Ανεξάρτητα από τις δομικές («φυσικές») αιτίες των πυρκαγιών, πάντοτε θα υπάρχει κάποιος που θα πετάει το μισοσβησμένο τσιγάρο του έξω από το παράθυρο ή θα καίει ξερά χόρτα στα μέσα του καλοκαιριού. Και πάντοτε θα βρίσκονται αρμόδιοι αξιωματούχοι και υπάλληλοι που θα αφήνουν επί μήνες ξερά κλαδιά και χόρτα σε πλατείες ή δρόμους. Το θέμα είναι πώς όλοι αυτοί, που σήμερα είναι πολλοί, θα γίνονται όλο και λιγότεροι, επειδή θα έχουν συνείδηση ότι συνανήκουν σε ένα οικοσύστημα υπό κατάρρευση. Αυτό δεν είναι έκφραση διδακτισμού, είναι εμπειρική διαπίστωση.
Το ζήτημα είναι να αντιληφθούμε ότι –όσα πυροσβεστικά αεροπλάνα και να αποκτήσει η χώρα– οι ίδιοι με τις πράξεις και παραλείψεις μας θέτουμε σε κίνδυνο τις ζωές και περιουσίες, όχι μόνο των συγγενών και μερικών γειτόνων μας, αλλά και όσων ζουν σε ακτίνα πάρα πολλών χιλιομέτρων γύρω μας. Αλλωστε, ακόμη και ο επιμελέστερος –ως προς την αντιμετώπιση των πυρκαγιών– κρατικός μηχανισμός δεν θα μπορούσε να εξισορροπήσει τις πάμπολλες ενέργειες αμέλειας, αν όχι δόλου, που εκδηλώνονται κάθε καλοκαίρι στην εύφλεκτη πλέον ελληνική ύπαιθρο.
Η συνήθης απάντηση σε τέτοιες συμπεριφορές είναι η διεύρυνση της ενημέρωσης του κοινού με διαφημιστικές καμπάνιες, όπως, π.χ., τηλεοπτικά «σποτ» για τα δάση. Τέτοιες αντιδράσεις της πολιτείας είναι καίριες, αλλά δεν μπορούν να διαπεράσουν ένα τείχος διαμορφωμένων πεποιθήσεων και εμπεδωμένων αξιών. Η ενημέρωση των πολιτών έρχεται κάπως αργά, όταν σε αυτούς ήδη έχουν σχηματιστεί προσωπικές αξίες και πεποιθήσεις που μπορεί να αποκρούσουν οποιαδήποτε ορθολογικά επιχειρήματα. Η ενημέρωση του κοινού για την πρόληψη πυρκαγιών, παρότι φαίνεται να έχει προληπτικό χαρακτήρα, εντέλει έχει «πυροσβεστικό» χαρακτήρα. Και τούτο γιατί δεν αγγίζει αξιακές υποδοχές ούτε κάμπτει συνήθεις συμπεριφορές.
Πρόκειται για υποδοχές («καλούπια») αποτελούμενες από αξίες και τις συνακόλουθες με αυτές πεποιθήσεις οι οποίες σχηματίζονται, ως γνωστόν, στο στάδιο της κοινωνικοποίησης, πριν από την ενηλικίωση. Στο σχολικό και οικογενειακό περιβάλλον «μαθαίνουμε» αξίες, υιοθετούμε πεποιθήσεις. Για παράδειγμα, την αξία της επιμέλειας «των του οίκου μας» και της φροντίδας για συγγενείς και γείτονες, όχι όμως για άλλους πέραν αυτών. Είναι μια αξία συνήθως συνοδευόμενη από την πεποίθηση ότι για τα υπόλοιπα θα μεριμνήσει το κράτος. Αξίες και πεποιθήσεις μεταβάλλονται δύσκολα σε μεταγενέστερα στάδια, αν και φορείς κοινωνικοποίησης πέραν του σχολείου και της οικογένειας, όπως είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η Εκκλησία, τα πολιτικά κόμματα και οι παρέες, έχουν κοινωνικοποιητικό ρόλο και κατά τον ενήλικο βίο. Η εκμάθηση αξιών μέσω όλων αυτών των φορέων, σε διάφορα στάδια του κύκλου ζωής, οδηγεί σε αξιακά συστήματα χωρίς συνοχή. Ετσι, κοινωνικές έρευνες σε βάθος εικοσαετίας στην Ελλάδα, από την πρώτη Ευρωπαϊκή Κοινωνική Ερευνα (2003) με συμμετοχή του ΕΚΚΕ έως τις «Αξίες των Ελλήνων» (2018) και το «Τι πιστεύουν οι Ελληνες» (2020) του οργανισμού διαΝΕΟσις έχουν καταγράψει μερικές σταθερές αξίες: δικαιοσύνη, ελευθερία, αξιοκρατία, απαξίωση των πολιτικών στελεχών και θεσμών, δυσπιστία απέναντι σε τρίτους, ξενοφοβία, προσήλωση στην οικογένεια, στη θρησκεία, στο έθνος και στον νόμο. Τέτοιες αξίες καταγράφονται ως κυρίαρχες και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, με εξαίρεση τη δυσπιστία απέναντι «στον άλλο», η οποία είναι συγκριτικά εντονότερη στη χώρα μας.
