Οπως και σε άλλους τομείς του δημόσιου βίου, το μείζον διακύβευμα στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι το μοντέλο διοίκησής τους. Ποια είναι η δομή διακυβέρνησης; Πώς ασκείται η εξουσία; Τα ερωτήματα δεν είναι τεχνοκρατικά. Η διακυβέρνηση ενός οργανισμού συμπυκνώνει την αυτο-κατανόηση μιας κοινότητας για τις αξίες που τη συνέχουν. Η κατανομή της εξουσίας είναι κατ’ εξοχήν πολιτικό θέμα.
Με το νομοσχέδιο για τα πανεπιστήμια που τέθηκε προσφάτως σε διαβούλευση, η υπουργός Παιδείας κ. Κεραμέως επαναφέρει το θέμα του μοντέλου διακυβέρνησης. Mιμούμενη κακέκτυπα τον νόμο Διαμαντοπούλου, εισάγει τον θεσμό του Συμβουλίου Διοίκησης (Σ.Δ.). Δυστυχώς αυτό που εισηγείται μοιάζει με άλογο που σχεδίασε επιτροπή και κατέληξε να είναι καμήλα!
Το Σ.Δ. είναι το όργανο στο οποίο λογοδοτεί η εκτελεστική εξουσία του οργανισμού – πρωτίστως, οι πρυτανικές αρχές. Η εποπτεία του Σ.Δ. θα πρέπει να λειτουργεί αντίρροπα στην πρυτανική εξουσία. Αυτό δεν συμβαίνει με το υπό συζήτηση νομοσχέδιο. Τα έξι από τα έντεκα μέλη του Σ.Δ. είναι εσωτερικά και τα υπόλοιπα πέντε εκλέγονται από τα έξι εσωτερικά. Ο πρύτανης, ένας από τα έξι εσωτερικά μέλη, είναι και πρόεδρος του Σ.Δ.! Η δομή αυτή είναι αυτο-αναφορική – απουσιάζουν τα θεσμικά αντίβαρα, η διαφάνεια και η λογοδοσία.
Υπάρχουν εναλλακτικά μοντέλα διακυβέρνησης; Βεβαίως. Δεν θα σας παραπέμψω στα θεσμικώς εκλεπτυσμένα, με παράδοση αιώνων, μοντέλα του αγγλόφωνου κόσμου. Πολύ πιο κοντά μας υπάρχει ένα δημόσιο πανεπιστήμιο, με διεθνώς αναγνωρισμένη ερευνητική παρουσία, στο οποίο λειτουργεί επιτυχώς Σ.Δ. Μιλάω για το Πανεπιστήμιο Κύπρου (Π.Κ.).
Το Π.Κ. ιδρύθηκε το 1989 από τον τότε Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας Γιώργο Βασιλείου. Ο περί Π.Κ. νόμος ήταν ένα σοφό δημιούργημα, το οποίο έθεσε τις βάσεις για ένα ακαδημαϊκώς στιβαρό ίδρυμα. Μεταξύ άλλων, ένας νεωτερισμός που εισήχθη ήταν το Συμβούλιο. Η απουσία ακαδημαϊκής παράδοσης στο νησί αποδείχθηκε, παραδόξως, ευεργετική, εφόσον το νέο ίδρυμα μπορούσε να σχεδιασθεί εξ υπαρχής, με βάση τις καλύτερες πρακτικές διεθνώς. Οπερ και εγένετο. Σε σχετικές έρευνες, το Π.Κ. θεωρείται ο πιο αξιόπιστος θεσμός στην Κύπρο.
Το Συμβούλιο του Π.Κ. αποτελείται από δεκατέσσερα μέλη, επτά από τα οποία είναι εξωτερικά. Συγκεκριμένα, απαρτίζεται από: τον πρύτανη και τους δύο αντιπρυτάνεις· δύο μέλη του μόνιμου ακαδημαϊκού προσωπικού που εκλέγονται από το σύνολο του ακαδημαϊκού προσωπικού· τέσσερα μέλη που διορίζονται από το υπουργικό συμβούλιο· τρία μέλη που διορίζονται από τη Σύγκλητο, τα οποία δεν μπορούν να είναι μέλη του προσωπικού του Π.Κ.· έναν εκπρόσωπο της φοιτητικής κοινότητας· και έναν εκπρόσωπο του διοικητικού προσωπικού. Το υπουργικό συμβούλιο διορίζει τον πρόεδρο και τον αντιπρόεδρο υποχρεωτικώς από τα επτά εξωτερικά μέλη.
