Πόσες πόλεις, άραγε, χωράνε μέσα σε μια πόλη; Μάλλον περισσότερες απ’ όσες μπορούμε να μετρήσουμε με την πρώτη ματιά. Υπάρχουν οι ορατές, οι λιγότερο ορατές και οι άφαντες εκδοχές της· η καταγεγραμμένη ιστορία της, η επίσημη, αποτυπωμένη στην αρχιτεκτονική, στη γλώσσα, στη γεύση, στη σκέψη, στη συμπεριφορά, στην πολιτισμική επικράτεια. Και υπάρχουν και πτυχές που παραμένουν σε «εσοχές» όχι ακριβώς κρυφές, αλλά ούτε και φανερές, ίσως ενοχικές, όμως σταθερά παρούσες, που ανιχνεύονται με σαφήνεια, αρκεί κανείς να μπει στον κόπο να τις φέρει στο προσκήνιο. Με την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης ασχολήθηκαν δύο Θεσσαλονικείς σκηνοθέτες, συνομήλικοι (γενν. 1978), ο Σύλλας Τζουμέρκας και ο Χρήστος Πασσαλής. Στην αρχή δημιουργώντας μια εγκατάσταση/κινηματογραφική ταινία, σε τρεις οθόνες, που είδαμε (όχι στις καλύτερες συνθήκες) το περασμένο καλοκαίρι στο ΚΠΙΣΝ. Τώρα, με νέο μοντάζ και τη μορφή, ενιαίας, ταινίας, επελέγη και θα προβληθεί στο επίσημο διαγωνιστικό τμήμα Encounters της Μπερλινάλε (10-20 Φεβρουαρίου).
Με την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της πόλης ασχολήθηκαν δύο Θεσσαλονικείς σκηνοθέτες, συνομήλικοι (γενν. 1978), ο Σύλλας Τζουμέρκας και ο Χρήστος Πασσαλής.
«Η πόλη και η πόλη», όπως είναι ο τίτλος της, συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Homemade Films με τη συνεργασία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, σε επιμέλεια του Ορέστη Ανδρεαδάκη, καλλιτεχνικού διευθυντή του ΦΚΘ, επιχειρεί ένα επόμενο κινηματογραφικό βήμα, μετακινώντας τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας, ντοκιμαντέρ και ταινίας-δοκιμίου. Δομημένη σε έξι κεφάλαια, έναν πρόλογο και έναν επίλογο, διατρέχει επτά δεκαετίες της ιστορίας της Θεσσαλονίκης και της ζοφερής εμπειρίας της εβραϊκής της κοινότητας. Το πρότζεκτ αυτό (με τη μορφή μιας μεγάλου μήκους παραγωγής πλέον) δεν είναι μόνον η υπόμνηση ενός εγκλήματος, ενός «βίαιου ακρωτηριασμού», που δεν διδάσκεται και δύσκολα συζητιέται. Εκτός από μια «ιστορία επώδυνη και ακανθώδης και πάρα πολύ αποσιωπημένη», όπως λένε οι σκηνοθέτες, είναι και τμήματα μιας πόλης άλλα «ανασκαμμένα», άλλα θαμμένα (κυριολεκτικά), όπως το λεηλατημένο εβραϊκό νεκροταφείο πάνω στο οποίο επεκτάθηκε μέρος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Οι δυο σκηνοθέτες δεν υπέγραψαν ένα έργο με στόχο την 27η Ιανουαρίου, Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος. Επιδιώκουν αυτό που οι επέτειοι έχουν ανάγκη για να αποτελούν μέρος της καθημερινότητας και όχι κατ’ εξαίρεση γεγονός. Δεν κολακεύουν αισθήματα, δεν θωπεύουν τραύματα. Δεν κάνουν ένα προσκλητήριο νεκρών Εβραίων (όπως της Σαρίνα Σαλτιέλ), που «επιστρέφουν» με τη μορφή ηθοποιών. Οι διαφορετικές περίοδοι της Θεσσαλονίκης συνενώνονται στο παρόν και εξακτινώνονται στο παρελθόν ή το αντίθετο, επιβεβαιώνοντας αυτό που γράφει ο Μαζάουερ και μας θυμίζει ο Χρ. Πασσαλής: «Η πόλη αυτή έχει φαντάσματα εν πολλοίς αδικαίωτα –μάλλον, γι’ αυτό παραμένουν φαντάσματα– και για πολλούς και διαφορετικούς λόγους πολλοί ωφελήθηκαν από αυτή την αποσιώπηση της Ιστορίας. Ή απέφυγαν να βρεθούν μπροστά στην ιστορική αλήθεια. Ελπίζουμε ότι αυτή θα είναι μια ταινία που θα ξαναφέρει το ζήτημα στην επιφάνεια, γιατί, όπως κάθε τραύμα, αν δεν το αντιμετωπίσεις, έχει την τάση να μολύνεται» (Lifo, 10/07/2021).
Αυτό το παλίμψηστο ζωντανών και νεκρών δεν σταματάει να αναπαράγεται όσο η μνήμη παραμένει οργανικά δεμένη με την πόλη. Δεν χρειάζονται απαραιτήτως τελετές και εξαγγελίες. Ο τρόπος που η κοινωνία «θυμάται» αλλάζει με τα χρόνια και τις γενιές. Τόσο οι αλήθειες όσο και τα ψέματα αποτελούν ντοκουμέντα, σελίδες Ιστορίας γραπτής και προφορικών αφηγήσεων. Οι εικόνες που ανασυντίθενται στην «Πόλη και στην πόλη» είναι ανησυχαστικές γιατί αιφνιδιάζουν με την ευθύτητα και την ακρίβειά τους. Δεν υπεκφεύγουν, γι’ αυτό και δεν «διαλύονται» όπως στη μυθοπλασία ούτε και εγγράφονται όπως στο ντοκιμαντέρ. Εγκαθίστανται έστω και αποσπασματικά (από την καλοκαιρινή εμπειρία μας) στη μνήμη και συμπληρώνουν τις πληροφορίες, συνθέτοντας γνώση. Και η γνώση αυτή είναι από μόνη της άλλη μία πόλη. Ισως και περισσότερες από μία.
