσμο της παρωδίας, του σαρκασμού προς κάθε κατεύθυνση, του ποπ νιχιλισμού. Ενας μέχρι πρότινος παντελώς άγνωστος κατάφερε μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα να «υποκλέψει» την ηγεσία ενός κόμματος της Αριστεράς με μακρά ιστορική κληρονομιά και μια πρόσφατη θυελλώδη πορεία από τη διαμαρτυρία στη διακυβέρνηση και από εκεί στην αντιπολίτευση και στη σταδιακή φθορά. «Μεταπολιτική», είπαν ορισμένοι, χωρίς ακριβώς να ορίζεται ο όρος· «ανανέωση με κάτι νέο και άφθαρτο», θα πουν άλλοι, με τον Παύλο Πολάκη στον ρόλο της Σιοβάν Ρόι.
Ισως είναι καιρός, αφού έχουν γραφτεί τα πάντα και τα αντίθετά τους, να προσπαθήσουμε να τοποθετήσουμε το μετεωρικό φαινόμενο Κασσελάκη σε μια ευρύτερη διάσταση που να υπερβαίνει τα όρια της συριζολογίας. Αναμφίβολα πρόκειται για κάτι σχεδόν μοναδικό, αν και μπορεί κανείς να βρει αναλογίες με άλλα επεισόδια της σύγχρονης πολιτικής. Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν ήταν άραγε ένα «highjacking» του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στις ΗΠΑ; Ο Εμανουέλ Μακρόν δεν διεμβόλισε μέσα σε λίγους μήνες όλο το γαλλικό πολιτικό σύστημα; Η Ελι Σλάιν δεν άλωσε το Δημοκρατικό Κόμμα στην Ιταλία κόντρα στους κομματικούς «ελέφαντες»;
Αλλά και στα καθ’ ημάς, δεν είναι η πρώτη φορά που ένα outsider παρακάμπτει την αναμενόμενη τάξη των πραγμάτων. Ο Αντώνης Σαμαράς ήταν αυτή ακριβώς η περίπτωση, όταν το 2009 αναδείχθηκε ηγέτης της Νέας Δημοκρατίας, παρότι μόλις πριν από λίγα χρόνια είχε ρίξει την κυβέρνησή της, εκφράζοντας την απαξίωση του κομματικού οργανισμού από τα μέλη και τους φίλους μετά μια πενταετία κυβερνητικής φθοράς.
Τα επεισόδια αυτά, όλο και πιο συχνά, είναι εκ πρώτης όψεως μόνο παράδοξα. Στην πολιτική επιστήμη χρησιμοποιείται ο όρος αποευθυγράμμιση για να ερμηνεύσει την τάση στις σύγχρονες δημοκρατίες η ψήφος των πολιτών να γίνεται όλο και πιο «πτητική», χωρίς ισχυρές δεσμεύσεις σε ιδεολογίες ή πολιτικές παραδόσεις. Οι κάποτε παγιωμένες εκλογικές συμπεριφορές γίνονται ολοένα πιο συγκυριακές και απρόβλεπτες. Οπως μειώνεται η ικανότητά μας να προσηλωθούμε στην ανάγνωση ενός κειμένου πάνω από λίγα λεπτά, έτσι περιορίζεται και ο χρόνος που οποιαδήποτε πολιτική αφήγηση μπορεί να αιχμαλωτίσει την προσοχή μας.
Οσο μεγαλύτερη η απογοήτευση από την πολιτική, τόσο πιο επιρρεπείς γινόμαστε σε κήρυκες του άφθαρτου, έστω και αν περιστοιχίζονται από φθαρμένα υλικά, αρκεί να προτείνουν ένα έστω προσωρινό σημείο διαφυγής.
Πάνω σε αυτό το οικουμενικό υπόστρωμα υφαίνονται ωστόσο και άλλες συνθήκες που προσδιορίζουν την πολιτική συμπεριφορά. Ειδικά στην Ελλάδα, χωρίς αυτό να είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, η μεταβλητότητα των πολιτικών ταυτίσεων εκδηλώνεται πάνω σε ένα υπόστρωμα διαρκούς ματαίωσης.
