Στις 23 Ιουλίου 2018 βρήκαν φρικτό (και κυρίως άδικο) θάνατο 104 άνθρωποι στο Μάτι. Αυτές τις μέρες διεξάγεται η σχετική δίκη. Είναι αδύνατο να παραμείνει κάποιος ασυγκίνητος διαβάζοντας τις καταθέσεις των μαρτύρων που είτε επέζησαν από την τραγωδία, συχνά με βαριά εγκαύματα, είτε έχασαν τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους – είτε και τα δύο συγχρόνως.
Οι καταθέσεις προκαλούν θλίψη, γιατί η έκταση της τραγωδίας ήταν πρωτόγνωρη. Ξεκληρίστηκαν ολόκληρες οικογένειες και ο θάνατος βρήκε τους ανθρώπους εντελώς ξαφνικά, ένα ευχάριστο καλοκαιρινό απόγευμα όπως τόσα άλλα, μέσα στα σπίτια ή στα αυτοκίνητά τους. Ακριβώς επειδή το περιβάλλον είναι τόσο οικείο, ελαχιστοποιεί την απόσταση που μας χωρίζει από την τραγωδία: θα μπορούσαμε να ήμασταν εμείς στη θέση τους. Καθώς ο κίνδυνος τέτοιων καταστροφικών φαινομένων όλο και θα αυξάνεται λόγω της κλιματικής αλλαγής, ο φόβος αυτός δεν ανήκει στη σφαίρα της φαντασίας.
Ενώ όμως η δίκη καλύπτεται δημοσιογραφικά, δεν αποτελεί δημόσιο γεγονός – κινείται στο περιθώριο της επικαιρότητας. Η κοινωνία μοιάζει να αδιαφορεί: είναι σαν να θέλουμε να απωθήσουμε το τι έγινε τότε, σαν να μας ενοχλεί η αναφορά στα γεγονότα αυτά. Εκτός του ότι είναι αναξιοπρεπής, η στάση αυτή αυξάνει την πιθανότητα της επανάληψης των λαθών που οδήγησαν στην τραγωδία, δείχνει πώς παρακάμπτουμε με ευκολία τις ευθύνες του κρατικού μηχανισμού.
Στην τότε κυβέρνηση έχουν ορθώς καταλογιστεί η απόπειρα συγκάλυψης του μεγέθους της καταστροφής και η αντιμετώπιση των κατοίκων την επόμενη ημέρα. Ομως η τραγωδία στο Μάτι παραμένει, πρώτα και πάνω απ’ όλα, μια τεράστια αποτυχία του ελληνικού κράτους. Ο κρατικός μηχανισμός βαρύνεται με σειρά σφαλμάτων που έχουν καταγραφεί και αναλυθεί εκτενώς, από την απουσία εναέριας επιτήρησης και τη διαχείριση των πτητικών μέσων έως την έλλειψη οποιασδήποτε ειδοποίησης των κατοίκων, την εγκληματικά άστοχη διευθέτηση της κίνησης των αυτοκινήτων και την απουσία σωστικών λεμβών. Ανθρωποι έμειναν αβοήθητοι για ώρες στη θάλασσα: «Φτάσαμε στο σημείο διασώστες μας να είναι Αιγύπτιοι ψαράδες» κατέθεσε μια μάρτυρας. Κυριάρχησαν η αμέλεια, η έλλειψη οργάνωσης, η σύγχυση. Και σε ορισμένες περιπτώσεις η ελεεινή συμπεριφορά: «Με πήγαν στο ασθενοφόρο, ο πόνος ήταν τόσο ισχυρός. Εκλαιγα. Φώναζα και ζητούσα βοήθεια. Πίστευα ότι θα πεθάνω. Εκείνοι άρχισαν να γελάνε», θυμάται μια άλλη μάρτυρας.
Η τραγωδία στο Μάτι παραμένει, πρώτα και πάνω απ’ όλα, μια τεράστια αποτυχία του ελληνικού κράτους· ο κρατικός μηχανισμός βαρύνεται με σειρά σφαλμάτων.
Το πιο εξοργιστικό ήταν η προσπάθεια συγκάλυψης των ευθυνών τους από ανθρώπους στους οποίους είχε ανατεθεί η προστασία των πολιτών. Η συνομιλία που ηχογράφησε πραγματογνώμονας με τον τότε αρχηγό της Πυροσβεστικής είναι ανατριχιαστική, έξοχο δείγμα του πιο ωμού κυνισμού. Ουσιαστικά περιγράφεται το πώς η υπηρεσία λειτουργούσε για να εξυπηρετεί τους λειτουργούς (ή τις φατρίες τους) και όχι τους πολίτες. Η κυνική αυτή συμπεριφορά φαίνεται να αποτυπώνεται και στην ίδια τη δίκη: «Παρακολουθώ τη δίκη», σημειώνει η δημοσιογράφος Δήμητρα Γκρους, και όσο καταθέτει μια μάρτυρας «ένας από τους βασικούς κατηγορουμένους, υψηλόβαθμος της Πυροσβεστικής σήμερα, μασάει τσίχλα και παίζει με το κινητό του».
Μετά το 2018 πραγματοποιήθηκαν σημαντικά βήματα, με πρώτο το σύστημα έκτακτης ειδοποίησης. Είναι όμως ο κρατικός μηχανισμός αξιόπιστος; Θα αντιδράσει με την οφειλόμενη πειθαρχία και μέθοδο όταν βρεθεί αντιμέτωπος με αντίστοιχες προκλήσεις στο μέλλον; Δεν είμαι τόσο σίγουρος. Πρέπει τα ΜΜΕ να αναδείξουν τη δίκη και να ασχοληθούν με την ουσία της: τις ευθύνες. Πρέπει το κράτος να ενσωματώσει τη μελέτη των μεγάλων αποτυχιών στην εκπαίδευση των στελεχών του. Η αξία της μνήμης είναι διπλή. Είναι ηθική υποχρέωση σε σχέση με το παρελθόν, ένδειξη σεβασμού για τα θύματα. Είναι, παράλληλα, πρακτική ανάγκη σε σχέση με το μέλλον, υπενθύμιση της ανάγκης συνεχούς προετοιμασίας ώστε οι αναπόφευκτες καταστροφές να μην εξελίσσονται σε τραγωδίες.
Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
