Στις 4.3.2017, ο Economist δημοσίευσε ημισέλιδη αγγελία του ιταλικού υπουργείου Πολιτισμού, με την οποία απηύθυνε διεθνή πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τη θέση του διευθυντή του Κολοσσαίου στη Ρώμη. Η αγγελία περιέγραφε σύντομα τα καθήκοντα του διευθυντή και τα προσόντα που θα έπρεπε να έχουν οι ενδιαφερόμενοι. Ποια ήταν αυτά; Οχι τίτλοι σπουδών σε «οικείο αντικείμενο» κ.λπ., όπως με συντεχνιακό-τυπολατρικό οίστρο έχει καθιερωθεί σε μας, αλλά «στρατηγική ηγεσία και διοικητική εμπειρογνωμοσύνη».
Οι Ιταλοί έκαναν το αυτονόητο στον ανεπτυγμένο κόσμο: δεν διόρισε απευθείας ο αρμόδιος υπουργός τον διευθυντή, αλλά καθιέρωσε μια ανεξάρτητη διαδικασία ανεύρεσης του καλύτερου διεθνώς. Επιπλέον, όρισε ουσιαστικά κριτήρια αξιολόγησης, όχι απλώς τυπικά προσόντα.
Δεν είναι αυτή η πρακτική που ακολούθησε σε δημόσιους διορισμούς η κυβέρνηση Μητσοτάκη. Τι έκανε; Βάδισε την πεπατημένη: προέβη σε απευθείας διορισμούς σε γραμματείες υπουργείων και ηγετικές θέσεις δημόσιων οργανισμών. Οι διορισμοί (ή οι προτάσεις διορισμών), ανεξάρτητα από την ποιότητά τους, έγιναν παρακάμπτοντας τον νόμο 4336/2015, που καθιέρωσε την επιτελική στελέχωση του κράτους μέσω δημόσιων προκηρύξεων και αξιολόγησης των υποψηφιοτήτων από ανεξάρτητο όργανο.
Επιπλέον, όσο βαθύτερα εισχωρεί κανείς στα σπλάγχνα του κράτους, τόσο πιθανότερο είναι να βρει ανενδοίαστα κομματικούς διορισμούς, οι οποίοι απομειώνουν το συμβολικό κεφάλαιο μιας κυβέρνησης που επαγγέλλεται την «αποκομματικοποίηση» του κράτους. Τα παραδείγματα είναι ήδη αρκετά – και συσσωρεύονται. Οι πλείστοι από τους προταθέντες από τον υπουργό Υγείας για τη διοίκηση των επτά υγειονομικών περιφερειών (ΥΠΕ) προέρχονται από το κομματικό φυτώριο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του κ. Ροϊλού (2η ΥΠΕ): πρόεδρος ΔΑΠ-ΝΔΦΚ του Πανεπιστημίου Πατρών, μέλος εκτελεστικού γραφείου της ΟΝΝΕΔ κ.λπ. Αντίστοιχης υφής είναι αρκετές επιλογές στις ΔΕΚΟ. Ενδεικτικά: για επικεφαλής των ΟΣΕ, ΕΡΓΟΣΕ, Αττικό Μετρό, Εγνατία κ.λπ., προτείνονται πρώην πολιτευτές, βουλευτές ή κομματικά στελέχη.
Ανεξάρτητη διαδικασία
Κοινό στοιχείο των διορισμών, είτε φέρουν κομματικό πρόσημο είτε όχι, είτε είναι prima facie ποιοτικοί είτε όχι, είναι η απουσία ανεξάρτητης διαδικασίας πρόσληψης. Με απλά λόγια, οι διορισθέντες ή προταθέντες δεν εκτέθηκαν σε δημόσιο ανταγωνισμό – δεν χρειάστηκε να πείσουν κάποιον αμερόληπτο κριτή για τα ουσιαστικά προσόντα τους. Η «βαθιά δομή» της κυριαρχίας του πολιτικού συστήματος στο διοικητικό σύστημα (το κράτος) διαιωνίζεται.