Ωστόσο, οι αξίες που φέρει ένα άτομο αφενός είναι αντιφατικές, αφετέρου γίνονται αντικείμενο επιλεκτικής εφαρμογής. Ετσι, π.χ., οι Ελληνες στις έρευνες δηλώνουν ότι είναι σεβαστικοί απέναντι στον νόμο, αλλά εντέλει διαφοροποιούν τη συμμόρφωσή τους προς τους νόμους. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει ανατραφεί από τους γονείς του να πιστεύει ότι ο νόμος ισχύει μόνο για τους άλλους, καθώς ο ίδιος, ακόμη και αν συλληφθεί, δεν θα τιμωρηθεί χάρη στις διασυνδέσεις ή στην οικονομική ισχύ της οικογένειάς του. Τότε η αξία της μη συμμόρφωσης του ατόμου σε κάποιους νόμους επηρεάζει τη συμπεριφορά του. Το ίδιο συμβαίνει όταν οι αρμόδιοι για την τήρηση των νόμων επιλέγουν να μην αντιδράσουν σε παραβάσεις μερικών νόμων (π.χ. απόρριψη εύφλεκτων υλικών σε κάδους απορριμμάτων, πράγμα που συμβαίνει συχνά). Η έλλειψη συμμόρφωσης προς τον νόμο τότε γίνεται γενικώς αποδεκτή ρουτίνα.
Γνωστό εύρημα των κοινωνικών ερευνών είναι η χρονική υστέρηση της μεταβολής των αξιών έναντι της ανάδειξης νέων προβλημάτων. Και αυτό είναι κρίσιμο σήμερα. Νέα, παγκόσμια προβλήματα που έχουν εισέλθει ορμητικά στη δημόσια σφαίρα είναι, μεταξύ άλλων, η κλιματική αλλαγή, οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών προς τις χώρες της Δύσης, οι νέες ασθένειες. Εχουν προστεθεί σε παλιά προβλήματα, όπως οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Πολλοί, αν όχι όλοι, είναι ενημερωμένοι για τα νέα προβλήματα. Η ενημέρωση δεν αρκεί για να προσαρμόσουν τις συμπεριφορές τους, ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα, εφόσον οι αξίες των ίδιων είναι αμετακίνητες. Η αξία της φροντίδας μόνο για τους συγγενείς και μερικούς γείτονες προδίδει άγνοια του ότι ζούμε μαζί με πάρα πολλούς άλλους, τους επηρεάζουμε όλους και μας επηρεάζουν όλοι. Κυρίως, όμως, προδίδει την απαξία που αποδίδουμε σε όσους δεν ανήκουν στον παραπάνω στενό κύκλο.
Μπορεί και στο παρελθόν οι κυρίαρχες αξίες να μην αντιστοιχούσαν σε τρόπους αντιμετώπισης των παλιών προβλημάτων, απέναντι όμως στα νέα, παγκόσμια προβλήματα αυτές είναι εντελώς αναντίστοιχες. Η επείγουσα απάντηση κρατών και πολιτών προς την επιταχυνόμενη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος θα ήταν συμβατή με αξίες πολύ διαφορετικές από αυτές που οι κοινωνικές έρευνες εξακολουθούν να καταγράφουν ως κυρίαρχες. Μεταξύ άλλων, κατάλληλες αξίες θα ήταν εκείνες της εγγενούς αξίας των μη ανθρώπινων όντων, της κοινωνικής αλληλεγγύης και της εμπιστοσύνης στην επιστημονική κοινότητα.
Συνοπτικά, η ενημέρωση δεν αρκεί, ενώ η στροφή προς αξίες ταιριαστές με τα νέα προβλήματα θα βραδύνει. Η επιλεκτική τήρηση του νόμου και η εκτεταμένη δυσπιστία προς «τον άλλο» και προς τους θεσμούς δεν προμηνύουν αλλαγή του αξιακού συστήματος, ώστε να αντιμετωπιστούν τα νέα προβλήματα. Η διάδοση των ταιριαστών προς τα προβλήματα αξιών δεν μπορεί να γίνει μόνο από κρατικούς θεσμούς που συχνά περιορίζονται στην ενημέρωση και ήδη αντιμετωπίζονται ευρέως με δυσπιστία (σχολεία, δημόσια διοίκηση, πολιτικά κόμματα, μέσα μαζικής ενημέρωσης). Οι υποψήφιοι, πρόσθετοι φορείς μιας νέας απαραίτητης κοινωνικοποίησης σε αξίες αντίστοιχες με τα σημερινά προβλήματα, είναι λίγοι. Σε αυτούς θα περιλαμβάνονταν επιστημονικοί σύλλογοι, κοινωφελή ιδρύματα, άλλες οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών και κοινωνικά κινήματα. Η κινητοποίησή τους και η σύμπηξη συμμαχιών μεταξύ τους αποτελούν στοιχήματα για το άμεσο μέλλον.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
