Υπάρχει ένα σαράκι στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή, που επηρεάζει τις αποφάσεις και πολλές φορές τυφλώνει την κρίση και καθορίζει το μέλλον. Θα σας πω πρώτα μια ιστορία και μετά θα ορίσουμε το σαράκι αυτό.
Ενα σπίτι καίγεται και είναι μέσα δύο παιδιά της ίδιας ηλικίας. Εξω από το σπίτι είναι δύο άνθρωποι, ένας από τους δύο μπορεί να μπει μέσα και να σώσει ένα παιδί. Ο ένας απ’ αυτούς τους δύο είναι ο πατέρας ενός από τα παιδιά, ενώ ο άλλος είναι άγνωστος. Επαφίεται στην κρίση σας ποιος απ’ τους δύο θα μπει στο σπίτι. Ποιον θα διαλέγατε; Μου φαίνεται πως η σωστή κοινωνική απάντηση είναι να μπει ο άγνωστος. Γιατί εάν μπει ο πατέρας του ενός παιδιού, φυσικά θα σώσει το παιδί του, άρα το άλλο παιδί είναι καταδικασμένο, ενώ εάν μπει ο άγνωστος, το κάθε παιδί έχει 50% πιθανότητα να σωθεί. Είναι πασιφανές ότι ο πατέρας του ενός παιδιού έχει αυτό που λέμε σύγκρουση ενδιαφερόντων – συμφερόντων (conflict of interest στη διεθνή ορολογία). Γιατί από τη μια μεριά θέλει να σώσει ένα παιδί και από την άλλη ως πατέρας θέλει να σώσει το παιδί του· άρα δεν είναι αντικειμενικός στην κρίση του.
Η σύγκρουση ενδιαφερόντων – συμφερόντων υπάρχει όταν ένα άτομο εμπλέκεται σε πολλαπλά συμφέροντα (προσωπικά, θρησκευτικά, πολιτικά, ακαδημαϊκά, νομικά ή οικονομικά) που ανταγωνίζονται μεταξύ τους και επηρεάζουν δυνητικά τις αποφάσεις και τις πράξεις. Με άλλα λόγια, η εξυπηρέτηση ενός συμφέροντος θα μπορούσε να είναι εναντίον του άλλου, έτσι ώστε η απόφαση να μην είναι δίκαιη και αντικειμενική.
H σύγκρουση συμφερόντων ή ενδιαφερόντων είναι πολύ συχνή και αναμφισβήτητα επηρεάζει τις αποφάσεις και πράξεις των ανθρώπων. Θα θέλατε ένας δικαστής να δικάσει το παιδί του; Θα θέλατε ένας καθηγητής στις προφορικές εξετάσεις να βαθμολογήσει το παιδί του; Ασφαλώς όχι, γιατί τότε η κρίση κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι ανεπηρέαστη.
Θυμάστε τη λαϊκή ιστοριούλα που δύο γιοι ζήτησαν από τη μητέρα τους ο ένας να βρέξει και ο άλλος να μην βρέξει, ανάλογα με τις δουλειές τους; Η μανούλα αυτή θα μπορούσε να πει: παιδιά μου, σας αγαπώ και τους δύο, αλλά έχω σύγκρουση ενδιαφερόντων και έτσι δεν μπορώ να μπω σε αυτή τη συζήτηση.
Ενα σαράκι στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή, που επηρεάζει τις αποφάσεις και πολλές φορές τυφλώνει την κρίση και καθορίζει το μέλλον.
Η σύγκρουση συμφερόντων τρυπώνει και επηρεάζει την πολιτική και τη δημόσια ζωή γενικότερα. Στον δικό μου κόσμο της επιστήμης είναι επίσης παρούσα, όπως και σε πολλούς άλλους τομείς της κοινωνίας. Για παράδειγμα, σε επιτροπές κρίσεως και χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων, σε κρίσεις για προσλήψεις ή δημοσίευση εργασιών, ή για βραβεία ή διακρίσεις, η επιστημονική κοινότητα προσπαθεί να αποφύγει όσο είναι δυνατόν τη σύγκρουση ενδιαφερόντων του κάθε μέλους των διαφόρων επιτροπών.