Δεν είναι μόνο η ματαίωση μιας γενιάς, που με την κρίση του 2010 και όσες ακολούθησαν είδε να συντρίβεται ένας ολόκληρος ορίζοντας προσδοκιών. Είναι επίσης, το τελευταίο διάστημα, μια σειρά επεισόδια, από τα Τέμπη μέχρι τις πυρκαγιές του καλοκαιριού και τις πλημμύρες που συνεχίζονται, τα οποία μαρτυρούν την αποδιοργάνωση κρίσιμων υποσυστημάτων του κράτους και την υποβάθμιση στοιχειωδών όρων βιοτικής ασφάλειας. Σοκ που λειτουργούν σωρευτικά, τροφοδοτώντας ένα θερμό κοινωνικό υλικό οργής, ανημπόριας και διάψευσης που δεν βρίσκει πολιτικές διεξόδους, ένα γενικευμένο αίσθημα απόστασης από το πολιτικό σύστημα στο σύνολό του – ο ορισμός του «αντισυστημισμού».
Η ζωή όμως δεν μπορεί να είναι μια διαρκής ματαίωση. Ειδικά στις κοινωνίες μας, σε έναν κόσμο που, όπως έχουν δείξει οι Εντγκαρ Καμπάνας και Εύα Ιλούζ στο βιβλίο τους «Ευτυχιοκρατία» (Πόλις, 2020), επιδιώκει πάση θυσία την ευτυχία. Οπου η λέξη happiness γράφεται με y αντί με i γιατί η ευτυχία εναπόκειται σε σένα [you] και είναι δική σου ευθύνη να τη διαμορφώσεις όπως επιθυμείς – με τη συνδρομή μιας ολόκληρης βιομηχανίας παραγωγής ευτυχίας.
Μέσα σε αυτή την ένταση μεταξύ ματαιωμένων προσδοκιών και εξαναγκαστικής ευτυχίας μετασχηματίζεται (και) η πολιτική μας κουλτούρα. Υπό αυτή την έννοια, η περίπτωση Κασσελάκη δεν αφορά μόνο τον ΣΥΡΙΖΑ. Τείνει να γίνει κανονικότητα: κάποιος που έρχεται «απ’ έξω», με μεσσιανική ορμή, μας καλεί να επενδύσουμε προσδοκίες, να ταυτιστούμε με κάτι τέλος πάντων σε έναν κόσμο χωρίς ισχυρές ταυτίσεις – αυτή είναι η δύναμη αλλά και το ρίσκο του. Δεν είναι φαινόμενο μετα-πολιτικό ή επικοινωνιακό, είναι απολύτως πολιτικό.
Οσο μεγαλύτερη η απογοήτευση από την πολιτική, τόσο πιο επιρρεπείς γινόμαστε σε κήρυκες του άφθαρτου, έστω και αν περιστοιχίζονται από φθαρμένα υλικά, αρκεί να προτείνουν ένα έστω προσωρινό σημείο διαφυγής, να αντιπαραθέτουν στη γενική κατήφεια ένα αίσθημα wellness. Η ζήτηση υπάρχει για ένα πολιτικό προϊόν που θα δώσει την έστω στιγμιαία υπόσχεση της ευτυχίας – και όταν υπάρχει ζήτηση, δεν αργεί να εκδηλωθεί και η προσφορά, που θα κατανοεί ότι στην πολιτική, όπως σε όλα τα πράγματα, τα συναισθήματα έχουν τη δική τους λογική. Ακόμη και αν, ίσως, αποδειχθεί πολιτικό «content» που θα το καταναλώσουμε μανιωδώς για να περάσουμε την επόμενη εβδομάδα στο επόμενο. Ποιος είπε άλλωστε ότι τα πράγματα διαρκούν για πάντα;
Ο κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας.
