Από τα «Κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας» του Κώστα Κωστή που εκδόθηκαν το 2013 και έχουν έκτοτε κάνει αρκετές επανεκδόσεις έως την «Ελληνική οικονομία μετά το 1950», που μόλις κυκλοφόρησε ως ο πρώτος τόμος μιας μνημειώδους τριλογίας που ετοιμάζει ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου, η πρόσφατη παραγωγή φιλόδοξων ιστορικών συνθέσεων που στηρίζονται σε δεκαετίες επίπονης επιστημονικής έρευνας, αλλά είναι συγχρόνως γραμμένες με τρόπο που να απευθύνονται και σε ένα ευρύτερο κοινό, σηματοδοτεί μια τεκτονική εξέλιξη. Η σημασία της δεν έχει γίνει ακόμη πλήρως αντιληπτή, αλλά θεωρώ πως οι επιπτώσεις της μπορεί να αποδειχθούν καθοριστικές.
Το κοινό στοιχείο όλων αυτών των έργων είναι πως μετατοπίζουν την οπτική για το παρελθόν της χώρας με τρόπο που είναι σχεδόν ανεπαίσθητος αλλά ταυτόχρονα εντελώς ουσιαστικός. Πιο συγκεκριμένα, τα βιβλία αυτά αποτιμούν την ιστορική πορεία των περίπου δύο αιώνων που διήνυσε το σύγχρονο ελληνικό κράτος και την κρίνουν ως γενικά θετική και επιτυχημένη. Στην κρίση αυτή φθάνουν λαμβάνοντας υπόψη τους τόσο τους σύγχρονους αντικειμενικούς δείκτες που δείχνουν πως η Ελλάδα τοποθετείται μέσα στις περίπου σαράντα πιο πλούσιες και ελεύθερες χώρες του πλανήτη όσο και το σημείο εκκίνησής της που ήταν πάρα πολύ χαμηλό.
Η μετατόπιση αυτή είναι επαναστατική. Και αυτό, γιατί ώς πολύ πρόσφατα η κυρίαρχη αντίληψη ήταν η ακριβώς αντίθετη, δηλαδή πως η ιστορική πορεία της χώρας δεν είχε υπάρξει ιδιαιτέρως επιτυχής. Είναι ενδεικτικό πως ο όρος που επανέρχεται στις εργασίες αυτές είναι η «υστέρηση». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη στρέβλωση ολόκληρου του πεδίου της μελέτης της πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, που ουσιαστικά μετατράπηκε σε σχολή μελέτης και εξήγησης της υστέρησης της χώρας σε σχέση με τις πιο προηγμένες χώρες. Και καθώς η υστέρηση αυτή γινόταν (συνήθως υπόρρητα) αντιληπτή ως ένα είδος ιστορικής ανωμαλίας, ερμηνευόταν με αναφορά στη συγγενή έννοια της «εξάρτησης» που έγινε ιδιαιτέρως της μόδας τη δεκαετία του ’70 και υπονοούσε πως χώρες της «ημιπεριφέρειας» όπως η Ελλάδα ήταν καταδικασμένες σε μόνιμη καθυστέρηση όσο κυριαρχούσε το καπιταλιστικό σύστημα των χωρών του «κέντρου», που οδηγούσε στην εκμετάλλευσή τους.
Με την εκλαΐκευσή του (ιδίως διαμέσου της τέχνης), το δόγμα της υστέρησης διαχύθηκε στην κοινωνία και διέπλασε τις απόψεις της. Αυτό βέβαια δεν ήταν και τόσο δύσκολο καθώς πάτησε πάνω στο πρόσφορο έδαφος του δημοφιλούς αφηγήματος της Ψωροκώσταινας και του συνδρόμου του διαρκώς αδικημένου κακομοίρη που πέφτει μονίμως θύμα των ξένων, μιας από τις μεγάλες μας σταθερές που ενοποιούσε διαχρονικά αριστερούς και δεξιούς, θρήσκους και αγνωστικιστές, πλούσιους και φτωχούς. Το αφήγημα αυτό είχε τις ρίζες του στο σύνδρομο ανασφάλειας που συνόδευσε τη γέννησή μας ως σύγχρονου κράτους: ήταν ποτέ δυνατόν να φανούμε αντάξιοι της κληρονομιάς του αρχαίου κλασικού πολιτισμού; Ημασταν επομένως καταδικασμένοι στην υστέρηση και η μαρξιστική εκδοχή της δεκαετίας του ’70 δεν ήταν απλά παρά η καινούργια αμφίεση του συρμού με το μεσσιανικό αλλά μάλλον άπιαστο όραμα της κοινωνικής επανάστασης. Ετσι φθάσαμε στην επικράτηση μιας κραυγαλέας αντίφασης: ενώ η χώρα ανέβαινε, οι περισσότεροι τη θεωρούσαμε αποτυχημένη.
Εδώ βρίσκεται η σημασία της πρόσφατης ερμηνευτικής μετατόπισης. Προκαλώντας μας να αλλάξουμε οπτική, μας προσφέρει τη δυνατότητα να προσπεράσουμε το αφήγημα της υστέρησης. Αυτό καθόλου δεν ισοδυναμεί με την αντικατάστασή του με μια εξίσου άστοχη και υπερφίαλη αίσθηση αυτόματης ανωτερότητας. Το αντίθετο: τα βιβλία αυτά εδράζονται σε έγκυρη ιστορική έρευνα που αναδεικνύει τις αποτυχίες και τα σφάλματα της χώρας, όχι μόνο τις επιτυχίες της. Αυτό μας αναγκάζει να θέτουμε σημαντικά και δύσκολα ερωτήματα, αντί να στηριζόμαστε στο εύκολο άλλοθι της εξάρτησης. Ετσι μας προσφέρει τη δυνατότητα και την αυτοπεποίθηση να φανταστούμε ένα ρεαλιστικό μέλλον, εντοπίζοντας και διορθώνοντας τα σφάλματα του παρελθόντος.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