Το ερώτημα βέβαια είναι: Πώς είναι δυνατόν να αποφύγουμε τις συγκρούσεις συμφερόντων; H απόλυτη αποφυγή είναι δύσκολη ή και αδύνατη, όμως μπορούμε σημαντικά να μειώσουμε την παρουσία της. Μπορούμε δηλαδή να ρωτήσουμε ευθέως τα άτομα εάν υπάρχει ή όχι σύγκρουση ενδιαφερόντων για μια συγκεκριμένη απόφαση ή πράξη. Η υπεύθυνη γραπτή απάντηση επαφίεται στην ειλικρίνεια των ερωτωμένων και σε μια αντικειμενική εξέταση των δεδομένων, δραστηριοτήτων και ιστορίας του κάθε ατόμου. Για παράδειγμα, στην επιστήμη δεν συμπεριλαμβάνονται στις επιτροπές κρίσης άνθρωποι που έχουν στο παρελθόν εργαστεί με τον/την κρινόμενο/κρινόμενη, είχαν μια σχέση δασκάλου – μαθητή ή εργάζονται στο ίδιο ίδρυμα ή είναι άμεσοι ανταγωνιστές σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα και υπάρχει συγκεκριμένη αίτηση για μη συμμετοχή από τη μια μεριά ή την άλλη. Η λίστα που ανέφερα παραπάνω δεν είναι βέβαια ολοκληρωμένη αλλά απλώς αντιπροσωπευτική. Το σαράκι της σύγκρουσης συμφερόντων πολλές φορές δεν το βλέπουμε και δεν το υποψιαζόμαστε. Οσο και να προσπαθούμε να το βρούμε και να το εξαλείψουμε, ποτέ δεν θα μπορούμε να μπούμε στα μύχια των ανθρώπων και να το δούμε καθαρά, έτσι ώστε να προστατευτούμε από αυτό. Γι’ αυτό επιπροσθέτως τα μέλη των κρίσεων ερωτώνται εάν πέρα από τα αντικειμενικά συγκρουόμενα ενδιαφέροντα, οι ίδιοι αισθάνονται ότι έχουν κάποιο συγκρουόμενο συμφέρον που είναι προσωπικό, και το θέτουν στην επιφάνεια έτσι ώστε να είναι εντελώς αδιάβλητη η διαδικασία. Είμαι σίγουρος ότι σε πολλούς άλλους τομείς της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής γίνεται ανάλογη εξέταση της σύγκρουσης ενδιαφερόντων – συμφερόντων.
Στον οικονομικό τομέα η σύγκρουση συμφερόντων μπορεί να πάρει τη μορφή: 1) νεποτισμού που μεταφράζεται σε χάρες σε συγγενείς και φίλους για προσλήψεις, προαγωγές και ευνοϊκή συμπεριφορά, 2) προσωπικού συμφέροντος ενάντια στο συμφέρον της επιχείρησης ή του ιδρύματος, 3) υπερβολικού χρηματισμού ανθρώπων με σημαντική θέση ή επιρροή στην επιχείρηση. Πολλές φορές μία ανακοίνωση/δημοσιοποίηση της σύγκρουσης συμφερόντων, κυρίως σε οικονομικά θέματα, μπορεί να έχει και νομικές συνέπειες. Παράδειγμα, όταν ένα άτομο χρησιμοποιεί τη θέση του ή τις πληροφορίες που του επιτρέπει να έχει η θέση του για προσωπικά οφέλη εις βάρος του ιδρύματος, της εργασίας του ή εις βάρος του δικαίου συναγωνισμού.
Ελπίζω ότι με την πάροδο του χρόνου όλο και περισσότερο θα αναγνωρίζεται στην ελληνική κοινωνία το πρόβλημα-σαράκι της σύγκρουσης ενδιαφερόντων, έτσι ώστε ο δημόσιος βίος να είναι πιο αξιοκρατικός, δίκαιος και διαφανής.
* Ο κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών και πρώην πρόεδρος του διεθνούς Οργανισμού Ανθρώπινου Γονιδιώματος (HUGO).