Η λειτουργία ενός θεσμού εξαρτάται από την ποιότητα των ανθρώπων που τον στελεχώνουν.
Οι αρμοδιότητες του Συμβουλίου συμβαδίζουν με τις εμπεδωμένες διεθνώς πρακτικές. Παραφράζοντας ελαφρώς, αντιγράφω τις σχετικές διατάξεις του περί Π.Κ. νόμου: το Συμβούλιο έχει τη διαχείριση και τον έλεγχο των διοικητικών και οικονομικών υποθέσεων του Π.Κ. και της περιουσίας του. Ειδικότερα, καταρτίζει τον ετήσιο προϋπολογισμό του Π.Κ., καθορίζει το επίπεδο μισθών και άλλων ωφελημάτων του προσωπικού, και κατανέμει τα κονδύλια για την κτιριακή υποδομή του Π.Κ. Επιπλέον, έχει εξουσία και αρμοδιότητα να επικυρώνει τις προσλήψεις και προαγωγές του ακαδημαϊκού και διοικητικού προσωπικού του Π.Κ.· και έχει την ευθύνη για την εφαρμογή του περί Π.Κ. νόμου. Εξόχως σημαντικό: η υπηρεσία εσωτερικού ελέγχου υπάγεται στο Συμβούλιο, όχι στον πρύτανη.
Ως κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών του Π.Κ. μπορώ να βεβαιώσω ότι αυτή η δομή διακυβέρνησης δουλεύει καλά. Επιτρέπει στα ακαδημαϊκά όργανα του Π.Κ. να επικεντρώνονται στο ακαδημαϊκό έργο τους, προστατεύει το ίδρυμα από τυχόν παράνομες αποφάσεις της διοίκησης (ακαδημαϊκής και μη), καθιερώνει τη λογοδοσία, και διασφαλίζει την αυτοδιοίκηση του ιδρύματος. Δύο παραδείγματα:
Πρώτον, ο έλεγχος νομιμότητας σε διορισμούς και προαγωγές ακαδημαϊκού προσωπικού στο Π.Κ. ασκείται από το Συμβούλιο, όχι το υπουργείο Παιδείας. Εύλογα, εφόσον αυτό επιτάσσει η –με λογοδοσία–αυτοδιοίκηση του ιδρύματος. Δεύτερον, η ολιγωρία των ελληνικών πανεπιστημίων στην είσπραξη ποσοστού από τα έσοδα που αποκόμιζαν καθηγητές τους από την άσκηση ελευθέριου επαγγέλματος και, εκ του νόμου, όφειλαν να αποδίδουν ετησίως στο πανεπιστήμιο, δεν θα συνέβαινε ποτέ στο Π.Κ. Το Συμβούλιο θα ήταν νομικά υπόλογο και θα ήταν υποχρεωμένο να αναλάβει δράση. Στην Ελλάδα, ουδείς ήταν υπόλογος: οι πρυτάνεις ολιγώρησαν, πονηρά σιώπησαν, και, το χειρότερο, κανείς δεν τους ζήτησε τον λόγο. Το υπουργείο Παιδείας χάρισε τα χρέη των μπαταχτσήδων!
Η λειτουργία ενός θεσμού εξαρτάται από την ποιότητα των ανθρώπων που τον στελεχώνουν. Προ τιμήν τους, οι κυπριακές κυβερνήσεις προέβησαν, γενικά, σε καλές επιλογές στη στελέχωση του Συμβουλίου. Διορίστηκαν πρόεδροι και αντιπρόεδροι πρόσωπα με κύρος και γνώση διοίκησης. Αρκεί να αναφέρω τους δύο τελευταίους προέδρους: τον κ. Γ. Δαβίδ (επίτιμο πρόεδρο της 3Ε) και τον νυν πρόεδρο κ. Α. Χριστοφίδη (πρώην διευθύνοντα σύμβουλο της KPMG). Αν η κ. Κεραμέως ενδιαφέρεται πράγματι για τη μεταρρύθμιση στο μοντέλο διοίκησης των ΑΕΙ ας τους ρωτήσει. Θα μάθει πολλά.
* O κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