Παραδείγματος χάριν, ο πρώην διευθυντής του Γραφείου Τύπου της Ν.Δ. Κ. Ζούλας διορίσθηκε πρόεδρος της ΕΡΤ. Πρόκειται, αναμφίβολα, για έναν εξαιρετικό δημοσιογράφο. Η «διοικητική εμπειρογνωμοσύνη» του στη διοίκηση οργανισμών δεν είναι γνωστή. Σε κάθε περίπτωση, όσο ικανός κι αν είναι, δεν επελέγη με κάποια ανεξάρτητη διαδικασία κρίσης. Δεν είναι εύλογο να υποθέσει κάποιος ότι η εγγύτητά του με τον πρωθυπουργό ήταν καθοριστικό κριτήριο για την επιλογή του; Δεν είναι λογικό να συνάγει κανείς ότι ο διορισμός του αναπαράγει, τουλάχιστον συμβολικά, την εξάρτηση της κρατικής τηλεόρασης από το κυβερνών κόμμα;
Να το πω διαφορετικά: όταν ο διορισμός ενός επιτελικού στελέχους δεν προκύπτει από μια αξιόπιστα ανεξάρτητη διαδικασία, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι μη επαγγελματικά κριτήρια δεν υπεισήλθαν στην επιλογή του. Για να είναι ορθολογική, και άρα να διαθέτει ηθική νομιμοποίηση, η επιλογή πρέπει να είναι το συμπέρασμα ενός έγκυρου συλλογισμού. Δηλαδή: (α) μια επιλογή είναι καλή όταν ένα επιτελικό στέλεχος έχει, in abstracto, αυτά τα προσόντα (μείζων πρόταση)· (β) ο τάδε υποψήφιος κρίνουμε ότι τα έχει (ελάσσων πρόταση)· άρα, (γ) ο υποψήφιος αυτός συνιστά καλή επιλογή. Η εγκυρότητα του συλλογισμού εξαρτάται από την αλήθεια της ελάσσονος προτάσεως, την οποία, κατ’ αρχήν, διασφαλίζει η αυθεντικά ανεξάρτητη αξιολόγηση του υποψηφίου.
Σε θεσμικά ώριμες χώρες, οι πρακτικές δημόσιων διορισμών διακρίνονται από την ενεργό μέριμνα για πολιτική αμεροληψία, έτσι ώστε να μην αμφισβητείται η αλήθεια της ελάσσονος προτάσεως. Δείτε λ.χ. την περίπτωση του BBC. Το καταστατικό του οργανισμού ορίζει ότι το BBC «πρέπει να είναι ανεξάρτητο […] στην εκπλήρωση της αποστολής του». Προνοεί ρητά ότι ο πρόεδρός του «διορίζεται έπειτα από δίκαιο και ανοικτό διαγωνισμό», σύμφωνα με τον κώδικα διακυβέρνησης, υπό την εποπτεία του επιτρόπου Δημόσιων Διορισμών.
O πρόεδρος του BBC
Ωστόσο, ο πειρασμός της ιδιοτελούς άσκησης κυβερνητικής ισχύος πάντοτε καραδοκεί. Το 2007, η αρμόδια επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων επέκρινε σε έκθεσή της τον αρμόδιο υπουργό για αδιαφάνεια στη διαδικασία επιλογής τού τότε προέδρου του BBC σερ Μάικλ Λάιονς.
Εχοντας τεκμηριώσει λεπτομερώς την προβληματικότητα της διαδικασίας, η έκθεση παρατηρεί ότι, αν και δεν αμφισβητεί τις ικανότητες του κ. Λάιονς, «η ποιότητα του αποτελέσματος δεν επικυρώνει τη διαδικασία». Με άλλα λόγια, η αξιοπιστία της διαδικασίας είναι αυτοτελώς σημαντική προκειμένου ο πρόεδρος του BBC «να έχει την εμπιστοσύνη όσων πληρώνουν το τηλεοπτικό τέλος, του ευρύτερου κοινού, της μιντιακής αγοράς και της Βουλής». Η αδιάβλητη διαδικασία δεν διασφαλίζει μόνο μια διοικητικώς καλή επιλογή αλλά αποπνέει βαθύτερο συμβολισμό: συμβάλλει καθοριστικά στην ηθική νομιμοποίηση του αποτελέσματος – κερδίζει την εμπιστοσύνη των πολιτών.
Ο Γερμανός στοχαστής Νίκλας Λούμαν γράφει ότι η νομιμοποίηση της δημοκρατικής διακυβέρνησης εξαρτάται από το κατά πόσον το πολιτικό σύστημα σέβεται τον πληθυντικό χαρακτήρα μιας σύνθετης κοινωνίας. Το πολιτικό σύστημα που επεκτείνεται και κυριαρχεί σε διακριτά από αυτό συστήματα (π.χ. οικονομία, δημόσια διοίκηση, δικαιοσύνη, επιστήμη κ.λπ.) χάνει την ικανότητα να υπερασπίζεται εύλογα την ενδεχομενικότητά του – την αυτοτελή λειτουργία του. Η νομιμοποίηση της πολιτικής στην ευνομούμενη πολιτεία κερδίζεται στο μέτρο που το πολιτικό σύστημα αυτοπεριορίζεται με ανεξάρτητες από αυτό διαδικασίες.
Για μια αυθεντικά μεταρρυθμιστική κυβέρνηση, η πρόκληση δεν είναι απλώς ο διορισμός άξιων ατόμων σε δημόσιες επιτελικές θέσεις, αλλά η επίμονη και συστηματική εφαρμογή της αξιοκρατίας. Αυτό προϋποθέτει κυβερνήσεις που αυτοπεριορίζονται, θεσπίζοντας ανεξάρτητους θεσμούς. Ισως ύστερα από ακόμη μία χρεοκοπία τις αποκτήσουμε.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
